Hoofdstuk 15: Dromen en Daarbuiten

Heb je ooit gehad dat je droomde en je je realiseerde dat je dat was? En dan komt er een dame voorbij in je droom en vind je haar hond echt niet leuk, en wanneer je knippert, verandert de hond? Nee? Alleen ik?

Dit is een voorbeeld van een lucide droom: een droom waarin je tijdens de droom weet dat je droomt. Dit vermogen om 'wakker te worden' in een droom terwijl je in slaap blijft, roept allerlei interessante vragen op over slaap, dromen en 'veranderde staten' van bewustzijn. Wat betekent het om te zeggen dat ik 'wakker word' of 'bewust word' in een lucide droom? Ben je je niet bewust in gewone dromen? Wat zijn dromen eigenlijk? Zijn het ervaringen of alleen verhalen die zijn opgebouwd bij het ontwaken?

Wat is het verschil tussen waken en slapen?

Wanneer we slapen, doorlopen we allemaal een cyclus van drie toestanden: waken, REM (snelle oogbeweging) slaap en niet-REM slaap, een typische nachtrust die bestaat uit vier of vijf cycli tussen niet-REM en REM slaap. Deze waak- en slaaptoestanden worden bepaald door fysiologische en gedragsmaten, waaronder hoe gemakkelijk de persoon kan worden gewekt, hun oogbewegingen en spierspanning (de mate van passieve contractie in de spiervezels) en hun hersenactiviteit zoals gemeten met EEG of scans. In de REM-slaap zijn de hersenen zeer actief en lijkt het EEG op dat van wakker worden, hoewel paradoxaal genoeg de slaper moeilijker wakker wordt dan tijdens niet-REM-slaap. Zelfs in niet-REM-slaap is de algehele ontstekingssnelheid van neuronen even hoog als in wakkere toestanden, maar het patroon is heel anders, met het EEG gedomineerd door lange, langzame golven in plaats van complexe, snelle.

De neurale systemen en fysiologie van slaap zijn goed onderzocht en worden algemeen als goed begrepen beschouwd. Tijdens de slaap worden delen van de hersenen op verschillende manieren en in verschillende mate geïsoleerd. Blokkering van sensorische input gebeurt op het thalamocorticale niveau in nonREM slaap en aan de periferie in REM slaap. In de REM-slaap blokkeert de hersenstam motorcommando's op het niveau van spinale motorneuronen, zodat alles wat er in de motorcortex gebeurt niet resulteert in fysieke activiteit. Dit betekent dat je kunt dromen om uit het raam op het dak te klimmen, maar je benen laten het je niet doen - hoewel deze beschermende mechanismen kort kunnen afbreken in slaapwandelen en overactief zijn in slaapverlamming.

Wanneer ze worden gewekt uit niet-REM-slaap, zeggen mensen meestal dat er niets aan de hand was of dat ze aan het denken waren. Een eenvoudig voorbeeld: ‘Ik sliep. Ik dacht nergens aan of droomde nergens over’. Of ‘Ik dacht aan mijn neefje. Het is binnenkort zijn verjaardag en ik moet hem een ​​kaart sturen '. Niet-REM-rapporten zijn meestal kort en ontbreken gedetailleerd. Wanneer daarentegen wordt gewekt uit de REM-slaap, melden mensen meestal dat ze complexe, veel langere en vaak bizarre dromen hadden.

Als we wakker worden met een herinnering aan dromen, zullen we waarschijnlijk proberen te begrijpen wat we hebben gedroomd en dit proces van het maken van zintuigen maakt deel uit van het herinneren. De natuurlijke neiging om betekenis toe te schrijven aan dromen werd aangemoedigd door Freud's psychoanalytische benadering van droominterpretatie, die ze behandelt als vormen van wensvervulling waarin de echte (of 'latente') inhoud, afgeleid van het onbewuste, wordt vermomd in het oppervlakkige 'manifest 'inhoud van de droomscenario's. Jung paste deze ideeën aan om de rol te benadrukken van basistypetypen die onbewuste attitudes vertegenwoordigen, en kunnen worden gemanifesteerd in verschillende droomsymbolen en figuren die dynamische vormen aannemen, afhankelijk van de dromer en de droomcontext. Geen van deze theorieën heeft de tand des tijds doorstaan. Hoewel boeken over droominterpretatie en websites met kant-en-klare sjablonen voor het maken van betekenis populair zijn en veel mensen geloven dat hun dromen inzicht geven in onbewuste overtuigingen en verlangens, is er geen goede reden om te denken dat ze meer doen dan de huidige zorgen of verwachtingen weerspiegelen, een creatieve manier van de hersenen om te gaan met gebeurtenissen en gedachten van de dag.

