The fear of determinism - Pinker - Artikel

In dit artikel worden de angsten voor het determinisme besproken. Een van die angsten is dat door het aannemen van het determinisme mensen geen vrije wil meer hebben. Een tweede angst is dat het onmogelijk wordt om mensen verantwoordelijk te houden voor hun daden, omdat alles van te voren al is vastgelegd. Er wordt gesuggereerd dat het niet hebben van een vrije wil gekoppeld kan worden aan de onmogelijkheid om mensen verantwoordelijk te houden voor hun gedrag. In dit artikel wordt deze suggestie verworpen.

Biologisch determinisme en omgevingsdeterminisme

Het determinisme stelt dat alle gebeurtenissen en gedragingen zijn vastgelegd in ons brein en dat we daar geen enkele invloed op hebben. Dit leidt er toe dat mensen bang zijn geen controle te hebben over hun gedrag en geen eigen keuzes kunnen maken. Het artikel stelt dat het maken van keuzes een echt proces in de hersenen is, wat niet verzonnen is en waar je niet omheen kunt. Wanneer iemand een slechte keus (zoals het plegen van een misdrijf) maakt, kan diegene er dan ook verantwoordelijk voor gehouden worden. Dit verantwoordelijk houden van iemand voor zijn daden gebeurt echter alleen wanneer die persoon bewust deze verkeerde keus gemaakt heeft. Mensen die niet opzettelijk een slechte keus hebben gemaakt, zoals mensen met een aantoonbaar defect in de hersenen of genen, worden niet verantwoordelijk gehouden. Biologische verklaringen worden op deze manier dus gebruikt om mensen, die een misdrijf gepleegd hebben, ontoerekeningsvatbaar te laten verklaren. Dit wordt ook wel het biologisch determinisme genoemd.

Het omgevingsdeterminisme gaat uit van factoren in de omgeving, die ervoor hebben gezorgd dat iemand een verkeerde keus heeft gemaakt. Niet de persoon, maar de omgeving moet verantwoordelijk gehouden worden voor zijn daden.

Het houden van verantwoordelijkheid

Iemand verantwoordelijk houden voor zijn daden heeft een praktische functie, namelijk het afschrikken van het foute gedrag. Dit afschrikken van het foute gedrag is zowel voor de dader als voor anderen bedoeld. De dader zelf zal, wanneer hij vervelende gevolgen zoals een celstraf heeft ervaren, niet snel weer zo’n daad begaan. Andere mensen zien wat de consequenties van bepaald (slecht) gedrag zijn en dat zal hen er van verhouden/stoppen dat gedrag te vertonen. In het afschrikken van het gedrag zit een paradox. Ondanks het feit dat de dreiging van een straf een afschrikkend effect op bepaald gedrag kan hebben (en dus een functie heeft), zal dit geen functie hebben wanneer het gedrag al heeft plaatsgevonden. Dan is het geven van een straf gewoon een manier om wraak te nemen op de dader, bijvoorbeeld namens het slachtoffer dat iets is aangedaan. Het foute gedrag heeft dan al plaatsgevonden en straffen kan dan ook als zinloos worden gezien. Tegenstanders van de doodstraf voeren dit argument ook vaak aan. De afschrikkings-paradox heeft geleid tot een strafrechtbeleid waarin alleen de mensen, die verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor hun daden, gestraft worden. Mensen die niet bewust een slechte daad zijn begaan, worden niet gestraft, omdat het afschrikkingseffect bij hen niet opgaat. Wanneer iemand zich niet realiseert dat hij iets gedaan heeft wat fout was, zal een straf hem er niet van weerhouden het in de toekomst opnieuw te doen.

De oorzaak voor het niet werken van het afschrikkingseffect bij deze personen wordt gezocht in een defect in het brein. Omdat het brein van deze mensen op een of andere manier anders werkt dan bij ‘normale’ mensen, vertonen deze mensen afwijkend/fout gedrag. Dit heeft ermee te maken dat gedrag het resultaat is van cognitieve en emotionele processen in de hersenen. Omdat bij deze groep mensen een afwijking in de hersenen is geconstateerd, is besloten dat zij niet verantwoordelijk mogen worden gehouden voor hun daden.

Dat bepaalde mensen niet verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor hun daden, betekent niet dat zij niet gestraft mogen worden. Het artikel stelt dat mensen een straf op maat moeten krijgen. Om de juiste straf te bepalen, moet men kijken naar het afschrikkingseffect. Bij de meeste mensen zal een lichte straf voldoende zijn. Bij de mensen, die niet verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor hun daden, is een straf als TBS gepast. Zo is de maatschappij beschermd tegen toekomstige daden van deze mensen.

Conclusie

Om iemand verantwoordelijk te kunnen houden voor zijn vertoonde gedrag, hoeft niet het dilemma van de vrije wil te worden opgelost. Het gaat erom dat door afschrikking mensen verantwoordelijkheid gaan nemen. De biologische of omgevings-deterministische verklaringen tasten dit verantwoordelijkheidsbesef aan.