Van sociale beschermingsstaat naar sociale investeringsstaat - Hemerijck, Engelen & Trommels - Artikel

Er wordt tegenwoordig de vraag gesteld of er nog een toekomst is voor de verzorgingsstaat. Er gaan veel beleidsdebatten over de noodzaak van institutionele veranderingen van de verzorgingsstaat. Er zijn hierbij drie groepen ontstaan.

• De eerste groep zegt dat Europese verzorgingsstaten door internationale economische ontwikkelingen gedwongen zijn meer te veranderen in neoliberale modellen zoals die in de Verenigde Staten. Het moet een verzorgingsstaat zijn die zich richt op de kwetsbare individuen en groepen, en mensen die voor zichzelf kunnen zorgen worden daaraan overgelaten.

• De tweede groep richt zich op doelmatigheidsverbeteringen, met name in organisatorische zin. Zij willen door het scheiden van beleid en uitvoering, heldere verantwoordelijkheden, transparantie en prestatiemetingen de efficiëntie verbeteren.

• De derde groep wil van een sociale beschermingsstaat naar een sociale investeringsstaat. Zij willen kwaliteitsverbetering van de maatschappelijke dienstverlening. Dit is volgens hen een benodigde om de middenklasse te verbinden aan de verzorgingsstaat en zo een dynamische kenniseconomie te creëren.

Er wordt hier gekeken naar de derde groep. De investeringsstaat wordt niet duidelijk gedefinieerd, maar als volgt gekenmerkt: “een stelsel van verzorgingsarrangementen waarin een grotere nadruk ligt op maatschappelijke dienstverlening ter preventie van de sociaal-economische ‘uitval’ die in de sociale beschermingsstaat overwegend ex-post financieel wordt gecompenseerd via inkomensoverdrachten” (Engelen et al, 2006).

Redenen voor verandering van de beschermingsstaat

De sociale beschermingsstaat is bedoeld als inkomensbescherming. Dat wordt gedaan door het tegengaan van de consumptieve effecten van arbeidsuitval (ziekte, arbeidsongeschiktheid, werkloosheid), om zo de binnenlandse vraag op een peil te houden dat ondernemingen voldoende prikkels geeft om te investeren in arbeid en machines.

Maar volgens de schrijvers is de beschermingsstaat disfunctioneel geworden. Als eerste door financiële redenen. Het beschermen tegen arbeidsuitval wordt voornamelijk betaald uit geld van de werkenden. Daardoor stijgen de brutoloonkosten. Daardoor wordt Nederland minder aantrekkelijk voor investeerders. Ten tweede kun je je afvragen in hoeverre een hoge inactiviteitsratio nog samengaat met een breed gedeelde opvatting van economische zelfstandigheid en zelfredzaamheid. Ten derde is de huidige maatschappij gebaat bij flexibiliteit en ontwikkeling. Dat gaat niet samen met ex-post compensatie met stabiliteit als functionele eigenschap. Avontuur, uitdaging, verandering, keuzevrijheid, mobiliteit zijn allemaal belangrijker geworden dan stabiliteit, zekerheid en bescherming. Ten vierde hebben we te maken met vergrijzing en ontgroening. Nu het aantal ouderen groeit en aantal jongeren daalt, is het belangrijk dat er niet meer sociaal-economische uitval is en er wordt ingezet op preventie en activering.

Ontwikkelingen in de verandering naar sociale investeringsstaat

Volgens de schrijvers zijn er twee ontwikkelingen die centraal zouden moeten zijn bij de overgang van de sociale beschermingsstaat naar de sociale investeringsstaat:

• Een veranderende arbeidsmarkt en een veranderende arbeidsorganisatie. Dit gaat samen met individuele ontplooiing, dat hier wordt beschouwd als het vermogen van individuen om tijdens de levensloop op een gemakkelijke manier verschillende maatschappelijke functies met elkaar te combineren, ofwel naast welkaar ofwel na elkaar. Dit betekent dat er een stelsel nodig is van arrangementen en voorzieningen waarbij burgers niet zozeer achteraf gecompenseerd worden voor eventueel arbeidsuitval, maar dat de burgers juist uitnodigt om hun verschillende functies in hun leven effectief met elkaar te combineren en hun verdiencapaciteiten via scholing en training op peil te houden of zelfs te verhogen.

• Het veranderende gezin. Huishoudens zijn meer divers geworden sinds het ontstaan van de verzorgingsstaat. Dit betekent dat er een grotere verscheidenheid aan dagarrangementen is ontstaan die botsen met een organisatie van maatschappelijke diensten die zijn gemaakt voor het ‘standaard’ gezin. Ook kan er niet langer worden volstaan met consumptiebehoud bij arbeidsuitval, omdat de risico’s niet langer alleen in de consumptieve sfeer liggen, maar ook in de relationele en de emotionele sfeer. Ook deze ontwikkeling heeft meer behoefte aan het voorkomen van uitval en activering, in plaats van het achteraf financieel compenseren van arbeidsuitval.

Allebei deze ontwikkelingen zorgen voor een toename van maatschappelijke fragmentatie, als gevolg van een grotere mobiliteit (zowel functioneel als geografisch). Hierbij wisselen mensen vaker van baan, ze verhuizen makkelijker, de relaties zijn minder stabiel, familiebanden zijn minder geografisch aan elkaar verbonden. Hierdoor zijn loyaliteiten minder belangrijk en daardoor ook minder geschikt voor de productie van onderlinge solidariteit. De nieuwe sociale investeringsstaat moet in staat zijn om onderlinge solidariteit te creëren.