Hoofdstuk 9 - Wat is handelingsgericht arrangeren op school?

Wat is handelingsgericht arrangeren?

Handelingsgericht arrangeren (HGA) integreert activiteiten uit de HGD-fasen tot een werkwijze waarbij betrokkenen samen op zoek gaan naar een overzicht (intake en strategie), inzicht (strategie en onderzoek) en uitzicht (onderzoek, integratie/aanbeveling en advies). De organisatie van HGA vindt plaats in een multidisciplinair ondersteuningsteam (OT) op school. Bij HGA draait het om welke leer- en/of gedragsdoelen voor deze leerling haalbaar en ambitieus zijn, wat deze leerling nodig heeft om de doelen te behalen (onderwijs- en opvoedbehoeften), wat de ouders nodig hebben om hieraan tegemoet te komen (ondersteuningsbehoeften) en of hiervoor een onderwijs- en/of jeugdhulparrangement nodig is om tegemoet te komen aan de behoeften van leerling, leraar en ouders. Je komt in aanmerking voor HGA wanneer je met HGD-onderzoeksvragen niet kan beantwoorden. 

Welke typen arrangementen zijn er?

Een arrangement bevat ondersteuning vanuit het onderwijs, de jeugdhulp of een combinatie hiervan (integraal arrangement). Een arrangement bevat de activiteit (HGD of begeleiding), de inhoud daarvan en het type professional dat daarvoor nodig is. Er zijn vijf typen met daarbij elk een voorbeeld:

1. Diagnostisch onderwijsarrangement: HGD door een schoolpsycholoog gericht op het formuleren van gedragsdoelen, onderwijs- en opvoedbehoeften en ondersteuningsbehoeften.
2. Diagnostisch jeugdhulparrangement: HGD door een gedragswetenschapper gericht op emotionele problematiek en gameverslaving.
3. Onderwijs begeleidingsarrangement: drie maanden begeleiding van de leerling, leraar en intern begeleider door een rekenspecialist.
4. Jeugdhulp begeleidingsmanagement: zes maanden intensieve thuisbegeleiding door een gezinsbegeleider.
5. Onderwijs- en jeugdhulparrangement: een combinatie van bovenstaande.

Wat zijn de uitgangspunten als gemeenschappelijk kader?

HGA hanteert dezelfde zeven uitgangspunten als HGD. HGA is te beschouwen als een verkort en vereenvoudigd HGD-traject. Het gaat met name om handelingsgericht werken of begeleiden. 

• Doelgericht werken: het formuleren van doelen voor het OT.
• Onderwijs- en opvoedbehoeften staan centraal: wat heeft deze leerling nodig om zijn doelen te behalen?
• Het gaat om deze leerling in deze groep/klas, bij deze leraar, op deze school en van deze ouders: er is wisselwerking tussen leerling, leraar en ouders.
• Leraren en ouders doen ertoe: hun vragen staan centraal.
• Positieve aspecten: dit komt nadrukkelijk aan de orde in ieder OT.
• Constructief samenwerken: leerling, ouders, leraar, intern begeleider en andere deskundigen werken samen.
• De bespreking verloopt systematisch en de werkwijze is transparant: aanmelden voor een OT gebeurt met een formulier dat ook het overleg structureert.

Een schoolpsycholoog/orthopedagoog draagt op alle niveaus bij aan de onderwijs- en ondersteuningsroute. Hij kan het handelingsgericht werken begeleiden, handelingsgericht diagnosticeren verrichten of trajectbegeleider zijn. Dit hoofdstuk richt zich met name op de rol van trajectbegeleider die verantwoordelijk is voor het traject. Aangezien HGA afgeleid is van HGD zullen er thema's overlappen die in voorgaande hoofdstukken is besproken.

Hoe komt HGA voor in onderwijs- en ondersteuningsroute?

Schoolbesturen zijn verantwoordelijk voor passend onderwijsaanbod voor al hun leerlingen. Hierin worden drie niveaus onderscheiden:

1. De basisondersteuning (samenwerkingsverband);
2. Extra ondersteuning door schoolinterne deskundigen;
3. Extra ondersteuning door externe deskundigen.

