Hoofdstuk 3: De Grote Illusie

In de afgelopen twee hoofdstukken ben je hopelijk een beetje aan het twijfelen gebracht over je eigen interpretatie van de wereld. Vaak kunnen we onze eigen ideeën over bewustzijn niet helemaal vertrouwen, of hebben we niet de juiste tools om het te beargumenteren.

Het kan best eng zijn om te beseffen dat je je eigen ervaringen niet kan vertrouwen, en als je te diep gaat kan het je in een diep donker gat gooien. Echter kan het voor sommigen ook erg bevrijdend voelen.

Het punt is, soms kan het bestaan van bewustzijn een illusie lijken. Onthoud dat een illusie niet betekend dat er niks is – een illusie houdt in dat er iets is wat iets anders lijkt. (Voorbeeld: een blaffende hond is een illusie van agressiviteit – hij is echter niet agressief maar bang.)

In de context van bewustzijn is het belangrijk deze definitie niet te vergeten. Als we zeggen dat het bewustzijn slechts een illusie is, bedoelen we dat het in feite iets anders is dat nog niet is uitgelegd.

Een goed voorbeeld van illusies zijn de visuele ‘optische illusies’ die we allemaal kennen. Onze hersenen creëren een beeld dat er eigenlijk niet is, maar dat betekent niet dat er niets is. Wat er is, dat zijn de dingen die de illusie creëren, en ons brein maakt er dan iets anders van.

Visie, kan worden beargumenteerd, is ons primaire zintuig. Als twee zintuigen concurreren (zoals iemand iets zien zeggen en iets anders horen), wint het gezichtsvermogen meestal. Onze taal is ook bezaaid met visuele allegorieën, zoals 'ik begrijp wat je bedoelt' of ‘ik heb een donkbruin vermoeden dat…’.

Dat betekent echter niet dat het gezichtsvermogen nooit verkeerd is – zoals de eerder genoemde optische illusies. Net als onze gedachten en ervaringen kan visie ons soms verraden en ons iets laten zien dat er niet is, of iets weglaten dat er wel is.

Kunnen we terug naar het begin?

Het is moeilijk voor te stellen dat je niet ziet of je je hele leven hebt gezien. Het is iets zo fundamenteel dat je, net als ademhalen, je er meestal niet bewust van bent om het te doen. Maar probeer nu te focussen op zien. Kijk rond, sluit je ogen en open ze opnieuw. Zie je één foto? Zie je losse elementen gecombineerd in één? Zie je alles of een klein beetje tegelijk? Merk je iets op dat je nog niet eerder zag?

Het is raar hoe deze vragen je bewustzijn concentreren, hè? Deze eigenaardigheid heeft de term ‘grote illusie’ veroorzaakt. Visie kan worden gezien als slechts een illusie, en hier is waarom;

Over onze visie zijn drie theorieën. 1) Er is een grote hoeveelheid visuele ervaringen die allemaal tegelijkertijd moeten worden uitgelegd, 2) er is een verschil in wat we zien en dus waar we ons van bewust zijn en alles wat we niet zijn, en 3) zien is alsof er plaatjes zitten in je hoofd.

De eerste is vrij eenvoudig. Er is een constante inbreng van dingen die je ziet die je hersenen moeten uitleggen of contexteren. Dit kan discrepanties veroorzaken. (Oefening 1)

De tweede is ook relatief eenvoudig. Denk aan een theater: de dingen op het podium zijn waar je je van bewust bent, maar je kunt niet zien wat er achter het gordijn zit. Dus je bent je er niet van bewust. Dit is precies hetzelfde als wat er buiten je gezichtsveld gebeurt.

De derde is lastiger - simpelweg omdat er veel over wordt gedebatteerd en het niet in het minst bewezen. Zie, (hehe) de theorie zegt dat de wereld in je hoofd wordt weergegeven in plaatjes, bijna als een film. Dit is, eerlijk genoeg, gemakkelijk te geloven is omdat je de wereld in beelden ziet, nietwaar? Maar het ding is, sluit je ogen nu eens en stel je iets voor. Zie je het op een foto? Woorden? Een vreemde combinatie van de twee? Of is het gewoon een gedachte, gemaakt van een geheel andere substantie?

