Hoorcollege 4: Aansprakelijkheid

Aantekeningen 19/20

De vraag die in dit college centraal staat is: Welke invloed heeft een aansprakelijkheidssysteem op gedrag, en wat zijn de gevolgen voor de maatschappelijke welvaart van aansprakelijkheidssystemen?

1. Welke onderwerpen worden tijdens het college behandeld?

• Context
• Onrechtmatige daad
• Rechtseconomische analyse

Context

De doelen van het aansprakelijkheidsrecht:

• Aanzetten tot voorzichtigheid en daarmee het voorkomen van schade
• Het bieden van compensatiemogelijkheden
• Het bevorderen van rechtvaardigheid en conflictoplossing

Het bestaan van aansprakelijkheidssystemen leidt echter niet altijd automatisch tot voorzichtigheid. Zo gaan mensen hun handelen soms aanpassen met als enige doel het voorkomen van schadeclaims. Dit kan nadelige gevolgen voor de maatschappelijke welvaart hebben. Soms zijn de bedragen van de schadevergoedingen echter te laag, wat mensen ervan weerhoudt voorzorgsmaatregelen te nemen.

Onrechtmatige daad

Toerekening van schade aan de dader kan gebeuren op grond van onrechtmatig gedrag van de dader. Er is dan sprake van schuldaansprakelijkheid: de dader heeft verwijtbaar gehandeld en is dus schuldig. Bij unilaterale ongevallen is er sprake van één dader, en heeft het slachtoffer zelf geen schuld. Hoe meer zorg de dader betracht, hoe kleiner de te verwachten schade. Een efficiënt zorgniveau is bereikt wanneer er sprake is van de laagste maatschappelijke kosten. Bij de afwezigheid van een aansprakelijkheidssysteem zullen daders geen enkele zorg betrachten. Dit is erg inefficiënt. Bij het bestaan van een risicoaansprakelijkheidssysteem zullen ze een efficiënt niveau van zorg aanhouden. Bij schuldaansprakelijkheid hangt het efficiënte zorgniveau af van het zorgniveau dat wettelijk vereist is om aansprakelijkheid te ontlopen.

Een systeem van strikte risicoaansprakelijkheid is hier het beste, omdat het leidt tot een efficiënt zorgniveau en een efficiënt aantal activiteiten. Het aantal activiteiten dat ondernomen wordt is immers ook van belang om de totale maatschappelijke kosten ervan vast te kunnen stellen. In zo'n systeem van strikte risicoaansprakelijkheid wordt je altijd geconfronteerd met de volledige gevolgen van je eigen handelen: dit leidt tot efficiëntie.

Bilaterale ongevallen

Bij bilaterale ongevallen is de omvang van de schade afhankelijk van het gedrag van twee partijen: daders en slachtoffers. Beiden kunnen ervoor kiezen veel of weinig zorg te betrachten. Bij een systeem van strikte risicoaansprakelijkheid is de dader altijd verantwoordelijk voor de schade. Bij zo'n systeem zullen daders veel zorg betrachten en slachtoffers weinig (de dader betaalt toch wel). Dit is een inefficiënte uitkomst.

Bij een systeem van strikte schuldaansprakelijkheid is de dader alleen aansprakelijk indien hij te weinig zorg betracht heeft om het ongeluk te voorkomen. In zo'n systeem betrachten beide partijen veel zorg en is er een efficiënte uitkomst, mits het wettelijk vereiste zorgniveau efficiënt is. Dit moet dus niet te hoog of te laag zijn.

Soms kunnen daders zich ook beroepen op eigen schuld van het slachtoffer. Dit is voor slachtoffers een prikkel om zich voorzichtig te gedragen: onvoorzichtig gedrag vermindert immers de schadevergoeding die men krijgt. Een systeem van risicoaansprakelijkheid met de mogelijkheid van beroep op eigen schuld van het slachtoffer kan zo ook tot een efficiënte uitkomst leiden, mits het wettelijk vereiste zorgniveau efficiënt is. Dit is namelijk het zorgniveau dat daders aan zullen houden. De keuze van het aantal activiteiten is in dit systeem echter niet efficiënt: wanneer men eenmaal de vereiste zorgvuldigheid betracht maakt het aantal activiteiten niet meer uit. Dit betekent dat de totale kans op schade toeneemt, omdat het aantal activiteiten toeneemt.

2. Welke onderwerpen worden besproken die niet in de literatuur worden behandeld?

Er zijn rechtseconomen die vragen stellen bij het normatieve karakter van het recht. De discussie is of het recht beoordeeld moet worden op basis van beginselen of op basis van de gevolgen voor de welvaart. Volgens de auteurs van het boek fairness and welfare is iedereen slechter af als mensen 'beginselen' als basis van hun gedrag nemen.