Hoe houdt fysiologie verband met ervaring?

Droomonderzoek lijkt een perfecte context te bieden om te zoeken naar de neurale correlaten van bewustzijn. Verschillende fysiologische, neurochemische en gedragsvariabelen kunnen worden gecorreleerd met subjectieve beschrijvingen van dromen. Op het eerste gezicht zou dit de mogelijkheid kunnen suggereren om ofwel de ervaringen volledig terug te brengen tot fysieke toestanden, of het ervaringsgerichte te vergelijken met het fysieke, wat leidt tot het idee van slechts één gecombineerde objectieve / subjectieve ruimtemapping en één concept van dromen over slapen, in plaats van twee . Deze correlatie tussen fysiologische toestanden en subjectieve rapporten heeft tientallen jaren van productief onderzoek naar slaap en dromen ondersteund en het mogelijk gemaakt om de drie belangrijkste toestanden (waken, REM-slaap en niet-REM-slaap) in kaart te brengen in termen van hun fysiologie. Maar helpt dit ons om subjectiviteit te begrijpen of het harde probleem te voorkomen?

De bekendste poging tot dit soort kaarten is waarschijnlijk het AIM-model van Hobson (kijk terug naar de SoC-kaarten van hoofdstuk 13) met het idee van een uniforme 'hersen-geest ruimte'. A (activeringsenergie), I (invoerbron) en M (modus of amine-cholineverhouding) veranderen allemaal en het proces van fietsen door de normale slaapfasen kan worden vertegenwoordigd door beweging van het ene gebied in de ruimte naar het andere.

Het is misschien niet zo eenvoudig. Ten eerste is er het voor de hand liggende punt dat de kaart ruw is, met slechts drie dimensies, terwijl de realiteit veel ingewikkelder is. Lastig is ook dat de correlatie tussen REM en dromen, hoewel reëel genoeg, niet perfect is. In de begindagen van slaaponderzoek werden REM-slaap en dromen vaak als gelijkwaardig behandeld, maar vervolgens werden mensen voorzichtiger in het verwijzen naar de fysieke toestand of naar de gerapporteerde ervaringen. Dromen worden gemeld bij ongeveer 70-95% van de ontwaken uit de REM-slaap en ongeveer 5-10% van de niet-REM-slaap, terwijl een soort van mentatie wordt gemeld bij ongeveer 50% van de niet-REM-ontwaken.

Over het algemeen is het echter duidelijk dat fysiologisch in REM slapen geen garantie is voor dromen, en dromen kan plaatsvinden zonder de fysiologische toestand van REM.

REM kan ook optreden wanneer dromen onwaarschijnlijk of zelfs onmogelijk lijkt. Menselijke foetussen brengen bijvoorbeeld ongeveer 15 uur per dag door in REM-slaap, maar foetussen kunnen niet zoiets hebben als dromen voor volwassenen omdat dromen afhankelijk is van eerdere ervaringen en van sterk ontwikkelde cognitieve vaardigheden die ongeboren baby's missen. Mensen zonder visuele ervaring, zoals mensen die blind geboren zijn, dromen zonder visuele beelden maar in woorden, ideeën en emoties, en in auditieve, tactiele, smaakvolle en reukbeelden. Deze mensen hebben veel ervaringen en een rijk zelfgevoel. Maar de pasgeboren baby heeft geen van beide en droomt dus niet, zelfs niet als hij in REM zit.

Hoe zit het met dieren?

Slaap bij andere soorten lijkt waarschijnlijk ook heel anders te zijn dan de slaap bij volwassenen. Reptielen hebben geen REM-slaap, maar veel vogels en zoogdieren wel. Bottlenosedolfijnen, hoewel buitengewoon intelligent, lijken dit niet te doen, en slechts de helft van hun hersenen slaapt tegelijkertijd, in cycli van twee uur, zodat ze op hun hoede kunnen blijven voor roofdieren en weten wanneer ze naar de oppervlakte moeten komen voor lucht. En als dat niet het meest interessante is dat ik ooit heb gehoord!?!