Het idee om de wereld in plaatjes te zien en in te beelden gaat helemaal terug tot de Oude Grieken. Mensen zoals DaVinci beweerden dat het oog als een weerspiegeling in een donkere kamer was. In de 17e eeuw bestudeerde Kepler de optica van het oog en ging Descartes door met dit werk om erachter te komen hoe het oog functioneerde. Destijds werd zijn werk volledig over het hoofd gezien, maar nu we meer weten over het functioneren van het oog, lijkt de picturale weergave volkomen aannemelijk. De vraag blijft echter of wat we ons voorstellen eigenlijk echt afbeeldingen zijn.

Het probleem met het nemen van al deze drie aannames en het combineren ervan is dat we nog steeds vast moeten zitten om uit te leggen hoe alle neurale paden werken, wat dan ook teruggaat naar het ‘grote probleem' van dit boek. Hoe en waar ontstaat bewustzijn?

Zitten er gaten in je beeld? 

William James was de eerste om iets aan te pakken dat we allemaal af en toe opmerken; gaten in wat je ziet. Heb je ooit gehad dat je nooit hebt gemerkt dat er iets was, maar nu je het èèn keer hebt gezien, kun je het niet helpen om het altijd te zien?

Het is vreemd om te bedenken dat je het nog nooit eerder hebt gezien, maar dat er geen soort gat in je visie was. Je zag gewoon niets bijzonders. Is het omdat het lijkt alsof je geest de leegte opvult met een ander soort informatie? Als je hersenen echter weten wat er is, waarom kunnen ze dan de ruimte opvullen met iets incorrects?

Als je een auto achter een boom ziet geparkeerd, zie je geen twee delen van een auto, je ziet één voertuig, dus je hersenen vullen duidelijk wat gaten in, zelfs als het geen idee heeft wat er achter de boom zit (objectbestendigheid ). Misschien is het gewoon een automatisering van de hersenen. We hebben tenslotte een blinde vlek in ons oog, dus onze hersenen vullen sowieso voortdurend een gat op.

Het zou gemakkelijk zijn om dit te beargumenteren als je constant in een kamer bent met dezelfde afbeeldingen over de muur geplakt. Nadat je met een snelle scan hebt vastgesteld dat ze allemaal hetzelfde zijn, kun je je op één concentreren en alle anderen kennen - en fouten ook sneller opmerken. Maar in een drukke straat waar je nog nooit eerder bent geweest, lijken je hersenen het op de een of andere manier ook te redden. Dus hoe?

Het lijkt erop dat ons brein signalen uit de omgeving neemt in blinde sporten, dit combineert met ervaringen en kennis en zo een plausibele vulling van de blinde kloof creëert. Dit is hoe een volledig, ononderbroken gezichtsveld wordt gecreëerd. Dit verklaart ook waarom het vullen soms ongelooflijk verkeerd is.

Soms lijkt het echter langer te duren voordat de hersenen vol raken. Experimenten hebben aangetoond dat het soms tot vijf seconden duurt voordat de hersenen de gaten opvullen en bijvoorbeeld twee lijnen met elkaar verbinden. Dit bewijst dat de hersenen het feit niet negeren dat er informatie ontbreekt, maar met verschillende snelheden reageert.

Wat is veranderings blindheid?

Hoeveel denk je dat je eigenlijk weet in de wereld om je heen? Zou je het merken als de baseballpet van de man die een beetje zijwaarts naar je zit plotseling van rood naar paars veranderde? Waarschijnlijk niet.

Dit komt omdat, hoewel we denken dat we alles zien, je je altijd op één ding tegelijk concentreert. Al het andere dat we zien (saccades) vindt ons brein onbelangrijk. Dus als een van deze saccades verandert, merken we dit waarschijnlijk niet want nogmaals - onbelangrijk.

Veranderings blindheid kan worden getest door verschillende afbeeldingen in flikkeringen of met blanke vlakken ertussen te tonen. Dit dwingt de hersenen om constant te focussen en dus informatie te missen, wat resulteert in blindheid van verandering. Wij richten ons opnieuw op hetzelfde als voorheen, waardoor we veranderde informatie mislopen.

Het heeft meestal, zoals ik al eerder zei, te maken met aandacht en waar we ons op richten. Maar gek genoeg kunnen zelfs de meest voor de hand liggende of opvallende kenmerken van een afbeelding een prooi zijn om blindheid te veranderen - zoals een blank persoon hat ineens een Aziatisch persoon wordt of omgekeerd.

