Kern van het internationaal publiekrecht. Hoofdstuk 11

Hoofdstuk 11: Hoe wordt de economische en duurzame ontwikkeling gereguleerd binnen de internationale rechtsorde?

11.1 Welke economische activiteiten worden gereguleerd door internationaal recht?

Een belangrijke functie van het internationaal recht is het reguleren van economische activiteiten die plaatsvinden op internationaal niveau. Internationaal recht stelt voorwaarden vast voor een evenwichtig mondiaal financieel systeem. Internationaal recht probeert ook te zorgen voor economische groei, meer werkgelegenheid en het bestrijden van armoede. Het beginsel van duurzame ontwikkeling speelt hierin een grote rol. Economische, sociale en milieudoelstellingen moeten een samenhangend geheel zijn.

Het beginsel van duurzame ontwikkeling wordt gezien als een politiek beginsel. Stimulering en bevordering van economische groei en ontwikkeling staat echter voorop. De sociale en milieudoelstellingen zijn hieraan ondergeschikt. De drie dimensies van duurzame ontwikkeling moeten in de toekomst beter geïntegreerd worden. 

11.2 Wat is de ontwikkeling en organisatie van de regulering van de economie?

Regulering van de economie viel eerst onder de soevereiniteit van staten. Regulering van de economie vraagt echter tegenwoordig meer om internationale samenwerking. Grensoverschrijdende afspraken zijn nodig voor nationale economieën. 

In de negentiende eeuw ontstond de eerste monetaire samenwerking. Staten gingen de waarde van nationale munten afstemmen op elkaar door ze te koppelen aan de waarde van goud. Hierdoor ontstond de Latijnse Monetaire Unie. Na de Eerste Wereldoorlog kwam de Unie tot een einde. Daarna werden er nog verschillende pogingen gedaan voor een monetaire samenwerking maar alle pogingen mislukten. 

Handelsverdragen werden al gesloten vanaf de zeventiende eeuw. Deze verdragen verzekerden vrijhandel. Dit door middel van het toepassen van de meestbegunstigingsclausule (most-favoriet nation clause). Voordeel dat staten aan een derde staat toekennen, moesten zij ook aan elkaar toekennen. In de tijd van crisis werd de most-favoured nation clause vervangen door strikt bilaterale verdragen. 

Na de Tweede Wereldoorlog kwam de politieke wil om het internationale economische systeem te versterken. Het Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Internationale Bank voor Herstel en Ontwikkeling (Wereldbank) en de Algemene Overeenkomst inzake Tarieven en Handel (General Agreement on Tariffs and Trade, GATT) werden opgericht. GATT werd in 1994 vervangen door de Wereldhandelsorganisatie (WTO). 

De VN speelt een bijrol in het internationaal economisch recht. De Algemene Vergadering en de Economische en Sociale Raad strekken zich wel uit over economische kwesties maar hebben geen besluitvormende bevoegdheden. Economische besluitvorming wordt overgelaten aan de WTO. 

Op regionaal niveau hebben internationale organisaties grote invloed op het economisch beleid. Staten behouden zelf vergaande bevoegdheden om het economisch beleid vorm te geven. 

11.3 Wat is het financieel recht? 

11.3.1 Wat zijn de doelstellingen van het internationaal financieel recht?

Het vergemakkelijken van het verkeer van goederen, diensten en kapitaal tussen staten om financiële en economische stabiliteit te verzekeren en het ondersteunen van de economische groei behoren tot de doelstellingen van het internationaal financieel recht. Het uitgangspunt blijft het beginsel van monetaire en financiële soevereiniteit. Staten zijn zelf vrij om de waarde van hun munt te versterken of te verzwakken ten opzichte van andere staten en om het macro-economisch beleid te bepalen. Deze vrijheid kan nadelige gevolgen hebben voor andere staten. Protesten tegen monetair beleid met internationale gevolgen zijn meer in politieke termen gegoten in plaats van juridische termen. 

Macro-economisch en monetaire ontwikkelingen zijn onvoorspelbaar en moeilijk te reguleren door het internationaal recht. Daarom is het beleid minder ontwikkeld. 

11.3.2 Wat is het Internationaal Monetair Fonds? 

Staten hebben monetair gezag overgedragen aan het IMF. Het IMF zorgt voor internationale monetaire samenwerking. Het IMF wilt een evenwichtige groei van internationale handel en de bevordering van een hoog werkgelegenheids- en inkomensverschil. Alle lidstaten dragen bij aan de financiële middelen van het IMF, gebaseerd op de omvang van zijn economie. Staten krijgen een stem gelijk aan het gewicht van hun bijdrage. Er wordt echter in het algemeen bij consensus besloten. 