3. Welke recente ontwikkelingen in het vakgebied worden besproken?

Er worden geen recente ontwikkelingen uit het vakgebied besproken.

4. Welke opmerkingen worden er tijdens het college gedaan door de docent met betrekking tot het tentamen?

Er worden geen opmerkingen met betrekking tot het tentamen gedaan.

5. Welke vragen worden behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen?

Er worden geen vragen behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen.

Aantekeningen 15/16

Hoorcollege week 4

Stof: Recht en Efficiëntie hoofdstuk 5

Centrale vragen

Welke invloed heeft het aansprakelijkheidssysteem op gedrag?

Wat zijn de gevolgen voor de maatschappelijke welvaart?

Schuld- en risicoaansprakelijkheid

Als schade (mede) het gevolg is van het gedrag van iemand anders, blijft de schade in beginsel bij het slachtoffer, tenzij er reden is om deze geheel of gedeeltelijk te verplaatsen.

De toekenning aan een dader kan geschieden o.g.v.:

• verwijtbaar gedrag = schuldaansprakelijkheid

• een oorzaak die krachtens de wet of de heersende opvattingen voor rekening van de dader komt = risicoaansprakelijkheid

Unilaterale en bilaterale ongevallen

• Unilaterale ongevallen

  • Er is één oorzaak. Alleen het gedrag van de dader heeft invloed op het ontstaan (kans, omvang) van de schade bij het slachtoffer.

  • Bijvoorbeeld een neergestort vliegtuig, een arts die een stuk gereedschap tijdens een operatie in een lichaam laat zitten.

• Bilaterale ongevallen

  • Zowel het gedrag van de dader als het gedrag van het slachtoffer hebben invloed op het ontstaan (kans, omvang) van de schade.

Zorgniveau en het aantal activiteiten

• Keuze van het zorgniveau

  • Welke mate van voorzichtigheid wordt betracht bij een (potentieel) schadelijke handeling?

• Keuze van het aantal activiteiten

  • Hoeveel (potentieel) schadelijke handelingen worden er ondernomen?

Unilaterale ongevallen

1. Het zorgniveau.

Bijvoorbeeld de arts die een schaartje in het lichaam van een patiënt laat zitten.

Meer zorg > meer zorgkosten

Meer zorg > lagere verwachte schade (kans en/of omvang kleiner)

De maatschappij draagt beide soorten kosten. Wanneer de totale kosten minimaal zijn, is dat de meest efficiënte uitkomst. (Efficiënt zorgniveau).

Feitelijk zorgniveau wordt gekozen door de dader, en die keuze is afhankelijk van het geldende aansprakelijkheidssysteem.

* Uitweiding over schade en zorgkosten

• Schade omvat niet alleen materiële, maar ook immateriële componenten

• Het is meestal niet in het maatschappelijk belang om de schade te minimaliseren. Er moet gekeken worden naar of de schade valt binnen redelijke kosten die er aan de schade worden gebonden.

* Aansprakelijkheidssystemen
 

1. Er is geen aansprakelijkheid
   Als er geen aansprakelijkheidssysteem is, kiest de dader een zorgniveau van 0%. De kosten voor bijvoorbeeld een luchtvaartmaatschappij zouden dan 0 zijn, terwijl de slachtoffers alle kosten dragen. Dit is niet efficiënt.

2. Er is sprake van risicoaansprakelijkheid
   De kosten van zorg + schade komen voor rekening van de dader. De slachtoffers betalen niets. De dader zal dan kiezen voor het laagste niveau aan zorg, in dit geval 50%. De dader kiest dan vanuit individuele rationaliteit, maar het is tegelijkertijd een zorgniveau die voor ons allen collectief rationeel is. Dit is dus efficiënt.

3. Er is sprake van schuldaansprakelijkheid
   Het gaat hier niet om mede-schuld, aangezien het slachtoffer in alle opzichten slachtoffer is. De dader kan hier schuldig of onschuldig zijn. Zijn gedrag kan nalatig of niet-nalatig zijn. Als er sprake is van nalatig gedrag, is er sprake van schuld en betaalt hij de kosten van zorg + schade als gedrag verwijtbaar. Het slachtoffer betaalt alleen als de schade als gedrag van de dader niet verwijtbaar is. (Rechtstreeks zorgniveau, vgl. Kelderluik-arrest).
   Stel: uit de jurisprudentie vloeit een zorgniveau van 30% voort. Dit is inefficiënt, omdat een vast percentage geen rekening houdt met het geval wanneer de schade hoger is dan het zorgniveau van 30%. Ook wanneer het zorgniveau bijvoorbeeld verplicht 70% is, is er sprake van inefficiëntie, aangezien de schade dan waarschijnlijk lager is dan de het de te betalen zorg. Een zorgniveau van 70% is namelijk erg hoog.