Veel scholen hebben gekozen voor HGA als werkwijze wanneer externe ondersteuning wordt toegekend aan de leerlingen die dat nodig hebben. Als er na de leerlingbespreking nog vragen zijn die een externe deskundige vergen, dan kan een multidisciplinaire OT georganiseerd worden. Hierin participeren alleen de deskundigen die nodig zijn gezien de vragen van de school, ouders en leerling. Deskundigen worden ingevlogen op het moment dat ze nodig zijn, dit is flexibel en op maat werken.

Wat is de samenhang tussen HGW, HGA en HGD in de onderwijs- en ondersteuningsroute?

HGW, HGA en HGD beogen de kennis en het handelen van leraren en andere onderwijsprofessionals te vergroten en daarmee bij te dragen aan de kwaliteit van de basisondersteuning. Tijdens klassenbespreking wordt informatie uit het klassenplan gerelateerd aan HGW. HGA beoogt de handelingsbekwaamheid van de leraar en intern begeleider zodanig te versterken dat zij beter toegerust zijn voor de toekomst. Wanneer duidelijk is hoe de school HGW implementeert, kan HGA ingeschakeld worden wanneer de school hieraan tekortschiet. HGD heeft een directe relatie met zowel HGW als HGA.

Hoe heeft handelingsgericht arrangeren zich ontwikkelt?

Vroeger werden er labels toegekend aan leerlingen, omdat op deze manier financiële ondersteuning mogelijk werd gemaakt voor extra ondersteuning of speciaal onderwijs. Het was alles of niets: de leerling krijgt het label of niet. Er was geen tussenstap, zoals een beetje ondersteuning of tijdelijke plaatsing in een speciaal onderwijs. Daarnaast was het ook noodzakelijk dat alle problemen en belemmeringen van leerlingen en de beperkingen in onderwijs en opvoeding gedetailleerd en uitvoerig beschreven en onderbouwd moesten worden. Dit werd gezien als last en er werd niet gekeken naar de positieve aspecten. Een ander nadeel van de indicatiestelling was de gescheiden diagnostische trajecten: eerst een label en dan pas bepalen welke aanpak nodig is. 

Tegenwoordig wordt de ondersteuning gebaseerd op basis van behoeften. Extra ondersteuning is nu ook mogelijk zonder eerst een stoornis te detecteren. Er zijn nu kleine ondersteuningsteams waar samen met de leerling, leraar en ouders gekeken wordt wat nodig is om bepaalde doelen te bereiken, hier komt HGA bij kijken. Bij HGA ligt adviseren (uitzicht) in het verlengde van onderkennen (overzicht) en begrijpen/verklaren (inzicht), er is geen sprake meer van gescheiden diagnostische trajecten. De verschillende formulieren uit het verleden zijn te integreren tot een functioneel formulier, waardoor de administratie verlicht wordt bij het aanvragen of toekennen van extra ondersteuning. 

Welke stappen zijn er in handelingsgericht arrangeren?

HGA verloopt in zes stappen:

1. Voorbereiding van een OT: school, ouders en leerling nemen kennis van de beoogde werkwijze en vullen samen een aanmeldingsformulier in.
2. Start van overleg: vaststellen van vragen, verwachtingen, doelen en agendapunten.
3. Overzicht: wat gaat goed en wat gaat moeizaam?
4. Inzicht: hoe zou het kunnen komen dat de situatie nu zo is?
5. Uitzicht: wat gaan we doen? Kunnen we al doelen en behoeften formulieren? Zo nee, aanvullende HGD (diagnostisch arrangement). Zo ja, is hiervoor onderwijs- en/of jeugdhulparrangement nodig (begeleidingsarrangement)? 
6. Afronding van het OT: afspraken en terugblik op het overleg.

