Geschiedenis en grondslagen jeugdstrafrecht - Universiteit Utrecht

Hoorcollege 1 deel 1 Geschiedenis en grondslagen jeugdstrafrecht 

Civiele recht: kinderbeschermingsrecht versus jeugdstrafrecht (maar er is overlap zichtbaar). Wel gescheiden gebieden met afzonderlijke regels. Maar wel overeenkomstige uitgangspunten die ten grondslag liggen aan beide rechtsgebieden en de manier waarop met jeugdigen wordt omgegaan en met welk doel wordt ingegrepen.  

Geschiedenis van het jeugdstrafrecht 

1. 19e eeuw: heropvoeding 

2. 19e eeuw: modernisering strafrecht 

3. 1901: Kinderwetten 

4. 1920: psychologisering 

5. 1965: juridisering 

6. 1995: verharding 

7. 2014: ? 

Vroeg om nu al een oordeel te vellen over hoe het in 2014 was. Wetgeving toont elementen van verschillende stromingen geïntegreerd. Lastig om één stempel te gebruiken. 

19e eeuw: heropvoeding 

• Belangrijke ontwikkelingen 

• Zorg om scholing en verpaupering/tekortschieten ouders/roep om overheidsingrijpen. 

• Overheid heeft rol in heropvoeding van verpauperde kinderen. Absolute macht van vader > overheid krijgt een rol. 

• Overheid als parents patriae: overheid als noodouder/vangnet wanneer ouders zelf verantwoordelijkheid onvoldoende hebben waargemaakt. 

• Verplichtingen in de wet t.a.v. het kind: 

• Onderwijs (klassikaal onderwijs & leerplicht) 

• Leerplichtwet in 1901 (voor kinderen tussen de 5 en 12 jaar) > basisniveau van scholing 

• Heropvoeding (particuliere internaten) 

• Weg uit het ‘ziekmakende’ gezin 

• Verwaarloosde kinderen/onderlaag samenleving opnieuw opvoeden. Kinderen moesten weggehaald worden uit verdorven omgeving (gezin) > naar particulier internaat.  

• Heropvoeding zou langdurig plaats moeten vinden voordat kind goede dingen had geleerd. Een enkele overtreding van een minderjarige zou ertoe kunnen leiden dat een kind in een internaat belandde en daar de rest van zijn jeugd doorbracht.  

Eind 19e eeuw: modernisering strafrechtelijk denken (Moderne richting versus Klassieke richting) 

• Moderne richting 

• Degeneratie  

• Crimineel gedrag wordt verklaard door ouderlijk gedrag (en omgeving) 

• Verwaarlozing 

• Invloed mensenwetenschappen > Accent op bescherming kind. Ook tegen verwaarlozende ouders 

• Verwaarlozing/gebrek aan zorg > wegvallen proportionaliteitsprincipe: op een licht misdrijf kon een lange straf staan. 

• Speelt rol in de Kinderwetten (1901) 

• Klassieke Richting (verdwijnt eind 19e eeuw) 

• Individuele verantwoordelijkheid voor regelovertredende gedraging (schuld, verwijtbaarheid > bestraffing > volgens proportionaliteitsbeginsel: straf naar mate van schuld).  

• Vergelding 

• Klassiek strafdoel: oog om oog, tand om tand. Degene die de regels overtreedt zal ook moeten voelen d.m.v. straf dat dat fout is geweest > ingrijpen in leven en rechten > rechtstoestand wordt hersteld.  

Kinderwetten 1901 (voor het eerst een eigen deel wetgeving speciaal voor kinderen) 

• Burgerlijke kinderwet 

• Voor het eerst de mogelijk om t.a.v. verantwoordelijkheid van vader (met name) om t.a.v. verzorging in te grijpen en het ouderlijk gezag te ontnemen in situaties waarin het kind ernstige (ontwikkelings)schade opliep en ouders hun taak als opvoeder niet goed hadden vervuld. 