REM-achtige slaap is waargenomen bij inktvissen, maar niet bij octopussen. Muizen en ratten, honden en katten, apen en apen hebben allemaal REM-slaap, en als we hun oogleden zien flikkeren of hun snorharen trillen, kunnen we ons gemakkelijk voorstellen dat ze dromen. Maar hebben we gelijk? We kunnen raden, op basis van wat we weten over hun cognitieve vaardigheden, dat sommigen van hen misschien genieten van complexe visuele en auditieve beelden, misschien zelfs met een verhalende structuur, maar ze kunnen hun dromen niet in woorden beschrijven. We kunnen dus niet zomaar aannemen dat REM gelijk staat aan dromen.

Wat komt hierna?

Een mogelijkheid is dat de fysiologie en de fenomenologie nooit tot elkaar gereduceerd of gelijkgesteld kunnen worden; dat de peilloze afgrond nooit kan worden overschreden. Een andere mogelijkheid is dat we met verder onderzoek en een beter begrip van hersentoestanden en neurochemie precies leren hoe hersentoestanden zich verhouden tot de ervaring van dromen.

Dus nogmaals, er is geen antwoord op deze vraag.

Wat interessant is, is dat we op een dag misschien de dromen van mensen kunnen afleiden van hun hersenactiviteit. De eerste stappen zijn al gezet. In het Gallant Lab aan de Universiteit van Californië in Berkeley hebben wetenschappers vele uren aan fMRI-gegevens vastgelegd terwijl mensen video's bekeken en een enorm 'woordenboek' creëerden om de vormen, randen en bewegingen in de video's te relateren aan activiteit op enkele duizenden punten in de brein van de kijker. Toen ze vervolgens een nieuwe video aan dezelfde persoon lieten zien, konden ze het woordenboek gebruiken om een ​​herkenbare, zo vage, versie van de video te reconstrueren die werd bekeken. Een vergelijkbare methode is sindsdien toegepast op mensen die in een scanner slapen en uit de REM-slaap zijn gewekt. Door de opgenomen gegevens en het gedetailleerde woordenboek te gebruiken, konden beelden van waar ze over droomden gereconstrueerd worden. De vereiste rekenkracht was enorm, maar het principe is bewezen: het zou mogelijk moeten zijn om naar iemands hersenactiviteit te kijken en te weten waar hij over droomt.

Een ander voorbeeld van het verbinden van fysiologie met ervaring komt uit het droom bizar onderzoek van Revonsuo en zijn onderzoeksgroep. Ze beweren dat drie soorten bizarheid in dromen kunnen worden opgevat als mislukkingen van drie soorten binding: functiebinding, contextuele binding en binding in de tijd. Ze concluderen dat ‘meer globale vormen van binding veel vaker verschijnen dan die welke alleen lokale bundels van functies betreffen’ en relateren dit aan het aantal afzonderlijke verwerkingsmodules die betrokken zijn bij het genereren van verschillende soorten droombeelden. Met andere woorden, hoe moeilijker het voor de hersenen is om een ​​bepaald soort geïntegreerd beeld te construeren, des te waarschijnlijker is het dat een dergelijk beeld uit elkaar zal vallen of bizarre bindfouten zal vertonen tijdens dromen.

Dit suggereert dat zelfs de meest bijzondere droomkenmerken kunnen opleveren voor een studie van hersenmechanismen tijdens de slaap. Toch zijn we nog steeds afhankelijk van correlaties, en zoals bij alle andere aspecten van bewuste ervaring, kunnen we niet met vertrouwen zeggen dat dromen en hersentoestanden tot elkaar herleidbaar zijn of hetzelfde zijn, noch kunnen we ze vol vertrouwen beschrijven in termen van 'hersen-geest toestanden'.

Dus zijn dromen ervaringen?

Natuurlijk zijn dromen ervaringen, zou je kunnen zeggen, en velen zouden het daarmee eens zijn. Er is een algemeen idee dat dromen beelden en gedachten zijn van dingen die je hebt meegemaakt. Films en tv-shows willen graag impliceren dat onze dromen onbewuste boodschappen zijn, dat ze ons iets over onszelf proberen te vertellen. Dat we in onze dromen weten en begrijpen wat er gebeurt, dat we daarin een speler zijn.