In de praktijk kunnen de stappen door elkaar lopen, deze beschreven werkwijze is niet altijd haalbaar. Er wordt gestreefd naar een monodisciplinaire werkwijze, waarbij de schoolpsycholoog/orthopedagoog de reflectiefasen alleen doorloopt (weliswaar in samenwerking met leerling, leraar en ouders). Bij een diagnostische werkwijze van HGA past een interdisciplinaire aanpak, waarbij de schoolpsycholoog/orthopedagoog samenwerkt met andere disciplines uit het onderwijs of medische zorg. Wanneer er naast onderwijsleerproblemen ook vragen zijn over het onderwijsondersteunend gedrag van ouders of opvoedsituatie, dan zal er samen worden gewerkt met jeugdhulp. 

Stap 1: Hoe bereidt het ondersteuningsteam zich voor?

Wanneer in een leerlingbespreking besloten is dat een extern deskundige nodig is, kan de school via een aanmeldingsformulier een OT aanvragen. Dit wordt samen met leerling, leraar en ouders ingevuld. Het is de bedoeling dat het formulier beknopt met trefwoorden wordt ingevuld. Alleen dat wat relevant en functioneel is, wordt vermeld. In het formulier komt de reden van aanmelding, de situatie en doelen aan bod. Door het samen invullen, is er geen herhaling, wordt de situatie al samen besproken en worden ze voorbereid. Als bijlagen bevat het aanmeldingsformulier een toestemmingsverklaring, leerlingformulier, verslagen van leerlingbesprekingen, klassenplannen en ondernomen activiteiten. Op basis van de aanmelding wordt bepaald wie de trajectbegeleider wordt en of er nog meer deskundigen nodig zijn. De trajectbegeleider is verantwoordelijk voor het HGA-traject en de communicatie. Hij maakt een afspraak voor een OT en checkt wat de doelen van het overleg zijn, hoelang het duurt en wie erbij aanwezig zijn. De aanwezigen kunnen verschillen, maar in ieder geval de leerling, leraar, intern begeleider, ouders en de voorzitter. 

Stap 2: Hoe wordt het overleg begonnen?

De voorzitter benoemt zijn discipline en ieders rol tijdens dit OT. Hij bespreekt de kern van het aanmeldingsformulier, benoemt overeenkomsten en verschillen in visie en checkt de doelen, wensen en verwachtingen. Hierbij benut hij alle activiteiten uit de intakefase. De te beantwoorden vragen en te nemen beslissingen worden overzichtelijk gepresenteerd. 

Stap 3: Overzicht, wat gaan goed en wat gaat moeizaam?

De voorzitter vraagt de leraar over de situatie in de klas en de ouders over de situatie thuis. Eventueel ook de visie van de leerling wordt besproken, mits deze aanwezig is. De positieve kenmerken en problemen uit de situatie worden besproken aan de hand van voorbeelden en geobjectiveerd in belemmerende en bevorderende factoren. Hierbij worden elementen uit de strategiefase en de bijlagen benut. Bij een voldoende overzicht kan doorgegaan worden naar de volgende stap.

Stap 4: Inzicht, hoe zou het kunnen komen dat de situatie nu zo is?

Doel van deze stap is het begrijpen van de huidige situatie. Betrokkenen analyseren de situatie en zoeken naar mogelijke verklaringen. Er wordt expliciet aandacht besteed aan de wisselwerking en afstemming van de verschillende kenmerken van de leerling, onderwijsleersituatie en opvoedingssituatie. Iedereen levert vanuit zijn eigen visie, kennis en ervaring een wezenlijke bijdrage. Het visualiseren van alle informatie van de betrokkenen kan helpen bij het prioriteren. In drie cirkels (kind, onderwijs, opvoeding) kunnen de belangrijkste aspecten die goed gaan en die beter kunnen en de doelen die hieruit voortvloeien genoteerd worden. Daarbij kunnen door middel van pijlen de wisselwerking weergegeven worden. 

Stap 5: Uitzicht, wat gaan we doen? Kunnen we al doelen en behoeften formuleren?

