Hoofdstuk 1: Wat is het Probleem?

Waar is de wereld van gemaakt?

Het probleem van bewust zijn is gerelateerd aan een paar van de welbekende filosofische vragen. Waarom bestaan we? Waar is de wereld van gemaakt? Wie of wat ben ik? Denk ik dat ik besta of doe ik dat ook echt?

Over de laatste eeuw zijn mensen maar comfortabel geworden met de term ‘bewustzijn’ gebruiken en staat het niet altijd meer synoniem met de geest. We weten hoe het brein in elkaar steekt en hoe pikkels ontstaan, hoe het lichaam reageert op drugs en alcohol en verdriet – en toch zijn we geen stap verder naar een definitie voor het bewustzijn.

Waar het altijd op lijkt neer te komen is een soort filosofisch tweevoud. Zijn we ons lichaam of onze gedachten, Zijn we subjectief of objectief? We komen neer op een soort tweestelling, en de vraag of bewustzijn is spiritueels is of gewoonweg een wetenschappelijk fenomeen dat we nog niet kunnen verklaren.

Je kan over dingen nadenken of zoveel verschillende manieren, en dat is dan alleen nog maar jouw subjectieve ervaring. Denk bijvoorbeeld aan een hond die je aan het aaien bent – de vacht, de warmte die het dier uitstraalt, etc. En denk dan nu aan diezelfde hond, maar nu staat die op een afstandje op jou te wachten. Hetzelfde dier, twee hele verschillende beelden.

Hoe zijn bewustzijn en filosofie gerelateerd?

Al duizenden jaren maken filosofen ruzie over het concept van bewustzijn, en hun mening kan je ongeveer verdelen in monisme en dualisme. De meeste mensen zijn het dan ook eens met het dualisme, dat zegt dat er een onderscheiding is tussen je lichaam en de ‘zelf’ (aka de geest, het bewustzijn). Waar deze scheiding ligt en wat het is weet niemand echter zeker. (Dit hele boek zou een stuk korter zijn as we dat wisten.)

Een voorbeeld van een dualist is René Descartes, de bedenker van het bekende ‘ik denk, dus ik besta.’ Descartes had een theorie, namelijk dat het lichaam en de ziel gemaakt waren van twee verschillende materialen, en dat de ziel van iets was gemaakt dat niet fysiek tastbaar was. Dit heet substantief dualisme.

Het grote probleem met dit soort dualisme is het contact tussen de twee substanties. Het moet een interactieve connectie zijn maar er is geen punt in het lichaam te vinden die die connectie lijkt te bevatten. Descartes beweerde dat dit plaats vond in de pijnappelklier, maar dat is later foutief gebleken. De meeste wetenschappers zijn er over eens dat substantief dualisme daarom ook niet werkt.

Gilbert Ryle maakt een punt van het feit dat het idee van ‘de geest’ als iets non-fysieks in ons dagelijks taalgebruik is geslopen, wat niet een goed ding is. Ryle zegt dat gedrag en gedachten niet mysterieuze dingen zijn die we niet kunnen verklaren.

In moderne beschrijving wordt de geest vaak gezien als dat was het brein doet. Bewustzijn is niet iets wat is, maar wat we zelf creëren. Dit is hoe de meeste psychologen op dit moment over de geest denken.

In de late 20^ste eeuw (1970) brachten Karl Popper en John Eccles hun dualist interactie theorie naar het licht. Hun theorie was dat de neuronen in het brein zo ingesteld waren dat ze beide impulsen van het lichaam en de zelf opvingen. Ze konden echter niet verklaren hoe ze dat deden.

Benjamin Libet (2004) kwam met het idee dat ‘bewustzijn’ een soort mentaal energie veld is, dat dus in contact staat met het lichaam, zonder in het lichaam aanwezig te zijn. Maar ook hij kon niet vertellen hoe. David Chalmers kwam met het ‘naturalistische dualisme’ – gewoon dualisme met de nadruk op het feit dat de psychologische brug tussen lichaam en ziel nog gevonden moet worden.

Cartesiaans materialisme is het concept dat mensen zeggen dat ze monist zijn, maar wel werken met dualistische principes.

Er zijn twee kanten in monisme – fysiek en mentaal. De fysieke kant, de mentalist, zegt dat lichaam en geest allemaal van hetzelfde gemaakt is. De mentale kant, de fysicalist, zegt dat niks echt is en dat we het allemaal op onze eigen mentale manier ervaren (sensaties). Deze materialistische kant wordt vaak als onprettig in de discussie van bewustzijn ervaren omdat het in principe het hele idee van het bewustzijn weghaalt.

Maar, het is niet honderd procent zo dat materialisme zegt dat bewustzijn gereduceerd kan worden tot iets dat helemaal fysiek is. Maar het is wel afhankelijk van fysieke karakteristieken, en maakt er gebruik van om te kunnen bestaan.

Epifenomenalisme is het idee dat een mentale staat geproduceerd wordt door fysieke gebeurtenissen, maar geen invloed heeft op de fysieke wereld. De wereld beïnvloed dus de geest, maar de geest niet de wereld. Julied Offray de la Mettrie kwam hier mee in 1748 toen hij zei dat mensen niet veel meer dan goede machines zijn.

Het probleem met epifenomenalisme is dat als de geest geen invloed heeft op de wereld, dan zouden we ook nooit over onze ervaringen en emoties moeten kunnen praten. Daarnaast is het idee van een mentale staat dichter bij dualisme dan monisme.