Het executive Board voert het bestuur van het IMF. Het IMF heeft drie doeleinden. Deze gaan over de wisselkoersbeleid, convertibiliteit en steun bij betalingsbalanstekorten. De bevoegdheden en instrumenten om deze doeleinden te bereiken zijn beperkt. Het IMF wilt stabiele wisselkoersen realiseren en internationale handel stimuleren. Om dit te bereiken moeten staten samenwerken. Het streven is naar een monetair stelsel zonder onregelmatigheden. Staten mogen echter geen schade bij andere staten veroorzaken. Het is dus lastig voor staten om een betere concurrentiepositie te verkrijgen. 

Convertibiliteit houdt de inwisselbaarheid van munten in. Munten moeten ingewisseld kunnen worden anders zou dat grensoverschrijdende transacties belemmeren. Betalingsbalansproblemen kunnen ook opgelost worden door het IMF. Bij een grotere import dan export komt er een tekort aan buitenlandse valuta. Het IMF kan deze leden tijdelijke middelen van het Fonds ter beschikking stellen. Het IMF stelt wel voorwaarden aan deze hulp (conditionaliteit). Deze voorwaarden ontvangen vaak veel kritiek. Het zou leiden tot sociale problemen en achteruitgang van het milieu. Als een staat niet kan voldoen aan de voorwaarden dan mag die staat in het vervolg niet lenen van het IMF. 

11.3.3 Wat is de Wereldbank Groep? 

De Wereldbank Groep probeert de economische positie van ontwikkelingslanden te versterken. De Wereldbank is een van de vijf organisaties die deel uit maken van de Wereldbank Groep. De Wereldbank leent geld aan staten voor de financiering van overheidsprojecten en draagt bij aan een levensvatbare staat. Elke staat heeft aandelen in de bank, gebaseerd op de omvang van zijn economie. Het aantal aandelen bepaalt het gewicht van een staat zijn stem. De Wereldbank Groep bestaat naast de Wereldbank uit de Internationale Ontwikkelingsassociatie, leent geld aan ontwikkelingslanden, de Internationale Financieringsmaatschappij, helpt ontwikkelingslanden met het aantrekken van kapitaal, het Multilateraal Investering Garantie Agentschap, bevordert particuliere investeringen in ontwikkelingslanden, en het Internationaal Centrum voor de Beslechting van Investeringsverschillen, dat een institutioneel kader biedt voor beslechting van investeringsverschillen. 

11.3.4 Welke regionale monetaire unies zijn er? 

Binnen regionale monetaire unies wordt vaak een gemeenschappelijke munt gehanteerd. Dit zorgt voor een markt dat niet beïnvloedbaar is door fluctuaties van onderlinge wisselkoersen. De Economische en Monetaire Unie heeft de euro als enige wettige betaalmiddel, de lidstaten coördineren binnen de eurozone hun economische en financiële politiek. Het eurosysteem draagt de verantwoordelijkheid van de EMU. Het macro-economisch beleid wordt gecoördineerd in de kader van de Raad. De bevoegdheden voor extern monetair beleid liggen in handen van de organen van de EU. 

De EMU is niet geheel in staat om economische problemen op te lossen in sommige lidstaten. Een instelling voor crisismanagement ontbreekt. Er is geen enkele orgaan dat snel kan optreden in landen met betalingsproblemen. 

Het Europees Stabiliteitsmechanisme werd opgericht na de financiële crisis. Dit mechanisme treedt direct op als een eurolidstaat in zware financiële problemen verkeert. Terbeschikkingstelling van krediet wordt unaniem door de lidstaten gekozen. Bij een noodgeval is gekwalificeerde meerderheid voldoende. 

11.4 Wat is het handelsrecht? 

Internationaal handelsrecht regelt alles op het gebied van internationale handel, bijvoorbeeld de bevoegdheden van internationale organisaties. Het recht moet bijdragen aan de groei en ontwikkeling van de economie. Internationale handel tussen private actoren wordt ook aangeduid als internationaal handelsrecht maar behoort tot het privaatrecht. Mondiale en regionale organisaties regelen het handelsrecht. 

11.4.1 Wat doet de Wereldhandelsorganisatie? 

De Wereldhandelsorganisatie onderhoudt handelsbetrekkingen tussen leden en bepaalt het mondiaal beleid op het gebied van handelsrecht. Het WTO heeft een paar belangrijke Multilaterale Handelsovereenkomsten opgericht. De Algemene Overeenkomst betreffende tarieven en handel, de Overeenkomst inzake handel in diensten en de Overeenkomst inzake handelsaspecten van de intellectuele eigendom zijn de belangrijkste handelsovereenkomsten. 