• Zo nee: aanvullende HGD is nodig, een diagnostisch arrangement. Betrokkenen formuleren onderzoeksvragen. Hierbij pas je elementen uit de onderzoeksfase toe. 
• Zo ja: formuleer de doelen en behoeften in de stappen 5a en 5b.

Stap 5a: Wat zijn de doelen voor en behoeften van de leerling?

Wanneer er voldoende inzicht is en de situatie geanalyseerd is, kunnen de doelen geformuleerd worden. Vragen uit de integratie/aanbevelingsfase kunnen hierbij helpen, zoals hoe zijn de belemmerende factoren te veranderen en de bevorderende factoren te benutten? Als er in de cirkels de informatie gevisualiseerd is, kunnen per cirkel de twee meest belangrijke doelen geselecteerd worden. Wanneer er uiteenlopende doelen zijn, moet er onderscheid gemaakt worden tussen wat er veranderd moet worden (wenselijke doelen) en wat er veranderd kan worden (haalbare doelen). Is het doel bereikt, wat zouden we dan zien en horen?   

Bespreek wat de leerling nodig heeft om de doelen te bereiken. Gebruik hierbij de hulpzinnen onderwijs/opvoedbehoeften als kader. Welke hiervan zijn van toepassing: instructie/uitleg, opdrachten, materialen, activiteiten, feedback, groepsgenoten, leraar, ouders. Ieders input is van belang. In een constructieve sfeer van leren van en met elkaar verrijken uiteenlopende ideeën elkaar, waardoor nieuwe en kansrijke ideeën ontstaan. Dit is een meerwaarde van interdisciplinair samenwerken. 

Stap 5b: Wat zijn de doelen voor en behoeften van de leraar en/of ouders?

Formuleer vanuit de behoeften van de leerling met de leraar en ouders doelen voor hun onderwijs en opvoeding. Wat heeft de leraar en hebben de ouders nodig om de behoeften van de leerling/kind tegemoet te komen? Hierbij kunnen de hulpzinnen ondersteuningsbehoeften helpen: als leraar/ouder wil ik bereiken dat... Zelf kan ik al... Verder heb ik nodig: specifieke kennis, vaardigheden, materialen, ondersteuning, coaching. In meeste gevallen is het beter de ondersteuningsbehoeften van de leraar en van de ouders afzonderlijk van elkaar te bespreken. Ook bij behoeften is onderscheid te maken tussen dat was wenselijk is en dat was haalbaar is voor deze leerling, deze school of deze ouders. In eerste instantie wordt de gewenste aanpak ingezet, waarop degene die het betreft kan aangeven in hoeverre dit haalbaar is. Hierbij zal de voorzitter de voorgestelde aanbevelingen bewaken. Elementen uit de integratie/aanbevelingsfase zijn hierbij te benutten. 

Is een begeleidingsarrangement nodig om aan de behoeften van de leerling, school en/of ouders tegemoet te komen?

Als de doelen en hoe dit nagestreefd gaat worden duidelijk zijn voor de leerling, school en ouders kan er doorgegaan worden naar stap 6: afronden van het OT. Als dit niet duidelijk is, is de vraag of hiervoor een begeleidingsarrangement nodig is. Een begeleidingsarrangement kan toegekend worden als dat wat nodig is de basisondersteuning van de school overstijgt. Hierbij moet duidelijk zijn welke extra inzet nodig is om de doelen te behalen en de behoeften tegemoet te komen. De elementen uit de adviesfase kunnen gebruikt worden bij het vertalen van de voorkeuren in het soort ondersteuning, type deskundige en benodigde tijd. Je bespreekt het onderwijsarrangement met de school, het jeugdhulparrangement met de ouders en het arrangement met de leerling. De uitkomst hiervan is een voorstel voor een begeleidingsarrangement. 

Stap 6: Welke afspraken worden gemaakt en hoe kijken we terug op het overleg?