Maar zijn we ons echt bewust van onze dromen? Stel dat ik wakker word uit een droom en denk: 'Wauw, dat was een rare droom. Ik herinner me dat ik een biertje probeerde te halen '. Toen ik wakker werd, leek het alsof ik de droom had gehad. Inderdaad, ik ben er volledig van overtuigd dat ik er zojuist van droomde om in de kroeg te zijn, zelfs als de details snel wegglippen en ik ze niet kan vasthouden, laat staan ​​om ze allemaal te melden. Maar er zijn hier enkele serieuze problemen. Sommigen betreffen het zelf. Hoewel ik er zeker van ben dat 'ik' droomde, was het zelf in de droom niet zoals mijn normale wakende zelf. Dit vreemde droom-zelf besefte niet dat ze droomde; ze accepteerde dat de mensen en het eten op onmogelijke manieren bleven veranderen, weinig walging of verrassing toonden over de toestand van haar lichaam en in het algemeen alles behandelde alsof het echt was.

Was ik het dan echt die het droomde? Misschien niet - maar misschien doet dit er niet toe, omdat er een soort fenomenaal zelf in de droom zat. Dit maakte plaats voor de PSM, het fenomenale zelfmodel. Terugkijkend op hoofdstuk 13, zou je kunnen beweren dat de ervaring van de droom toen een ASC was, dat je je in een ander soort bewustzijn bevond.

De Franse onderzoeker Alfred Maury beschreef een lange en ingewikkelde droom over de Franse revolutie, met als hoogtepunt dat hij naar de guillotine werd geleid. Net toen zijn hoofd eraf kwam, werd hij wakker en ontdekte dat het hoofdeinde in zijn nek was gevallen. Nadat dit was gebeurd, stelde hij de theorie voor dat dromen niet in ‘real time’ gebeuren, maar volledig worden bedacht op het moment van wakker worden. Deze theorie werd populair, misschien omdat zoveel mensen de ervaring hebben te dromen over een kerkklok rinkelen of een wolf die huilt, om wakker te worden met het geluid van hun wekker. Het is ook psychologisch plausibel in de zin dat mensen heel goed zijn in het construeren van verhalen en snel verzinnen.

Maar de theorie is niet waar gebleken. In de jaren 1950 werd mensen die in het laboratorium sliepen gevraagd om hun dromen te beschrijven en ze gaven langere beschrijvingen naarmate ze langer in de REM-slaap waren geweest. Andere experimenten probeerden externe prikkels in dromen op te nemen. Wanneer ze de slaper niet wakker maken, kunnen ze soms de droominhoud beïnvloeden, waardoor droomgebeurtenissen kunnen worden getimed. Deze resultaten laten zien dat dromen ongeveer even lang duren als wakkere gebeurtenissen. Dit alles suggereert dat dromen niet in een flits worden bedacht bij het ontwaken, maar echt tijd vergen.

Dennett (ja, deze man nogmaals, serieus, heeft hij niets beters te doen ??) had een selectie van kleurrijke theorieën die spelen met de relatie tussen ervaring en geheugen. In de ‘cassettetheorie van dromen’ hebben de hersenen een voorraad potentiële dromen opgeslagen en klaar voor gebruik. Bij het ontwaken uit de REM-slaap wordt een ‘cassette’ uit de opslag gehaald, om indien nodig overeen te komen met het geluid van de wekker, en hey presto, we lijken te hebben gedroomd. In deze theorie zijn er geen echte dromen. Er worden geen gebeurtenissen of beelden gepresenteerd 'in bewustzijn', maar alleen herinneringen aan dromen die nooit echt zijn ervaren. 'Met de cassettetheorie is het niet iets om te dromen, hoewel het iets is om te dromen. Volgens de cassettetheorie zijn dromen geen ervaringen die we hebben tijdens de slaap '. Het is raar en vaag en er is geen spoor van bewijs voor.

Met betrekking tot alles in dit boek, blijft de neiging om bewust van onbewuste elementen van dromen te onderscheiden, een actueel onderwerp van discussie.

Wat zijn de 'slaapgrenzen'?

Vreemde, dromerige ervaringen kunnen gebeuren voordat we in slaap vallen of als we wakker worden. Op deze momenten, wanneer sensorische input wordt verminderd, komen hallucinaties veel voor en variëren van eenvoudige visuele vormen of muzieknoten tot sensaties op de huid of ingebeelde veranderingen in de locatie van een ledemaat. Dit zijn, om zo te zeggen, dingen die gebeuren op de grenzen van slaap.

Twee extreme fenomenen op de grenzen van slaap zijn slaapverschrikkingen en slaapverlamming. Deze twee zijn met elkaar verbonden. Verlamming treedt op wanneer iemand direct uit REM ontwaakt en hun spieren nog steeds verlamd zijn om te voorkomen dat ze hun dromen waarmaken. In de paar minuten die het brein van de persoon nodig heeft om te beseffen dat ze wakker zijn, kan de persoon niet bewegen. Dit resulteert vaak in slaapverschrikkingen, enge hallucinaties waaraan de persoon niet kan ontsnappen omdat hij niet kan bewegen.

