Materieel Strafrecht hoorcollege 1 - UL Rechten B2

Inleiding

1. Welke onderwerpen worden behandeld in het hoorcollege?

• Grondtrekken van het vak
• Bronnen van materieel strafrecht
• Herkomst materieel strafrecht
• Ontwikkelingen sinds 1886
• Rechtvaardiging materiële strafrecht

Het doel van dit vak is om de algemene leerstukken van strafrechtelijke aansprakelijkheid bekend te maken. Deze leerstukken moeten dan ook toegepast worden op casus.

Grondtrekken van het vak

"Het materiële strafrecht is dat deel van het strafrecht waarin wordt aangegeven wie, waarvoor, wanneer en waarom een strafrechtelijke sanctie kan worden opgelegd". Dit is de definitie van het materiële strafrecht. Het gaat dus om de vraag wanneer een strafrechtelijke sanctie opgelegd kan worden: wanneer is er sprake van strafrechtelijke aansprakelijkheid?

Het materiële strafrecht heeft twee onderdelen: strafbaarstellingen en de algemene leerstukken van strafrechtelijke aansprakelijkheid. Het laatste onderdeel staat in dit vak centraal. Ook is er overlap met andere rechtsgebieden, zoals het burgerlijk- en het bestuursrecht. Ook daarin bestaat immers aansprakelijkheid. Toch is het strafrecht ook een autonoom rechtsgebied: de begrippen die er gebruikt worden gelden exclusief in het strafrecht. Het heeft een eigen invulling van leerstukken als causaliteit en schuld. Ten slotte is er de verhouding met het formele strafrecht: het strafprocesrecht. Het materiële strafrecht wordt verwezenlijkt in het formele strafrecht. 

Bronnen van materieel strafrecht

De eerste bron bestaat uit internationale en geratificeerde verdragen. Zij kunnen ook een strafrechtelijk onderdeel hebben, bijvoorbeeld het EVRM. In art. 7 van dit verdrag is het een en ander bepaald over het legaliteitsbeginsel. De uitleg van dit verdrag door het EHRM is ook van belang voor de nationale rechtspraak.

Daarnaast is er supranationaal recht, voor Nederland vooral het recht van de Europese Unie. Dit bepaalt voor een groot deel de uitleg van bepaalde onderdelen van het Nederlandse strafrecht, bijvoorbeeld als het gaat over mensenhandel. Dit recht is steeds invloedrijker aan het worden.

De derde bron is de wet, het Nederlandse recht. Er bestaat commuun (algemeen) en bijzonder strafrecht. De algemene leerstukken vallen meestal binnen het commune strafrecht. Ook in andere wetten kunnen echter strafbaarstellingen zijn: dan is er sprake van bijzonder strafrecht. Voorbeelden hiervan zijn de Opiumwet en de Wegenverkeerswet. Op lokaal niveau kunnen ook gemeentes op bepaalde gebieden strafbaarstellingen uitvaardigen.

Ten vierde is de rechtspraak een belangrijke bron. Dit geldt zowel op nationaal als op internationaal niveau. Het EHRM en het HvJ zijn erg belangrijk. Op nationaal niveau gaat het vooral om de rechtspraak van de Hoge Raad.

Voor het materiële strafrecht is, op grond van het legaliteitsbeginsel, de wet het belangrijkst. Van deze wetten heeft het Wetboek van Strafrecht het primaat (art. 91 Sr.). De praktijk is echter weerbarstig. Belangrijke begrippen zoals 'opzet' hebben geen wettelijke definitie. Hierdoor is de rechtspraak ook belangrijk geworden.

Herkomst materieel strafrecht

Het beeld dat van het strafrecht uit het verleden bestaat is vaak karikaturaal. Het was minder erg dan we vaak denken. In vergelijking met andere rechtsgebieden is het strafrecht een jong rechtsgebied. Rond de 11e eeuw begonnen steden een vorm van strafrecht in te voeren. Het strafrecht is afhankelijk van het bestaan van een overheid die zijn gezag daadwerkelijk kan doen gelden. De regels moeten gehandhaafd kunnen worden. Geldboete was de meest gebruikelijke straf in de Middeleeuwen. Vanaf de 15e eeuw was er in Europa de opkomst van staten, en wilden koningen het recht gaan codificeren en nationaliseren. Hoe meer de staat het gezag in handen kreeg, hoe meer er een verschuiving was van geldboetes naar lijfstraffen. 