Bespreek het traject dat zal komen en de afspraken: wie doet wat, waartoe, hoe en wanneer? Bespreek wanneer het volgende OT zal plaatsvinden. Is er een diagnostisch arrangement, dan worden de uitkomsten hiervan besproken. Is er een begeleidingsarrangement, dan wordt besproken wanneer dit van start gaat. In een volgend OT wordt de voortgang gemonitord en geëvalueerd. De bespreking wordt genotuleerd. 

Bij HGA is het evalueren van het OT en het HGA-traject cruciaal. Het systematisch zoeken naar feedback en benutten hiervan is onderdeel van de professionaliteit. Het gaat hierbij om drie evaluaties: een mondelinge evaluatie aan het einde van het OT (hoe heeft iedereen het ervaren?), een digitale evaluatie van het overleg (betreft de werkwijze en uitgangspunten) en een evaluatie van het begeleidingsarrangement, indien toegekend (zijn de doelen behaald?). 

Ontwikkelingsperspectief, toelaatbaarheidsverklaring en afstemming onderwijs en jeugdhulp

In een HGA-traject wordt voor alle leerlingen een ontwikkelingsperspectief geformuleerd en voor een enkele leerling een toelaatbaarheidsverklaring voor speciaal onderwijs. Bij een onderwijs- en jeugdhulp arrangement is de afstemming tussen onderwijs en jeugdhulp een aandachtspunt. 

Wat is het ontwikkelingsperspectief?

Een ontwikkelingsperspectief (OPP) is verplicht voor alle leerlingen in het speciaal onderwijs en voor leerlingen met extra ondersteuning. De OPP-trap ondersteunt de school bij het bepalen van de kortetermijndoelen en het langetermijnsperspectief voor het voortgezet onderwijs (VO). Hierin wordt duidelijk op welk functioneringsniveau de leerling momenteel presteert, dit kan helpen bij de keuze voor het niveau van VO. Het uitstroomperspectief is een gewogen besluit op basis van de bevorderende en belemmerende factoren, onderwijsleer- en opvoedingssituatie en inschatting van de veranderbaarheid van die factoren. Een uitstroomperspectief vergt altijd een proces van wikken en wegen. Er worden ambitieuze tussendoelen gesteld die behaald moeten worden om op hetzelfde niveau te blijven. Het doel is om de leerling zo lang mogelijk bij de groep te houden. Er wordt extra hulp aangeboden en de doelen worden bijgesteld, als het niet te behalen is. De vorderingen van de leerling worden in een HGW-cyclus twee keer per jaar gemonitord en geëvalueerd. De OOP-trap geeft leerlingen grip en feedback op hun leerontwikkeling. 

Wat is een toelaatbaarheidsverklaring?

Wanneer een leerling zich onder zijn mogelijkheden ontwikkelt (niet conform zijn OOP) en zijn welbevinden benadeeld, krijgt de leerling een toelaatbaarheidsverklaring voor een speciale onderwijssetting. In een HGA-traject wordt het OPP en het gewenste onderwijsaanbod geformuleerd, waarbij de vraag is of de huidige school het aanbod biedt van extra ondersteuning om de tussendoelen voor leren en gedrag te behalen. Wanneer dit niet het geval is, moet er gekeken worden naar een andere school. Dit gaat in overleg met de directe van de huidige school en de trajectbegeleider. Uiteindelijk zijn het de ouders die de beslissing nemen. Bij twijfel kunnen deskundigen van de betreffende scholen te hulp schieten. Een toelaatbaarheidsverklaring benoemt de duur van de plaatsing in het speciaal onderwijs, dit is vaak zo lang als nodig is. 

Hoe kunnen onderwijs en jeugdhulp afgestemd worden op elkaar?

Een succesvol onderwijs- en jeugdhulparrangement vergt een goede afstemming tussen de ondersteuning in de school en de begeleiding daarbuiten. Een integrale aanpak van de leerling, school en ouders heeft meer kans van slagen. Voorwaarde voor het slagen van een gecombineerde aanpak is dat betrokkenen elkaars doelen kennen en dat ze elkaar aanpak begrijpen en ondersteunen. De trajectbegeleider zorgt ervoor dat onderwijs en jeugdhulp communiceren met elkaar.