Deze samenvatting is gebaseerd op collegejaar 2012-2013.

Onder bepaalde omstandigheden biedt de wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ) de mogelijkheid om patiënten, met een verstandelijke handicap of psychiatrische stoornis, gedwongen op te nemen en eventueel ook dwangbehandeling toe te passen. De wet is niet van toepassing wanneer de patiënt vrijwillig in een psychiatrisch ziekenhuis zit.

In vele verschillende situaties kan een rechter de beslissing nemen over de opname van een patiënt in een psychiatrisch ziekenhuis. Voorbeelden:

• Inbewaringstelling: Dit kan in een crisissituatie waarvoor onmiddellijk ingrijpen noodzakelijk is.
• Voorlopige machtiging: Hierbij is opname wel wenselijk, maar is er geen crisis.
• Voorwaardelijke machtiging: De opname is niet noodzakelijk maar wordt gebruikt als stok achter de deur omdat de patiënt zich niet aan de behandelvoorschriften houdt.
• Rechtelijke machtiging op eigen verzoek.
• Observatiemachtiging: Hiermee kan iemand tegen zijn wil in worden opgenomen ter observatie.
• Zelfbinding: Hierbij verklaart de patiënt dat hij wil worden opgenomen, verblijven en behandeld op het moment dat de crisis zich voordoet, ook al geeft hij op het moment van de crisis aan dat niet meer te willen.

Tijdens de procedure heeft de patiënt recht op rechtsbijstand en als er fouten worden gemaakt kan een schadevergoeding worden gevraagd. De patiënt kan tijdens de procedure een patiëntvertrouwenspersoon krijgen.

Opnemen van de psychiatrische patiënt

De voorlopige machtiging

• Opnamecriteria:
  • Er moet sprake zijn van een ernstige stoornis in de geestvermogens (bevat zowel een verstandelijke handicap als een psychiatrische ziekte). Het handelen, moet vrijwel geheel onder invloed van de stoornis staan.
  • De persoon moet een reëel, ernstig en concreet gevaar vormen voor zichzelf, anderen, algemene veiligheid van personen en/of goederen.
  • Daarnaast moet het gevaar niet door tussenkomst van personen of instellingen buiten een psychiatrisch ziekenhuis kunnen worden afgewend.
• Bereidheid van betrokkene tot opname kan alleen door betrokkene zelf gegeven worden. Als de patiënt bereidt is tot opname kan meestal worden overgegaan op vrijwillige opname. Uitzondering is als de patiënt wel wil worden opgenomen, maar niet behandeld wil worden. Over deze situatie verschillen de meningen van de rechters. Er kan dan wel een machtiging worden aangevraagd en afgegeven indien aan de opnamecriteria is voldaan. Voor omzetting van een vrijwillig in een onvrijwillig verblijf is ook een voorlopige machtiging nodig. Onvrijwillige opname betekent niet dat dwangbehandeling is toegestaan, dit is slechts is uitzonderlijke situaties het gebruik.
• Indiening verzoek: de echtgenoot, bepaalde familieleden, voogd, curator of mentor kunnen het verzoek richten aan de officier van justitie, deze bepaalt of hij het bij de rechter indient. Ook kan de officier het ambtshalve uit zichzelf indienen. Als er sprake is van een noodsituatie, een conflict van plichten, mag de arts informatie verstrekken aan de officier van justitie met het oog op indiening van een verzoek ter verkrijging van een voorlopige machtig. Indien er een noodsituatie is mag dit niet in verband met het beroepsgeheim.
• Geneeskundige verklaring: deze moet worden overgelegd door een psychiater die niet bij de behandeling betrokken is geweest of door de geneesheer-directeur. Uit deze geneeskundige verklaring blijkt dat de patiënt gestoord is in zijn geestvermogens, gevaar veroorzaakt dat niet buiten de instelling kan worden afgewend en niet tot opname is bereid.
• Het horen van de patiënt door de rechter is verplicht, tenzij de patiënt hiertoe niet bereid is. Beslissing van de rechter moet binnen 3 weken gebeuren als de patiënt in een psychiatrisch ziekenhuis verblijft. Zo niet dan moet de beslissing zo snel mogelijk gebeuren zonder dat hiervoor een termijn is vastgesteld. De geldigheidsduur van een voorlopige machtiging is maximaal 6 maanden. Als de patiënt dan niet binnen 2 weken is opgenomen, kan de machtiging niet meer ten uitvoering worden gebracht. Een psychiatrisch ziekenhuis kan door de officier van justitie gedwongen worden een patiënt op te nemen waarvoor een machtiging is afgegeven.
• Machtiging tot voortgezet verblijf geldt steeds voor de duur van maximaal 1 jaar