   > Is er dan altijd sprake van inefficiëntie bij schuldaansprakelijkheid?
   Rechtens vereist zorgniveau 50%: dader kiest 50% = efficiënt
   Rechtens vereist zorgniveau >80%: dader kiest 50% = efficiënt

* Conclusie unilaterale ongevallen, keuze zorgniveau

Keuze zorgniveau is efficiënt bij:

• risicoaansprakelijkheid

• schuldaansprakelijkheid
  > rechtens vereiste norm = vereiste zorgniveau
  > rechtens vereiste norm heel hoog (hier >80%)

Een andere keuze zorgniveau is inefficiënt.

Unilaterale ongevallen

2. aantal activiteiten

> Draait dader op voor alle gevolgen van zijn handelen? Dan is de keuze aantal activiteiten efficiënt.

> Blijft een deel voor rekening van het slachtoffer? Dan is handelen voor de dader te goedkoop en onderneemt hij te veel activiteiten; inefficiënt.

Aantal activiteiten is efficiënt bij:

• risicoaansprakelijkheid

• schuldaansprakelijkheid met rechtens vereiste norm die heel hoog is

Anders dan dat zal het aantal activiteiten te hoog zijn.

Bilaterale ongevallen

1. Zorgniveau

Zowel het gedrag van de dader als het gedrag van het slachtoffer zijn van invloed op het ontstaan (de kans, de omvang) van de schade bij het slachtoffer. Als voorbeeld nemen we een automobilist (de dader), en een fietser (het slachtoffer).

Je ziet dat wanneer beide partijen veel zorg betrachten, de maatschappelijke kosten het meest efficiënt zijn. 65 is het laagste kostenniveau wat denkbaar is. Collectief rationeel is dus als beide partijen voorzichtig zijn. In het algemeen belang zou dit efficiënt zijn, maar de feitelijke keuze van het zorgniveau door de dader en het slachtoffer is afhankelijk van het geldende aansprakelijkheidssysteem. Dat bepaalt namelijk wie voor welk deel van de schade opdraait.

Strikte risicoaansprakelijkheid voor de dader

• dader moet altijd schade vergoeden

• slachtoffer heeft geen enkele eigen kosten van zorg

• (Het getal linksboven in de kolom is de auto, het getal rechtsonder in de kolom is de fietser)

In dit geval, dus bij strikte risicoaansprakelijkheid van de dader, zou de uitkomst 70/0 het geval zijn. Dit is niet efficiënt, omdat het slachtoffer weinig zorg betracht. Hij weet immers dat de dader alle kosten moet betalen, en zal daarom eigen zorg nalaten.

Strikte schuldaansprakelijkheid voor de dader

• Dader moet schade vergoeden bij onvoldoende zorg

• Slachtoffer heeft enkel eigen kosten van zorg

• Stel: rechtens vereist: dader veel zorg, waarbij het getal linksboven in iedere kolom de automobilist is, en het getal rechtsonder in iedere kolom de fietser.

In dit geval liggen de prikkels anders, waardoor de fietser veel zorg zal betrachten, net als de dader. De kolom linksonder is de meest efficiënte uitkomst met 20/45.

Conclusie bilaterale ongevallen

• Keuze zorgniveau inefficiënt:
  > Strikte risicoaansprakelijkheid dader

• Keuze zorgniveau efficiënt
  > Schuldaansprakelijkheid met beroep op de eigen schuld van het slachtoffer
  > Comparatieve schuldaansprakelijkheid
  > Risicoaansprakelijkheid met het beroep op de eigen schuld van het slachtoffer

Bilaterale ongevallen

2. aantal activiteiten

Keuze aantal activiteiten altijd inefficiënt, omdat een aansprakelijkheidssysteem de schade verdeelt, zodat ten minste één partij niet de volle last draagt en geneigd is te veel activiteiten te ondernemen.

Hoe zit het bij:

1. Medische fouten?

Nu schuldaansprakelijkheid, maar misschien is het beter als we werken volgens de risicoaansprakelijkheid.

2. Verkeersongelukken?

In essentie schuldaansprakelijkheid. Dit lijkt goed te gaan, maar wat bij ongelukken tussen auto’s en fietser/voetgangers? Daar geldt bijna altijd risicoaansprakelijkheid. Dat zou betekenen dat voetgangers en fietsers zich altijd mogen misdragen, omdat ze toch geen kosten dragen. Dit is een actueel punt in bijvoorbeeld de politiek.