En wat is onopzettelijke blindheid?

 Ja, dit verschilt van veranderingsblindheid. Ookwel genoemd: inattentie blindheid.

Zien we echt iets als we er geen aandacht aan besteden? Als we voor het eerst in een nieuwe ruimte zijn, hebben we de neiging om onze aandacht door de kamer te trekken, maar als je op een plek komt waar je duizend keer eerder bent geweest, zou je dan een nieuwe lamp aan het plafond zien hangen?

Als we ergens niet op letten, zien we het meestal helemaal niet. Ga naar YouTube en google onopzettelijke blindheidsvideo's. Ik durf te wedden dat je zelfs na het lezen van deze samenvatting nog steeds zult missen wat ze in de video hebben uitgezocht die je hebt gekozen.

Onopzettelijke blindheid kan bijzonder gevaarlijk zijn. NASA testte het met een gesimuleerde vliegtuiglanding en een obstakel dat ze op de landingsbaan plaatsten dat ze daar nooit eerder hadden geplaatst. Beginners die de simulatie voor het eerst deden, merkten de obstructie meteen op, terwijl ervaren flyers het soms helemaal niet zagen. Hetzelfde kan gebeuren tijdens het besturen van een auto op een weg waar je duizend keer eerder bent geweest. Zou je plotseling een hond op de weg opmerken als je het niet verwachtte? Of als je op straat loopt terwijl je aan het bellen bent, een verhit gesprek voert, zou je een clown op een eenwieler voorbij zien komen? Je zou graag ja willen zeggen, maar studies tonen aan dat dit vaak niet het geval is.

Wat zijn de implicaties?

Dingen zoals verandering en onopzettelijke blindheid dagen de eerder gestelde theorieën uit. Als de wereld in je hoofd is opgebouwd uit de dingen die je ziet, hoe kun je deze dingen dan niet opmerken? Als de wereld perfect door je ogen wordt weerspiegeld, zou je deze dingen moeten zien, en daarom opmerken.

Een nieuwe theorie gevormd uit deze kennis is dat, als we twee beelden snel achter elkaar zien, we de kern van het beeld uit het eerste beeld krijgen. Als dan met de tweede foto de kern hetzelfde is, sparen de hersenen zichzelf de moeite en negeren de veranderingen gewoon als onbelangrijk. We zien meerdere dingen tegelijkertijd omdat onze hersenen de dingen buiten onze directe aandacht opvullen met de kerninformatie van dat object, gecombineerd met logica en ervaringen uit het verleden. Deze objecten zijn dus noch stabiel noch gedetailleerd. Daarvoor moeten we onze aandacht erop richten.

Een andere theorie is dat we constant manipuleren wat we zien, en dus interactie hebben met de wereld - die op zijn beurt zorgt dat we kunnen zien. Als we stoppen met manipuleren, stoppen met communiceren, zal de wereld in het niets verdwijnen. Nu lijkt me dit een onlogische cirkel, maar hey, dat ben ik gewoon.

O'Regan en Noë hadden een experiment waarbij ze een deelnemer, laten we hem Simon noemen, een kopje op tafel voor hem lieten zien. Als onze hersenen een juiste weergave zouden kunnen bouwen, dan zou hij met zijn ogen dicht perfect naar de beker kunnen reiken. (Oefening 2) Nu met een bril die zijn visie verstoort, werd hem gevraagd hetzelfde te doen. Dit vereiste veel meer inspanning, omdat hij zijn fysieke bewustzijn moest afstemmen op wat hij zag, een zich moet aan passen op het feit dat het zicht niet klopte met hoe hij bewoog.

Oefeningen

3.1. De volgende keer dat je achter een computer zit en tijdens het typen naar beneden kijkt (zoals ik nu ben), probeer je zich bewust te worden van elke beweging die je vingers maken. Zie je bewust je vingers elke toets raken? Of gaat het te snel voor je ogen en hersenen om bij te houden. Merk op dat, zodra je bewust begint je vingers naar beneden te zien komen, je plotseling meer fouten zult maken. Raar he?

3.2. Probeer het Simon-experiment zelf! Sluit je ogen en reik naar iets op de tafel.