Deze samenvatting is gebaseerd op het studiejaar 2013-2014.

Hoofdstuk 1. Introductie

Het burgerlijk procesrecht (hierna: bpr) valt uiteen in twee verschillende delen:

1. Het vermogensrecht: waar rechten ter vrije beschikking van de rechtssubjecten staan. De tussenkomst van de rechter wordt ingeroepen voor beslechting van een geschil over de inhoud van de rechtsbetrekking en/of ter verkrijging van een afdwingbare vordering.
2. Het personen- en familierecht: waar rechten niet ter vrije beschikking staan. De taak van de rechter is hierbij het behartigen van specifieke belangen. Dit verschil werkt door in de doelstellingen en de regels van de betreffende rechtspleging.

Het vermogensrecht

Op dit terrein heeft het bpr tot taak het mogelijk te maken aanspraken die voortvloeien uit het privaatrecht op een efficiënte, effectieve en eerlijke wijze te verwezenlijken. Het bpr heeft een regeling voor (1) de procedure die tot een beslissing omtrent de rechtsverhouding tussen partijen moet leiden en (2) de tenuitvoerlegging van die beslissing, de executie. Deze twee onderdelen zijn met elkaar verbonden door het vonnis.

De hoofddoelstelling van het bpr is het mogelijk maken dat de crediteur die een aanspraak heeft op een geven, doen of nalaten, een veroordeling van de debiteur krijgt die hij zonodig met overheidshulp kan executeren (art. 3:296 BW). Het bpr dient eigenrichting tegen te gaan. Eigenrichting is het afdwingen, zonder overheidshulp met eigen machtsmiddelen, van een burgerrechtelijke aanspraak. Dit probeert het bpr tegen te gaan door middelen tot handhaving van de privaatrechtelijke rechtsorde ter beschikking te stellen. Het bpr moet dus voldoende rechtsbescherming bieden zodat men niet in de verleiding komt ‘het recht in eigen hand te nemen’.

Een rechtsvordering is de in rechte ingestelde eis. Uitgangspunt is de materiële aanspraak van de schuldeiser (het subjectieve recht, waaraan een vorderingsrecht is verbonden).De taak van de rechter om bij vermogensrechtelijke geschillen afdwingbare veroordelingen uit te spreken of te beslissen wordt wel contentieuze ofwel eigenlijke rechtspraak genoemd.
 

Het personen- en familierecht

Op dit terrein treedt de rechter vaak ordenend op, als orgaan van de uitvoerende macht. Rechtssubjecten moeten eenvoudig toegang hebben tot de rechter en de rechter moet in staat gesteld worden de hem opgedragen staatszorg actief uit te oefenen. Op het terrein van het personen- en familierecht heeft de rechter meer vrijheid. Bij personen en familierecht is meer sprake van vrijwillige rechtspraak. Dit wordt ook wel voluntaire jurisdictie ofwel oneigenlijke rechtspraak genoemd.
 

Dagvaardings- en verzoekschriftprocedure

Oorspronkelijk bestonden tussen de dagvaardingsprocedure en de verzoekschriftprocedure grote verschillen. Ondertussen groeien beide procesvormen steeds meer naar elkaar toe. Hoofdregel is dat zaken die vermogensrechtelijk van aard zijn met een dagvaarding worden ingeleid, en zaken die dat niet zijn met een verzoekschrift worden aangevangen. Voor een aantal vermogensrechtelijke geschillen wordt nu toch de verzoekschriftprocedure voorgeschreven, met als voordelen de snelheid en de eenvoud ervan. 
Hoewel de dagvaardings- en verzoekschriftprocedure duidelijk naar elkaar toe zijn gegroeid bestaan tussen beide procesvormen nog steeds belangrijkste verschillen:
De dagvaardingsprocedure vangt aan met dagvaarding, de door een deurwaarder uitgebrachte tot de tegenpartij gerichte) oproep om op een bepaalde dag voor de rechter te verschijnen met een omschrijving van de eis en de gronden daarvan. De verzoekschrift- (of rekest)procedure wordt ingeleid met een schriftelijk verzoek (rekest), ingediend bij de griffie van de bevoegde rechterlijke instantie.

De opstelling van de rechter in de dagvaardingsprocedure is minder actief dan in de verzoekschriftprocedure. Dit hangt samen met de gedachte van partijautonomie. De rechter is in de verzoekschriftprocedure minder afhankelijk van partijen dan in de dagvaardingsprocedure.

De rechtbank is in eerste aanleg bevoegd om van burgerlijke zaken kennis te nemen, dit heet de absolute competentie. Voor beide procedures gelden wel eigen regels die aangeven of de sector civiel (verplichte procesvertegenwoordiging) dan wel de sector kanton (waar partijen in persoon kunnen procederen) de zaak zal behandelen. Daarnaast verschilt de relatieve competentie per procedurezaak,

In dagvaardingszaken is de rechter van de woonplaats van de gedaagde bevoegd, in verzoekschriftzaken is dat de rechter van de woonplaats van de verzoeker.