De inbewaringstelling (IBS) en machtiging tot voortzetting van de IBS

• Bij een noodsituatie duurt een procedure voor een voorlopige machtiging te lang en kan daarom niet worden afgewacht. Het is de burgemeester in plaats van de rechter die de last tot inbewaringstelling afgeeft.
• Voorwaarden: er is onmiddellijk dreigend gevaar, het bestaan van het ernstige vermoeden dat het gevaar komt door een stoornis van de geestvermogens, het kan niet buiten het ziekenhuis worden afgewend en de betrokkene geeft geen blijk van bereidheid tot opname. Door de tijdsdruk hoeft de geestelijke stoornis, in tegenstelling tot bij de voorlopige machtiging, nog niet te zijn aangetoond. Er is een geneeskundige verklaring nodig bij het verzoek, bij voorkeur van een niet behandelend psychiater of niet behandelend arts. Er is kennisgeving aan de inspectie en officier van justitie nodig; telefonisch of mondeling.
• Als de officier van justitie vindt dat de betrokkene een onmiddellijk dreigend gevaar vormt, dient de officier van justitie een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling in bij de rechter, de rechter hoort vervolgens de betrokkene, beslissing rechter binnen 3 dagen, beroep in cassatie is mogelijk. Duur van de machtiging: 3 weken, indien langer nodig is, moet binnen die termijn een verzoek tot voorlopige machtiging worden ingediend.

De rechterlijke machtiging op eigen verzoek

• Vooral relevant voor verslaafden. Dit is een voorzorgsmaatregel omdat ze bang zijn tijdens de behandeling hun bereidheid die te ondergaan te verliezen.
• Voorwaarden zijn een geestelijke stoornis en gevaar. Het gevaar hoeft niet te worden veroorzaakt door de stoornis. Een psychiatrisch ziekenhuis is dan nodig voor de afwending van het gevaar. Er is geen andere oplossing voor.
• Indienen gebeurt door officier van justitie op verzoek van de betrokkene. Horen van de betrokkene gebeurt door de rechter.
• Geneeskundige verklaring moet worden opgesteld door de psychiater uit het psychiatrisch ziekenhuis. Hieruit moet blijken dat de betrokkene gestoord is in zijn geestvermogens en gevaar veroorzaakt dat niet op een andere manier kan worden afgewend. Ook moet bij het verzoek een behandelingsplan worden opgesteld die zowel door de psychiater als door de patiënt moeten zijn ondertekend. Dit moet recent gebeurt zijn, hooguit 7 dagen voor het indienen van het verzoek. De duur van de machtiging is minimaal 6 maanden en maximaal 1 jaar.