In Nederland was er wat betreft het strafrecht tot 1795 een grote versnippering: er bestond geen nationale regelgeving. Vanaf de Bataafse Omwenteling onstond echter het streven naar een nationaal strafrecht. Onder invloed van de Verlichting vond er toen ook een hervorming van het strafrecht plaats. Aanvankelijk mislukte de codificatie echter. Men wilde alles tot in detail omschrijven; dit was onwerkbaar. In 1811 werd de Franse Code Pénal van kracht omdat Nederland ingelijfd werd door Napoleon. Na de onafhankelijkheid werd deze Code Pénal echter in aangepaste vorm behouden. Wel werd de belofte van een Wetboek van Strafrecht gedaan, die vervuld werd in 1886.

Dit Wetboek van Strafrecht had als belangrijke kenmerken dat het eenvoudig, praktisch en liberaal was. De rechters werd veel interpretatievrijheid gelaten, en er was aandacht voor het beschermen van de belangen van de burgers. Het doel is dat het strafrecht niet te diep ingrijpt in de levens van de burgers. Zij moeten worden beschermd tegen de overheid.

Ontwikkelingen sinds 1886

Een belangrijke ontwikkeling is die van de differentiatie van het begrip van wederrechtelijkheid. Is al het handelen dat in de wet strafbaar gesteld is strafbaar? Dit wordt verder in week 3 behandeld. Daarnaast is er een toenemend belang van de invulling van daderschap en deelneming. Kunnen rechtspersonen bijvoorbeeld dader zijn? Dit wordt in de weken 7 en 9 besproken. Daarnaast is er meer aandacht voor schuld, en de strafbaarstelling van gevaren. Het strafrecht richt zich tegenwoordig ook op het voorkomen van strafbare feiten.

Rechtvaardiging materiële strafrecht

Het is niet voldoende om alleen het formele recht te bestuderen. Een leerstuk als aansprakelijkheid kan namelijk leiden tot strafrechtelijke aansprakelijkheid. Daarom is de bestudering van dit materieelrechtelijke leerstuk ook belangrijk.

Twee politiek-theoretische visies op het materiële strafrecht: 1. 'Policing society': Het doel van het strafrecht is het ordenen van de samenleving. Bepaald gedrag moet strafbaar gesteld worden, en de regels moeten gehandhaafd worden.

2. 'Policing the police': Het strafrecht stelt ook normen voor de overheid, dit is het centrale idee ervan. Er wordt dan zo weinig mogelijk strafbaar gesteld. Bevoegdheden hebben veel grenzen en de uitoefening van die bevoegdheden moet strak gecontroleerd worden.

Daarnaast wordt er ook nagedacht over het waarom van het strafrecht. Is het doel van het strafrecht het vergelden van het aangedane leed, of gaat het om het voorkomen van strafbare daden in de toekomst? Oorspronkelijk ging het vooral om vergelding, maar ook was er altijd aandacht voor preventie. Mensbeeld is daarom ook belangrijk voor het strafrecht. Ook proportionaliteit en moraliteit spelen een belangrijke rol.

2. Welke onderwerpen worden besproken die niet worden behandeld in de literatuur?

De geschiedenis van het materiële strafrecht wordt niet behandeld in de literatuur, maar is hierboven weergegeven.

3. Welke recente ontwikkelingen in het vakgebied worden besproken?

Een recente ontwikkeling is dat er steeds meer kritiek op rechters komt. Traditioneel had men in Nederland veel vertrouwen in de rechterlijke macht, maar dat is inmiddels aan het afnemen.

4. Welke opmerkingen worden er tijdens het college gedaan door de docent met betrekking tot het tentamen?

Er zal een tussentoets met meerkeuzevragen zijn, die voor 30% meetelt. De eindtoets zal bestaan uit casusvragen.

5. Welke vragen worden behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen?

Er worden geen tentamenvragen behandeld.