Een andere, misschien meer voorkomende gebeurtenis, is het 'valse ontwaken', een droom om wakker te zijn geworden. Soms ziet alles er heel normaal uit en dus gaat de dromer door met aankleden en ontbijten totdat hij echt wakker wordt en helemaal opnieuw moet beginnen. Op dezelfde manier kan een persoon ook in een droom gaan slapen en dus geloven dat de werkelijke tijd is verstreken.

Wat zijn lucide dromen dan?

In een vorig hoofdstuk hebben we lucide dromen besproken, dus ik hoef niet uit te leggen wat het is. Laten we doorgaan met wat we al weten.

De verschuiving van gewoon naar lucide dromen is op veel manieren gekenmerkt. Voor Hobson, Voss en collega's is er een verschil tussen ‘primair’ en ‘secundair’ bewustzijn. Primair bewustzijn is wat we hebben in normale dromen. Het wordt bestuurd door wat onmiddellijk aanwezig is; alles wat we kunnen doen is omgaan met de onmiddellijke en constant veranderende omgeving, in plaats van de lopende ervaring te beïnvloeden. Wanneer we wakker worden, komen we in een hoger-orde bewustzijn, waarin we vooruit kunnen plannen, over het verleden kunnen nadenken en over de toekomst kunnen nadenken. Wanneer we 'wakker worden' in een lucide droom, zeggen ze, 'werkt een deel van de hersenen in de primaire modus, terwijl een ander toegang heeft tot secundair bewustzijn'. Maar wat betekent het voor een deel van een brein (of brein-geest) om in een andere modus te werken dan een ander en toegang te hebben tot een bepaald soort bewustzijn of niet? Is het primaire bewustzijn het soort bewustzijn dat dieren hebben? Of is dat ook anders?

Lucide dromen werden lang beschouwd als geen onderdeel van serieus slaaponderzoek en werden alleen bestudeerd door psychische onderzoekers en parapsychologen. Zelfs in het midden van de twintigste eeuw verwierpen veel psychologen het hele idee en voerden aan dat zelfreflectie en bewuste keuze onmogelijk zijn in dromen, dus lucide dromen moeten echt vóór of na de slaap plaatsvinden, of tijdens micro-ontwaken.

Ze hadden ongelijk. De doorbraak werd gelijktijdig en onafhankelijk gemaakt door twee jonge psychologen, Keith Hearne aan de University of Hull in Engeland, en Stephen LaBerge aan de Stanford University in Californië. In de REM-slaap zijn de vrijwillige spieren verlamd, dus een dromer die lucide wordt, kan niet roepen: 'Hé, luister naar me, ik droom' of druk zelfs op een knop om duidelijkheid aan te geven. Ze beseften dat dromers nog steeds hun ogen konden bewegen. In het laboratorium van Hearne was Alan Worsley de eerste oneironaut (of droomverkenner) die signaleerde vanuit een lucide droom. Hij besloot van tevoren acht keer achtereenvolgens zijn ogen naar links en rechts te bewegen wanneer hij lucide werd en Hearne de signalen op een polygraaf opnam. Hij vond ze midden in de REM-slaap. Dankzij de signaalmethode hoeven we niet langer te vertrouwen op een mondeling rapport met terugwerkende kracht en kunnen we dus enkele klassieke vragen over dromen beantwoorden.

Hoe zit het met buitenlichamelijke ervaringen?

Een OBE (out-of-body experience) is een ervaring waarin een persoon de wereld lijkt te ervaren vanuit een locatie buiten zijn fysieke lichaam. Deze definitie is belangrijk omdat deze neutraal is ten aanzien van de vereiste uitleg. Als je het gevoel hebt dat je je lichaam hebt verlaten, heb je per definitie een OBE. Tijdens een OBE heb je het gevoel dat 'je' je lichaam hebt verlaten en daarboven zweeft of vliegt, vanuit deze nieuwe positie neerkijkend op de wereld.

