De Europese Unie is sinds de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en staal constant in ontwikkeling geweest. Hierdoor zijn er ingewikkelde verhoudingen en procedures ontstaan. Om deze te kunnen begrijpen is het nuttig om iets te weten over de geschiedenis van de Unie en de belangrijkste begrippen. 

Wat is de geschiedenis van de Europese Unie?

Rond 1500 werd het relatief kleine Europa een wereldmacht door staten zoals Spanje, Engeland, Frankrijk en Nederland. Dit gebeurde echter wel met veel onderlinge concurrentie en zelfs oorlogen tot in de twintigste eeuw. Na het geweld van de Tweede Oorlog deed Frankrijk in 1950 aan Duitsland het verzoek om een instantie op te richten voor het organiseren van de markt voor kolen en staal, de meest gevaarlijke productie voor oorlogen maar ook de meest lucratieve voor de handel. Hieruit ontstond de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, gesloten door Duitsland, Frankrijk, België, Italië, Luxemburg en Nederland. 

In 1957 ging de Gemeenschap zich ook richten op een eigen douane-unie, een eigen handelsbeleid en een intern landbouw- en (kern-)energiebeleid met het EEG-verdrag. Tegelijkertijd werd de Euratom, de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie, opgericht maar deze bleef een bijkomstigheid van de EEG. Er waren toen drie verdragen en dus in theorie drie gemeenschappen, maar in de praktijk werkte deze als één. Daarom werden de verdragen enkele jaren samengevoegd tot de EG. Ondertussen is ze altijd blijven groeien in lidstaten.

In 1992 werd de Gemeenschap benoemd tot de Europese Unie bij het Verdrag van Maastricht. De Unie was meer gericht op de politiek dan de Gemeenschap was geweest. Toen kwam er ook burgerschap voor EU-onderdanen, neergelegd in artikel 17 EG-verdrag en 20 VWEU. 1999 kwam de euro als gemeenschappelijke munt. De Unie is altijd blijven groeien en ontwikkelen en zal dit ook blijven doen, maar er is ook nog steeds veel kritiek op.

Welke instellingen en verhoudingen kent de Europese Unie?

Het stelsel van de Europese Unie lijkt inmiddels het meest op een klassiek stelsel van machtenscheiding of trias politica en op een representatieve democratie. De lidstaten worden in de Europese Raad vertegenwoordigd door hun eigen staatshoofd of regeringsleider en in de Raad door hun eigen regering. De trias politica is als volgt verdeeld:

1. De wetgevende macht bestaat uit het Europees Parlement en de Raad.
2. De rechterlijke macht bestaat uit het Hof van Justitie.
3. De uitvoerende macht bestaat uit de Europese Commissie en beperkter de Europese Raad en de Raad.

Niet alleen wordt de democratie binnen de Unie gehandhaafd, ook wordt van de lidstaten verwacht dat zij een democratisch nationaal stelsel hebben en beschermen. Van horizontale verhoudingen wordt gesproken als het gaat over de relatie tussen EU-instellingen en van verticale verhoudingen als het gaat over de relatie tussen de Unie en de lidstaten. 

Wat is materieel Europees recht?

Het materiële recht gaat over de inhoudelijke beleidsterreinen. Waar de productie van kolen en staal eerst gereguleerd moest worden om nieuwe oorlogen te voorkomen, is dat nu minder belangrijk. Inmiddels is er een gemeenschappelijke markt, landbouwbeleid, mededingingsbeleid en handelsbeleid jegens de rest van de wereld.

Vooral de gemeenschappelijke markt is een grote motor van de EU. Economisch gezien betreft dit het vrij verkeer van goederen, diensten, personen en kapitaal, en juridisch gezien alle wetten die dit mogelijk kunnen maken. Door het vrije verkeer is er ook noodzaak gekomen van Europees strafrecht en migratierecht. Dit is nog sterk in ontwikkeling. 

Hoe moet de rechtsorde van de Unie worden begrepen?

Het grootste probleem voor het Europese recht is de verhouding met andere rechtstelsels waaruit de Unie is ontstaan en weer in uitwerkt. Het Europese recht is via verdragen deel van internationaal recht, maar is ook bestemd om te gelden in de nationale rechtstelsels van de lidstaten van de Unie. In het arrest Costa/ENEL werd bepaald dat Unierecht bij een conflict met nationaal recht altijd voorrang heeft. Deze voorrang is nodig voor uniforme werking, maar roept ook veel tegenstand op. Bij de Brexit is dit bijvoorbeeld een belangrijk punt van kritiek geweest. 

Een belangrijke functie van het Europese recht is die van juridische geschillenbeslechting, ook wel rechtsbescherming genoemd. In het arrest Van Gend en Loos is het begrip 'eigen rechtsorde' geïntroduceerd. De Unie heeft als eigen rechtsorde eigen ontwikkelingen, leerstukken en doctrines. Hier volgt een bepaalde autonomie ten opzichte van de lidstaten uit. 

Hoe democratisch is de Europese Unie?

Er wordt wel beweerd dat de EU onmogelijk democratisch kan zijn omdat ze geen enkelvoudig eigen volk heeft, maar in de praktijk zijn er meer staten die dit niet hebben en toch de democratische waarden beschermen in hun nationale stelsel. In artikel 10 VEU staat dat de werking van de Unie is gegrond op de representatieve democratie. De democratie van de Unie kan beter in de praktijk worden getoetst dan in theorie. De Unie heeft vrije verkiezingen sinds 1979 en een afwisseling van de macht per vijf jaar. Ook tracht ze steeds opener te zijn over politieke processen.

Stampvragen

• Welke namen heeft de Europese Unie gehad?
• Wat zijn de belangrijkste beleidsterreinen van de Unie?
• Welk leerstuk volgde uit het arrest Costa/ENEL?
• Noem een argument voor en een argument tegen het democratische karakter van de Unie.