• Ouders mogen zelf weten hoe de opvoeding vorm te geven. De overheid kan ingrijpen op het moment dat ouders die verantwoordelijkheid niet waarmaakten. 

• Alles of niets: of niet ingrijpen, of direct ouders uit de ouderlijke macht zetten.  

• Strafrechtelijke kinderwet 

• Voor het eerst een eigen wet waarbij zowel t.a.v. de sancties (in Wetboek van Strafrecht) als t.a.v. procedures (Wetboek Strafvordering) een speciaal op kinderen toegespitst deel opgericht.  

• Kinderbeginselenwet  

• Gaat m.n. om tenuitvoerlegging van zowel civiele als strafrechtelijke maatregelen.  

Strafrechtelijke kinderwet 

• Aparte sancties (rechter): 

• Teruggave kind aan ouders zonder straf 

• Berisping 

• Geldboete 

• Tuchtschool (detentie, max ½ jaar) 

• Dwangopvoeding (maatregel) 

• Aparte regels zitting rechtbank (veel van deze procedures gelden nog steeds): 

• Gesloten deuren 

• Recht op bijstand advocaat 

• Ouders worden uitgenodigd voor zitting 

• Onderzoek persoon & levensomstandigheden 

• Geen ondergrens voor strafrechtelijke aansprakelijkheid; bovengrens 18 jaar 

• Ook zeer jonge kinderen konden te maken krijgen met de regels en procedures zoals hier vermeld. Idee: het gaat niet om individuele verantwoordelijkheid, maar het kind moet heropgevoed worden. Dus ook kinderen in de leeftijd van 3 of 4 jaar verschenen voor de rechter > sanctie van heropvoeding. 

• Overdracht naar commune strafrecht (volwassenenstrafrecht) mogelijk 

• In ons huidige systeem is het ook mogelijk om onder bepaalde voorwaarden minderjarigen een sanctie uit het volwassenenstrafrecht op te leggen en volgens procedurele regels van volwassenenstrafrecht te berechten. 

Psychologisering (meer aandacht voor het kind: wat kan van belang zijn in de behandeling van minderjarigen? + erkenning dat kinderen niet het product zijn van falende ouders maar zelfstandige mensen in ontwikkeling (met rechten en plichten) > individuele verantwoordelijkheid) 

• Kritiek op rechterlijke macht: 

• Gebrek aan pedagogische kennis bij rechters die over kinderen moesten beslissen. 

• Wet tot invoering van de kinderrechter (1921) > gespecialiseerde functie die zowel civiele als strafrechtelijke zaken behandelt. 

• Kritiek op behandeling: 

• Sprake van Spartaans regime: detentiesfeer (uniformen, kaal, geen eigen ruimte). Opkomst gedragswetenschappen > idee dat dit geen kindvriendelijke en effectieve manier is om je systeem in te richten. 

• Twee commissies die een rol speelden: 

• Commissie Overwater 1955 

• Rapport commissie Koekebakker 1959 

• Voorbeelden: 

• Einde uniformen in detentie 

• Einde kaalscheren 

• Eigen ruimte 

1965: juridisering 

1. Nieuwe Kinderbeginselenwet (1965): ondergrens 12 jaar 

1. Bij kinderwetten was dit niet zo (geen individuele verantwoordelijkheid), hier wel de gedachte dat vanaf bepaalde leeftijd kinderen ook strafrechtelijk verantwoordelijk genoemd kunnen worden voor hun gedrag. 

2. Re Kent (1966); Re Gault (1967) 

1. Belangrijke rol gespeeld: minderjarigen begingen een overtreding > opgepakt > behandelt zonder alle rechtswaarborgen (advocaat, processtukken inzien, contact met ouders etc.) die volwassenen wel hebben.  

2. Jongeren moeten dezelfde rechtswaarborgen hebben als volwassenen.  

3. Commissie Anneveldt (1982) 

1. Meer uitgaan van toegenomen verantwoordelijkheid en mondigheid van kinderen. Kinderen zijn geen objecten waarover je beslist en die helemaal nergens wat aan kunnen doen omdat ze verpest zijn in de opvoeding. 