In de dagvaardingsprocedure reageert de gedaagde schriftelijk op de dagvaarding (conclusie van antwoord) en dan wordt de verschijning van partijen bevolen. Na een comparitie kan verdere conclusiewisseling worden toegestaan (repliek/dupliek); was geen comparitie bevolen, dan zal deze conclusiewisseling steeds plaatsvinden. Uiteindelijk wordt bij vonnis uitspraak gedaan. In de verzoekschriftprocedure wordt na ontvangst van het rekest vastgesteld wanneer het verzoek ter zitting wordt behandeld, waarvoor de verzoeker en andere belanghebbenden door de griffie worden opgeroepen. In de tussentijd kunnen belanghebbenden een verweerschrift indienen. Na behandeling ter zitting volgt een beschikking.

Tot slot is er een verschil in terminologie. De termen ‘vordering’ en ‘vorderen’ duiden op een dagvaardingsprocedure, terwijl de termen ‘verzoeken’ en ‘verzoek’ bij de verzoekschriftprocedure worden gebruikt.

Formeel en materieel recht

Tussen het bpr (het formele recht) en het materiële recht bestaat in verschillende opzichten een wisselwerking. Het gebruik van processuele middelen kan bepalend zijn voor het bestaan van materiële rechten. Daarnaast geldt dat het enige wat je via het procesrecht kunt verwezenlijken datgene is wat je ook rechtens toekomt. In het procesrecht kan men onderscheid maken tussen materieel procesrecht (bevoegdheden als dagvaarden, verweer voeren, rechtsmiddelen instellen en executeren) en formeel procesrecht (de daarbij in acht te nemen vorm- en termijnvoorschriften). Het eigenlijke belang van het formele recht voor het materiële recht is dat het materiële recht niet kan functioneren zonder bpr. Formeel en materieel recht vullen elkaar aan.

Inzet van de civiele procedure is de vermogensrechtelijke rechtsbetrekking tussen partijen. De eisen van redelijkheid en billijkheid bepalen deels de rechtsbetrekking tussen partijen en werken door in het proces (beginselen van goede procesorde).

Ook in het procesrecht zal de eiser of de gedaagde de mogelijkheid tot het verrichten van een processuele handeling kunnen worden onthouden, als deze als misbruik van bevoegdheid wordt beschouwd, Een voorbeeld van misbruik van de procesbevoegdheid is wanneer een procespartij hoger beroep instelt met het uitsluitende doel de wederpartij te hinderen.

Het aantal zaken dat aan de burgerlijke rechter wordt voorgelegd neemt toe. Wel komt maar een klein deel, zo’n 5% van de privaatrechtelijke geschillen voor de rechter.

Waar het bpr geregeld is
Het Nederlandse procesrecht is geregeld in het Wetboek van Rechtsvordering (Rv), Wetboek van Rechterlijke Organisatie (RO), Burgerlijk Wetboek (BW), Wetboek van Strafvordering (Sv) (schadevergoeding, beslag, etc.).

Europees procesrecht

Na de oprichting van de Europese Economische Gemeenschap zijn de mogelijkheden tot bemoeienis van de EG met het procesrecht steeds verder uitgebreid. De ontwikkeling van een werkelijke vrije markt bleek echter te worden belemmerd door het ontbreken van een vrij verkeer van vonnissen. Om deze reden is het EEX-verdrag betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke zaken in het leven geroepen. Later werd de Raad van de Europese Gemeenschap bevoegd verklaard om, ten behoeve van de goede werking van de interne markt, regelgeving tot stand te brengen op het terrein van samenwerking in burgerlijke zaken met grensoverschrijdende gevolgen. Door de toenemende aandacht voor justitiële samenwerking en de vereenvoudigde wetgevingsprocedure is het aandeel van Europese regelgeving in Nederland snel toegenomen. Ter versterking van de samenwerking binnen de EU worden verordeningen en richtlijnen tot stand gebracht die door middel van. uitvoeringswetgeving in NL moeten worden geïmplementeerd. Lange tijd was het EEX-verdrag van belang, welke nu vervangen is door de de EEX-Vo of ook wel Brussel I. Het toepassingsgebied van de verordening is in feite beperkt tot vermogensrechtelijke aangelegenheden.

Rechtersregelingen

Doordat het aantal wettelijke regels en procedures is toegenomen is er behoefte aan een andersoortige verduidelijking en nadere normering van wettelijke regels dan door middel van wetgeving en rechtspraak. Om dit doel te bereiken worden door de rechterlijke macht algemene regelingen opgesteld waarbij de beslissingsruimte die de rechters in bepaalde zaken hebben nader wordt ingevuld. Sommige van deze regelingen binden de rechter op grond van de algemene beginselen van behoorlijke rechtspleging (deze regelingen zijn recht in de zin van art. 79 RO).

Rv is verouderd en vele herzieningen hebben reeds plaatsgevonden, met name wat betreft het procederen in eerste aanleg. Uitgangspunten van deze herziening (2002) waren vereenvoudiging van het procesrecht, deformalisering, modernisering van de verhouding tussen rechter en partijen, streven naar efficiency en harmonisering. Ook de rechterlijke organisatie is op de schop gegaan. Het kantongerecht is opgeheven als zelfstandige organisatie en heeft een eigen plaats gekregen binnen de rechtbanken.

De herzieningen die tot nu toe hebben plaatsgevonden waren vooral praktisch van aard. Voor meer fundamentele herzieningen is een kerngroep ingesteld die hiertoe een richtinggevende nota heeft opgesteld. 

Het eerste hoofdstuk is gratis beschikbaar. De gehele samenvatting voor Burgerlijk Procesrecht is hardcopy verkrijgbaar in het JoHo Center Utrecht.