OBE's zijn gerelateerd aan drie andere soorten ‘full body illusion’, allemaal als gevolg van verplaatsing van het bodyschema. Ten eerste betekent ‘autoscopie’ letterlijk zichzelf zien, maar in de psychiatrie verwijst het naar ervaringen met het zien van een dubbele of dubbelganger. De persoon lijkt zich nog steeds in zijn eigen lichaam te bevinden, maar ziet ergens anders een extra zelf, of een persoon die op hem lijkt. Ten tweede is ‘heautoscopie’, een nog meer verwarrende ervaring waarbij mensen onzeker zijn of ze zich identificeren met hun eigen lichaam of met het dubbele; ze kunnen zelfs wisselen tussen de een en de ander. Eindelijk is er het 'gevoel van aanwezigheid' of 'gevoel van een aanwezigheid', een krachtig gevoel dat er iemand anders in de buurt is, zelfs als ze niet kunnen worden gezien. Dit is verwarrend, ik weet het, en ook niet super geïmporteerd. Maar het kan nuttig zijn om deze voorwaarden te onthouden voor het geval ze besluiten om stiekem te zijn op het examen.

Hoewel een vreemde ervaring, komen OBE's relatief vaak voor, met ergens tussen de 12% en 20% van de mensen die er tijdens hun leven minstens één claimen. Degenen die ze hebben, rapporteren meer paranormale ervaringen en een groter geloof in het paranormale dan anderen, evenals een betere herinnering aan dromen en frequenter lucide dromen, dus deze dingen lijken met elkaar verband te houden.

OBE's zijn vaak afgedaan als pathologische dissociatie, maar hoewel in zeldzame gevallen epilepsie en hersenschade tot OBE's kunnen leiden, is de meerderheid niet geassocieerd met enige pathologie. Amerikaanse OBE onderzoekers concludeerden dat hun 'psychologische gezondheid over het algemeen uitstekend is, in rangorde met de gezondste groepen in de bevolking '. De theorieën die het boek presenteert zijn allemaal zo nauw verwant aan theorieën van bewustzijn en dualisme dat het tijdverspilling zou zijn om ze te bespreken. Als u er meer over wilt lezen, kijk dan op pagina 423.

En bijna-dood ervaringen?

In vele leeftijden en culturen melden mensen die in de buurt komen van de dood een consistente reeks ervaringen en worden ze meestal BDE genoemd.

De meeste BDE's zijn aangenaam en zelfs zalig, maar zeldzamere helse ervaringen omvatten zwarte leegten en niets, klapperende demonen, zwarte kuilen, naakte zombie-achtige wezens en andere symbolen van de traditionele hel. Volgens sommige schattingen is tot 15% van de BDE's helse, maar het is moeilijk om nauwkeurig te zijn omdat mensen ze misschien willen vergeten en er niet over willen praten. Interessant is dat zelfmoordpogingen over het algemeen positieve BDE's rapporteren en minder geneigd zijn zichzelf opnieuw te doden. Zeer positieve nawerkingen komen vaak voor, waaronder een grotere interesse in spiritualiteit en in de zorg voor anderen, en een verminderde interesse in materiële bezittingen of succes. Deze effecten kunnen langdurig zijn, met BDE's in één studie die acht jaar na hun penseel met de dood nog steeds voortdurende positieve veranderingen rapporteerde. Minder vaak worden BDE's depressief achtergelaten en worden enkelen vervreemd van familie en vrienden door de veranderingen die plaatsvinden.

NDE's afwijzen als verzinsels of wensvervulling is onredelijk. De overeenkomsten tussen leeftijden en culturen en de betrouwbaarheid van de bevindingen suggereren dat BDE's ons iets interessants te leren hebben over dood en bewustzijn. De vraag is wat? Een veel voorkomende reactie met betrekking tot OBE's is dat BDE's het bewijs zijn van dualisme - van het bestaan ​​van een ziel of bewustzijn dat onafhankelijk van de hersenen werkt en de dood kan overleven. Er zijn een paar mensen met een mening hier;

• Kenneth Ring: de ervaringen 'wijzen op een hogere spirituele wereld' en toegang tot een 'holografische realiteit'
• Parnia en Fenwick: voor het begrijpen van BDE's is 'een nieuwe wetenschap van bewustzijn' vereist
• Van Lommel: ze zijn bewijs voor nietlokaal bewustzijn of ‘eindeloos bewustzijn’.

Oefeningen

15.1. Denk aan de laatste paar keer dat je droomde. Was het goed voordat je 's morgens wakker werd? Ergens midden in de nacht? Of ben je wakker geworden vanwege een droom? Hoe goed kon je in al deze gevallen de droom herinneren? Kun je een realistische veronderstelling maken over waarom (niet)?