4. Dus verschillende wetten worden ingevoerd. 

5. Wet op de jeugdhulpverlening (1989) 

6. Beginselenwet Justitiële Jeugdinrichtingen 2001 

1. Rechtpositie van minderjarigen die jeugddetentie hebben zijn hierin heel specifiek geregeld.  

2. Juridisering waarin rechten en plichten van minderjarigen zijn geïntegreerd in onze jeugdwetgeving.  

1995: verharding jeugdstrafrecht 

1. Commissie Anneveldt (1979-1982) 

1. Waar mogelijk uniformiteit met commune strafrecht (omdat minderjarigen eigen verantwoordelijkheid hebben, en dus ook waar mogelijk verantwoordelijk gehouden moeten worden). Belangrijke strafrechtelijke uitgangspunten (bijv. Onschuldpresumptie) moeten onverkort gelden voor minderjarigen. 

2. Efficiëntie (vereenvoudiging van het systeem en straffen en maatregelen) 

3. Pedagogisch perspectief: minderjarigen hoef je niet net zo zwaar te straffen als volwassenen. 

2. Vernieuwing jeugdstrafrecht (1995) > verharding:  

1. Hogere strafmaxima (1 jaar en 2 jaar) 

2. Makkelijker overdracht commune strafrecht 

3. Toename sanctionering 

1. Meer en zwaardere straffen 

2014: adolescentenstrafrecht 

• Beeld is niet eenduidig 

• Pedagogisch perspectief 

• Aan de basis van deze wet ligt de gedachte dat de onvoltooide emotionele, sociale en morele ontwikkeling veel langer doorloopt dan gedacht (+- 25 jaar) en waar rekening meer werd gehouden. 

• Adolescentie kenmerkt zich door een gebrek aan inhibitie, lange termijn denken en empathisch vermogen.  

• Uitbreiding toepassingsbereik jeugdstrafrecht: ook personen boven 18 jaar kunnen in bepaalde omstandigheden een sanctie uit het jeugdstrafrecht krijgen. 

• Maar duidelijk punitieve elementen 

• Voorstel om straffen te verzwaren op bepaalde punten 

• Oorspronkelijke plan: straffen aanzienlijk verzwaren 

• Is niet helemaal doorgevoerd 

• Omzetting PIJ (jeugd TBS) in TBS 

• Een minderjarige kan zeer lange tijd van zijn vrijheid beroofd worden.  

• Het is dus een combinatie van meer pedagogische elementen, maar ook verzwaring van straffen. 

Jeugdstrafrecht is strafrecht 

• Belangrijke principes van ons strafrecht zijn ook van toepassing op het jeugdstrafrecht. 

• Versus België: België heeft meer een beschermingsmodel: ook jongeren die strafbare feiten plegen, krijgen een kinderbeschermingsmaatregel opgelegd om zo de kans op recidive zo klein mogelijk te maken. In Nederland is het jeugdstrafrecht, geen beschermingsrecht. 

• Wetboek van Strafrecht (art. 77a Sr en verder) 

• Delict centraal (wel oog voor dader): uitgangspunt is het strafbare feit dat is gepleegd en de ernst ervan.  

• Straf naar mate van schuld/individuele verantwoordelijkheid 

• Verantwoordelijkheid is beperkt, maar wel aanwezig. 

• Proportionaliteit  

• Minderjarigen worden beperkt verantwoordelijk gehouden. Pedagogische grondrecht van het jeugdstrafrecht.  

Beperkte verantwoordelijkheid minderjarige 

• De erkenning van de jeugdige dader als (gedeeltelijk) verantwoordelijk maar kwetsbaar persoon heeft gevolgen voor: 

• De vraag wanneer je strafrechtelijk aansprakelijk bent (leeftijdsgrenzen) 

• De strafmaat 

• De procedure: maatregelen om minderjarige te beschermen + actieve stappen om procedure zo kindvriendelijk mogelijk te maken.