William James kwam met het idee dat er maar èèn soort ‘spul’ in de wereld is, wat allebei niet fysiek of mentaal is. Dit heet ‘neutraal monisme’.  Hij stelde voor om naar de wereld niet als ‘spul’ te zien, maar als data. Dan is er ook nog panpsychisme, het idee dat alle fysieke dingen hebben een bepaalde gradatie van bewustzijn, hoe weinig dat ook. Dit is bijna het tegenovergestelde van neutraal monisme.

Dus, hoe zit bewustzijn in de psychologie?

Psychologie kwam als term op in de 18^de eeuw, en werd in de loop van de 19^de eeuw langzaam gezien als een tak van de wetenschap. Het verschilde van filosofie omdat het gebaseerd was op empirische data.

Het meest bekende boek van die tijd is The Principles of Psychology door William James. Als monist verwierp hij direct het idee van een spirituele ‘geest’ omdat bewustzijn kan verdwijnen door breinschade en dus zich in het brein bevindt. Hij kwam met het idee van de stroom van bewustzijn – het idee dat het bewustzijn zich als een soort stromende rivier voortbeweegt.

James bouwde zijn redenering op een hele wetenschappelijke basis van resultaten. Psychologie, als het waren, is dus de studie van de connectie tussen fysieke stimuli en sensaties die ervaren worden.

In dezelfde periode was er Hermann von Helmholtz in Duitsland. Hij deed studies naar de snelheid van een impuls. Dit werd ook wel de snelheid van gedachten genoemd. Ook was hij erg geïnteresseerd in optische illusies en kwam met het idee dat wat we zien is niet altijd een accurate representatie, maar dat het beïnvloed wordt door verwachtingen en ervaringen.

Helmholtz’ werk leidde naar het ontstaan van fenomenologie, het idee om onze subjectieve ervaringen als belangrijkste te zien. Edmund Husserl stelde voor dat we gebruik maken van de dingen die we hebben door ervaringen in plaats van de echte fysieke dingen. (I don’t really get it either).

Een andere manier om de subjectieve ervaring te studeren is introspectie, oftewel; zelf-observatie. Wilhelm Wundt werkte hiermee in 1879, en wordt met zijn vele experimenten ook wel de vader van de experimentele psychologie genoemd. Hij geloofde dat de studie van iets systematisch en strikt moest zijn en leidde dus mensen op specifiek om hun eigen ervaringen goed te kunnen rapporteren.

Wundt vond dat er twee dingen waren in het brein; sensorische ervaringen en emotionele ervaringen. Bewustzijn hing af van een combi tussen de twee. Ook keek hij naar atomen en deeltjes als een verklaring van bewustzijn, waar William James het helemaal niet mee eens was.

Doordat beide van deze stromen hum issues hadden, was het het behaviourisme dat populair werd in Europa en de USA. Johm Watson was degene die er het eerst mee kwam en maakt het punt dat psychologie een experimentele, objectieve wetenschap is die geen introspectie nodig heeft. Daarmee was het bewustzijn dus ook niet van belang, want het ging om het zo accuraat meten van gedrag. Op een gegeven moment werd het hele woord ‘bewustzijn’ bijna een soort van taboe en was het een halve eeuw van heel gelimiteerde studie van de psychologie.

Zelfs toen in de jaren 60 de aanhang van het behaviourisme minder werd bleef het woord weg. Tijdens de jaren 70, daarentegen, werd de studie naar de geest en de staat van de geest door religie, alcohol, drugs, etc. wel interessant en kwam het woord langzaam terug.

De jaren 50 t/m 90 worden gezien als de ‘eerste generatie’ van de cognitieve wetenschap. De opkomst van de technologie en dus het concept van bijvoorbeeld AI heeft geholpen de huidige tweede generatie op gang te helpen. Mensen zoals Richard Gregory bouwden verder aan Helmholtz’ ideeën en kwamen met het concept dat onze perceptie van de wereld een combinatie is tussen wat we ervaren en dat wat het brein zelf invult.

Maar zelf nu nog hebben we eigenlijk nog steeds geen zeker idee van wat bewustzijn is. In het boek zal bewustzijn gebruikt worden als de noemer voor subjectieve ervaringen.

Waar zit het gat?

Het lijkt er op dat ‘bewustzijn’ het enige mysterie is dat onze psyché nog heeft. De oorzaak van deze mysterieusheid komt door een gat in de geschiedenis – het behaviourisme.

Voor William James, bijvoorbeeld, was het een onmogelijk idee dat het bewustzijn niets te maken had met de ervaring van onze wereld. Maar toen kwam het behaviourisme, wat vond dat bewustzijn iets was waar we onze niet mee hoefden te bekommeren en is er ook dan geen vooruitgang geboekt in het onderzoek naar bewustzijn. Pas in 1994 kwam Chalmers een paper op de aller eerste conferentie voor bewustzijn, wat zei dat hoewel we makkelijke problemen, zoals slaap cyclussen, wel konden verklaren, maar dat de harde problemen, zoals hoe bewustzijn mogelijk is, bijna onoplosbaar zijn door het decennia lange gebrek aan onderzoek.

Oefeningen

1. 1. Voor deze oefening, vraag jezelf zo vaak als dat het je lukt; ‘ben ik me nu, op dit moment, bewust’? Er zit geen goed of fout aan deze vraag, geen definitief antwoord, maar je zal wel bewuster (hehe) worden van je eigen gedachtes en bewustzijn.