De voorwaardelijke machtiging

• Bedoeld om gedwongen opname te voorkomen. Er wordt een sterke drang op de patiënt uitgeoefend om een behandeling buiten de inrichting te ondergaan. Het geldt alleen voor psychiatrie, niet voor psychogeriatrie en niet voor de zorg van verstandelijke gehandicapten.
• Voorwaarden: het gevaar kan buiten het ziekenhuis worden voorkomen. De stoornis is goed buiten een psychiatrisch ziekenhuis te behandelen.
• Deze machtiging wordt alleen gebruikt bij patiënten met ziekte-inzicht, verantwoordelijkheid om de voorwaarden na te leven en wilsbekwaamheid. Minimum leeftijd is 12 jaar. Patiënt moet een geestelijke stoornis hebben die gevaar veroorzaakt.
• Door een onafhankelijke psychiater moet een geneeskundige verklaring worden opgesteld. Er moet een behandelplan zijn opgesteld waarover overleg is gepleegd met de patiënt.
• Maximale duur van 6 maanden, steeds met maximaal 1 jaar te verlengen.
• De patiënt kan de behandelaar om een schriftelijke verklaring ter zake vragen als hij/zij geen geestelijke stoornis meer heeft of niet meer gevaarlijk is. Hierdoor is de voorwaardelijke machtiging niet meer geldig.
• Als het gevaar niet meer kan worden afgewend buiten het psychiatrische ziekenhuis, ook al leeft de patiënt de voorwaarden na, dan moet toch verplichte opname plaatsvinden. Dit kan ook als de patiënt er zelf om vraagt. De opname geldt maximaal voor de resterende duur van de voorwaardelijke machtiging. Na opname gelden de regels van een voorlopige machtiging.

De observatiemachtiging

• Deze regeling is per 31 december 2008 vervallen.

Zelfbinding

• De patiënt geeft in een ziektevrije periode aan dat hij wil worden opgenomen in een periode van ziekte, ook al geeft hij in de laatst genoemde periode aan dit niet meer te willen. Er worden met dit voorstel twee typen verklaringen geregeld:
• Verklaring tot opneming, verblijf en behandeling in een psychiatrisch ziekenhuis. De patiënt hoeft bij opname geen gevaar te vooroorzaken, maar wordt opgenomen op basis van de in de verklaring aangegeven omstandigheden, ook al is de patiënt daar op dat moment niet toe bereid.
• Verklaring gericht op de behandeling van een patiënt die met een IBS of voorlopige machtiging gedwongen is opgenomen, ook al verzet de patiënt zich na opneming tegen behandeling.
• Deze machtiging is bedoeld voor patiënten die lijden aan chronische psychiatrische stoornissen, waarin ziektevrije periodes zich afwisselen met periodes van ziekte.
• Het belangrijkste is dat er gehandeld kan worden op het moment dat er nog geen gevaar is en verzet van de patiënt de behandeling niet van frustreren. Ook kan er rekening worden gehouden met de wensen van de patiënt die hij/zij in de verklaring laat opnemen op het moment dat de patiënt wilsbekwaam is.
• De patiënt geeft in de verklaring aan wat de omstandigheden zijn waarin de betrokkene wil worden opgenomen, de behandeling die hij/zij dan wil ondergaan en de duur daarvan (maximaal 6 weken). Geldigheidsduur van 1 jaar, kan steeds verlengd worden. Er is een zelfbindingsmachtiging van de rechter is vereist op het moment dat de patiënt moet worden opgenomen maar daar niet toe bereid is.

Opnemen van de patiënt met een verstandelijke beperking en de psychogeriatrische patiënt

Er zijn twee mogelijkheden om deze groep patiënten op te nemen:

• Opneming zonder rechtelijke tussenkomst (op grond van een indicatieadvies)
• Opneming met rechterlijke tussenkomt

De interne rechtspositie van de onvrijwillig opgenomen patiënt

De behandelingsgegevens van de patiënten moeten worden opgenomen in een patiëntendossier. Er moeten aantekeningen gemaakt worden over de geestelijke en lichamelijke toestand van de patiënt om op die manier het ziektebeloop vast te leggen. Deze gegevens moeten 5 jaar bewaard worden.

Degene die onvrijwillig is opgenomen, heeft recht op behandeling, de patiënt moet hiermee instemmen. De arts moet in overleg met een patiënt een behandelplan opstellen, dat erop gericht is de stoornis zo te verbeteren dat het gevaar waarvoor de patiënt was opgenomen wordt weggenomen. Als de patiënt niet wilsbekwaam ter zake is, kan de toestemming gegeven worden door een vertegenwoordiger; curator of mentor, schriftelijk gemachtigde, echtgenoot, of ouder, kind, broer of zus. Het toepassen van een behandeling met toestemming van een vertegenwoordiger, waartegen de patiënt zich niet verzet, is geen dwangbehandeling.