Werkgroep week 4

Stof: Recht en Efficiëntie hoofdstuk 5

Is er sprake van een unilaterale ongevalssituatie? Een unilaterale ongevalssituatie houdt in dat alleen daders ongevallen kunnen veroorzaken en slachtoffers kunnen daar niets aan doen. Een voorbeeld van een unilateraal ongeval, is een vliegtuigongeluk of een dijkdoorbraak, een sloopbedrijf dat een ongeval veroorzaakt, maar ook hinder. Kortom, ongevallen waarbij slachtoffers niet (of bijna niet) in staat worden geacht het ongeval te hebben kunnen voorkomen. Bij vliegtuigmaatschappijen is er bijvoorbeeld een kans op ongelukken bij het opstijgen en landen van vliegtuigen. Hier kunnen omwonenden niets aan doen, ze kunnen dus niet in staat worden geacht het ongeval te hebben kunnen voorkomen. Hetzelfde geldt voor de hinder die omwonenden kunnen ondervinden van het opstijgen en landen van vliegtuigen.

Wat is het efficiëntieniveau van zorg? Overschrijding van zodanige maximaal toegelaten geluidsniveaus is niet zonder meer een onrechtmatige daad jegens degenen die er hinder van ondervinden. De onrechtmatigheid van hinder zal mede afhangen van de mate van frequentie van overschrijdingen, de omvang van de hinder die degene die in rechte over de overschrijding klaagt ervan ondervindt, en de offers die ermee moeten worden gebracht om overschrijdingen te voorkomen. De vraag of hinder al dan niet voorkomen moet worden, is afhankelijk van de vraag of de desbetreffende schade al dan niet groter is dan de kosten die zouden moeten worden gemaakt om de hinder te voorkomen. Het is dus niet efficiënt om verplicht alle maatregelen te moeten treffen die in hun macht liggen om schade te voorkomen, omdat de kosten groter zouden kunnen zijn dan de werkelijk gemaakte schade.

Als je geen aansprakelijkheidssysteem hebt, draai je niet op voor de schade van een ander, en kijk je uitsluitend naar je eigen kosten van zorg. Deze zullen dan zo laag mogelijk worden gehouden. De kosten van zorg zijn 0 als hij geen zorg betracht. De totale kosten zijn uiteraard het laagste als hij geen zorg betracht. Hier zal dan dus ook voor worden gekozen. Dan kiest men voor een inefficiënt niveau van zorg.

Schuldaansprakelijkheidssysteem van 60% zorg. Schuldaansprakelijkheid veronderstelt dat het recht een bepaald niveau van zorg vaststelt als norm voor zorgvuldig gedrag. Indien je tekortschiet in de zorg die je betracht, verricht je een onrechtmatige daad en ben je aansprakelijk voor de aangerichte schade. Indien je niet tekortschiet, d.w.z. als je je zorgvuldig of meer dan zorgvuldig gedraagt, ben je niet aansprakelijk en dient het slachtoffer de eigen schade te betalen.

Onder een systeem van risicoaansprakelijkheid. Toerekening aan de dader op grond van de wet, en toerekening aan de dader op grond van heersende opvattingen. dit blijft beperkt tot die gevallen waarin het gedrag van de dader zelf tot schade kan leiden. Bij risicoaansprakelijkheid leidt elk gedrag dat schade tot gevolg heeft tot aansprakelijkheid. In geval van hinder zou de luchtvaartmaatschappij dus altijd aansprakelijk zijn. De maatschappij draagt dan zowel de kosten van zorgen als de volledige vergoeding van schade.

Welke aansprakelijkheidssystemen leiden bij unilaterale ongevalssituaties (altijd) tot de keuze van een efficiënt zorgniveau? En welke niet (altijd)? Als er geen aansprakelijkheidssysteem is, leidt dat tot een inefficiënt zorgniveau. Bij een risicoaansprakelijkheidssysteem leidt dat altijd tot een efficiënt zorgniveau, en bij een schuldaansprakelijkheidssysteem niet altijd.

Niet alleen de keuze van het zorgniveau door bijvoorbeeld een luchtvaartmaatschappij is belangrijk, ook het aantal vluchten is van belang voor de kosten van de luchtvaartmaatschappij. Wanneer er geen aansprakelijkheidssysteem van kracht is, hoeft de maatschappij geen kosten te betalen voor hinder. De maatschappij zal dan altijd kiezen voor het aantal vluchten wat het per dag maximaal mag maken. Onder een systeem van risicoaansprakelijkheid zal altijd efficiënt worden gehandeld. Onder een systeem van schuldaansprakelijkheid zal efficiënt worden gehandeld wanneer de norm te hoog is, anders niet (ook niet wanneer het op de norm van efficiëntie wordt vastgesteld). Wanneer er geen aansprakelijkheid is, zal nooit efficiënt worden gehandeld.

Bij bilaterale ongevalssituaties leidt een systeem van risicoaansprakelijkheid altijd tot de keuze van een efficiënt zorgniveau. Geen aansprakelijkheid en een schuldaansprakelijkheidssysteem leiden niet altijd tot een efficiënt zorgniveau. Bij een systeem van schuldaansprakelijkheid is er sprake van efficiëntie wanneer de schuld wordt vastgesteld op de norm.