Marxistische rechtssociologie - Raes - Artikel

In deze noot worden ten eerste theoretische uitgangspunten geschetst. Ten tweede wordt ingegaan op de marxistische opvatting van de staat. Ten derde wordt ingegaan op de marxistische opvatting van de rechtsvorm in het kapitalisme en van het primaat van het privaat. Ten vierde wordt ingegaan op de marxistische opvatting van de rechtsstaat in een kapitalistische maatschappij en tot slot op de relatie tussen het marxisme, functionalisme en de relationele keuzetheorie.

Wat stelt het materialisme?

Volgens het materialisme heeft de productie en reproductie van de noodzakelijke middelen van bestaan (zoals voeding, kleding en onderdak) een bepaalde invloed op de sociale structuren en maatschappelijke veranderingsprocessen. Zij brengen sociale relaties met zich mee die onafhankelijk zijn van de wil van betrokkenen. Alles moet verklaard worden vanuit de veranderingen in manieren van produceren en reproduceren.

De productiewijzen worden gevormd door combinaties van productiekrachten en productieverhoudingen. Productiekrachten bestaan uit productiemiddelen (zoals grondstoffen, instrumenten en ruimten) en uit arbeidskracht en de productieve mogelijkheden van de mens (denk aan kracht, vaardigheid en kennis). Productieverhoudingen oefenen een onafwendbare invloed uit op alle andere maatschappelijke instituties, waaronder de staat en het recht.

Volgens het historisch materialisme ontstaat een klassenmaatschappij pas wanneer er een meerproduct wordt geproduceerd, zodat één groep zich kan onttrekken van de productieve activiteiten en zich kan bezighouden met andere dingen., indien ze dat meerproduct zich toe kunnen eigenen. De staat is een gespecialiseerde sociale instelling die een monopolie heeft over de militaire middelen en op grond daarvan belasting kan heffen.

Wat stelt Marx?

In zijn boek Het Kapitaal legt Marx een verband tussen de manier waarop de goederen en de mensen in een kapitalistische maatschappij worden bejegend en de manier waarop privaatrechtelijke normen worden geformuleerd. Hierin domineert volgens hem de kapitalistische eigendomsvorm als eigendom van ‘waren’, of het nu gaat om goederen of mensen. Bij deze waren wordt de waarde bepaald door hun ruilwaarde en niet door de gebruikswaarde.

De verklaring voor deze rechtsvorm is duidelijk functioneel. Er kan echter onderscheid worden gemaakt tussen de genese en de functionaliteit van de rechtsvorm. Het is namelijk ook mogelijk dat het handelen op grond van de vrije ruilmechanismen eerder ontstaan is in de onderlinge verhoudingen tussen de kooplieden en dat dergelijke mechanismen ook later doordrongen en functioneel bleken in de productiesfeer, waarin de kapitaalbezitters tegenover een zogenaamde ‘vrije arbeidskracht’ kwamen te staan.

De kernfunctie van het recht in een kapitalistische maatschappij is dat de uitbuitingsverhoudingen ideologisch worden versluierd, waarbij een ongelijke ruil tussen ‘waren’ juridisch wordt voorgesteld als een vrije wilsovereenkomst.

Wat kan er voor en tegen de marxistische benadering gezegd worden?

Tegen deze marxistische benadering kan men opwerpen dat zij volledig voorbij gaat aan de veranderingen die het recht in het midden van de 19e eeuw heeft ondergaan en waarbij er steeds meer dwingende rechtsbepalingen kwamen die de contractvrijheid aan banden legden, terwijl de rechtsstukken als het sociaal recht en het consumentenrecht als correctie op de uitgangspunten van het privaatrecht als zelfbeschikkingsrecht bedoeld zijn.

De rechtseconomie heeft met het marxisme gemeen dat het ‘het recht’ als wezenlijk privaatrecht dat economische verhoudingen uitdrukt. Alleen de economische theorie waarop de rechtseconomie zich baseert, is een andere dan de klassieke arbeidswaarde en klassenleer van Marx. De rechtseconomie volgt de hypothese dat de ‘betalingsbereidheid’, die mensen voor goederen veruiterlijken, de ruilwaarde van de goederen bepaalt. Dit bevestigt de marxistische gedachte dat het recht de mensen als ‘waren’ ziet.