Dwangbehandeling

• Behandeling in het geval van verzet of zonder toestemming van patiënt of zijn vertegenwoordiger.
• Voorwaarden: de behandeling moet opgenomen zijn in het behandelingsplan, moet gericht zijn op het verbeteren van de geestelijke stoornis en op het wegnemen van het gevaar dat door die stoornis wordt veroorzaakt. De behandeling moet volstrekt noodzakelijk zijn om het gevaar (binnen het ziekenhuis) voor de patiënt of anderen af te wenden, het gevaar moet voortvloeien uit de stoornis van de geestvermogens (dus geen somatische aandoeningen) en de behandeling mag niet verboden zijn bij Algemene Maatregen van Bestuur (AMvB).
• Toepassing van dwangbehandeling moet bij aanvang van de behandeling door de geneesheer-directeur aan de Inspecteur voor de gezondheidszorg worden gemeld. Ook de wettelijke vertegenwoordiger moet worden geïnformeerd. Dwangopneming betekent niet automatisch dat dwangbehandeling is toegestaan.

Er zijn uitzonderingen waarbij een middel of maatregel mag worden gebruik bij een tijdelijke noodsituatie die niet is opgenomen in het behandelingsplan. De interventie wordt dan niet als behandeling gezien, maar als beveiliging en het gevaar moet daarbij ernstig en acuut zijn, terwijl het behandelplan nog niet is opgesteld of niet voorziet in de toepassing van de noodzakelijk geachte maatregelen. De interventiemogelijkheden bestaan uit afzondering, separatie, fixatie, medicatie, toediening vocht en voeding. De maximale duur is 7 dagen.

De patiënten die door een rechterlijke maatregel in het psychiatrische ziekenhuis verblijven vallen onder een bijzondere vorm van het strafrecht. Door het onvrijwillige verblijf hebben ze een beperking van het aantal rechten, dit zijn de rechten waartegen een klacht kan worden ingediend zijn: de beslissing van wilsonbekwaamheid, toepassing van dwangbehandeling en van dwangmiddelen en dwangmaatregelen, en tegen de beslissing over het niet toepassen van het overeengekomen behandelingsplan.

De klacht moet schriftelijk worden ingediend bij het bestuur van het psychiatrische ziekenhuis. Het kan ook worden ingediend door de echtgenoot, bepaalde familieleden of ieder andere patiënt uit het ziekenhuis. Als de klacht gegrond verklaard wordt, wordt de bestreden beslissing geheel of gedeeltelijk vernietigd. Eventueel kan de patiënt een schadevergoeding krijgen.

De geneesheer-directeur beslist over het verlof en ontslag van de patiënt bij een onvrijwillige opname. Het verlof geldt alleen onder bepaalde voorwaarden die individueel worden afgesproken.

Voor vrijwillig opgenomen patiënten gelden de regels van de WGBO. Is de patiënt ter zake niet wilsbekwaam, dan kan de hulpverlener over de behandeling overleggen met een vertegenwoordiger van de patiënt. Na dwangopname zijn regels van de wet BOPZ van toepassing. Wet BOPZ heeft alleen betrekking op de psychiatrische stoornis. Behandeling van somatische aandoeningen = WGBO. In de WGBO is ook een bepaling opgenomen voor behandeling van een patiënt in een noodsituatie. Als de patiënt geen toestemming kan geven en er kan niet worden gewacht op toestemming van een vertegenwoordiger, dan mag behandeling plaatsvinden om ernstig nadeel voor de patiënt te voorkomen. De patiënt moet dan wel wilsonbekwaam zijn en de behandeling moet in het belang van de patiënt zijn.