11.4.2 Wat is de organisatie van de Wereldhandelsorganisatie? 

De Ministeriële Conferentie bestaat uit vertegenwoordigers uit alle lidstaten. De Ministeriële Conferentie neemt besluiten tijdens de bijeenkomsten, buiten de bijeenkomsten worden de taken verricht door de Algemene Raad. De procedure voor geschillenbeslechting is neergelegd in het Memorandum van Overeenstemming inzake de regels en procedures betreffende de beslechting van geschillen. Staten kunnen hier een klacht indienen over een staat die zich niet aan zijn verplichtingen houdt. Partijen kunnen in hoger beroep bij het Beroepsorgaan. Het DSB (het orgaan voor geschillenbeslechtiging) houdt toezicht over de naleving van de uitspraak. Bij niet-nakoming worden verplichtingen jegens de staat geschorst. 

11.4.3 Hoe wordt de handel in goederen geregeld? 

De belangrijkste taak van de WTO is het reguleren van de handel in goederen. De handel in goederen wordt beheerst door de Algemene Overeenkomst betreffende Tarieven en Handel (GATT). GATT heeft vijf belangrijke algemene beginselen. Het eerste beginsel is het beginsel van meestbegunstiging. Leden moeten voordelen die ze toekennen aan producten uit een lidstaat ook toekennen aan producten uit andere lidstaten. Dit beginsel bevat dus een discriminatieverbod. Het tweede beginsel is het beginsel van nationale behandeling. Dit beginsel verbiedt staten hun eigen producten te beschermen. Producten die uit andere landen geïmporteerd worden moeten op gelijke voet behandeld worden als soortgelijke eigen producten. Producten zijn soortgelijk als ze in een concurrentieverhouding staan. Ook moet er gekeken worden naar de eigenschappen van het product zelf. 

Kwantitatieve invoerbelemmeringen worden ook door de GATT verboden. Dit verbod geldt echter niet voor belastingen, tarieven of andere heffingen. Alle verdragspartijen moeten de tarieven aanvaarden. Maatregelen die de concurrentie tussen staten beperken worden ook verboden. Het gaat hier om maatregelen als dumping en subsidies. Een product aanbieden voor een lagere prijs op de markt van een andere staat wordt dumping genoemd. Een staat die slachtoffer is van dumping mar antidumpingrechten heffen op zulke producten. Subsidiëring kan goed zijn voor binnenlandse producten maar hebben een schadelijke invloed op ontwikkelingslanden. Subsidies worden door de GATT onderworpen aan strikte beperkingen. Subsidies mogen daarnaast geen schade toebrengen aan binnenlandse bedrijfstakken van andere staten of aan concurrerende exporteurs. Leidt een staat toch schade, dan mag de staat compenserende rechten heffen. 

De GATT laat aan staten wel enige ruimte om voorrang te geven aan belangen als werkgelegenheid, consumentenbescherming, gezondheidszorg en milieubescherming. Het is namelijk niet mogelijk om publieke belangen van individuele staten op internationaal niveau te harmoniseren. Een staat mag dus maatregelen nemen als er een ernstig nadeel wordt toegebracht aan binnenlandse producten. Verplichtingen onder het GATT mogen in dat geval opgeschort, ingetrokken of gewijzigd worden. Staten mogen ook maatregelen nemen die noodzakelijk zijn voor de bescherming van legitieme en zwaarwegende belangen, bijvoorbeeld de bescherming van het leven. Bij het inroepen van deze uitzonderingen zijn staten wel onderworpen aan beperkingen. Er wordt eerst een dubbele test toegepast. Er wordt gekeken of een maatregel valt onder een van de genoemde uitzonderingen van artikel XX. De maatregel moet legitieme en zwaarwegende belangen beschermen en er moet een verband bestaan tussen de maatregel en het gestelde doel. 

Maatregelen moeten noodzakelijk zijn. Er bestaan geen redelijke alternatieven om het beoogde doel te realiseren. Uitzonderingen moeten redelijk worden gebruikt en er moet een belangenafweging plaatsvinden tussen de uitzonderingen van staten en de rechten van de andere staten. 

Er mag ook een uitzondering gemaakt worden op bepalingen van de GATT indien dat noodzakelijk is voor de veiligheid van de staat of voor de handhaving van de internationale vrede en veiligheid. 

Er zijn nog meer overeenkomsten gesloten om de handel in goederen te reguleren en te liberaliseren. De Overeenkomst inzake de landbouw past GATT-bepalingen toe op de landbouw. Door middel van inkomstensteun of prijssubsidies wordt de vrijhandel in landbouwproducten beperkt. Dit gaat ten koste van de exportmogelijkheden van ontwikkelingslanden. De Overeenkomst moet dit soort praktijk voorkomen.

De Overeenkomst inzake sanitaire en fytosanitaire maatregelen reguleert nationale maatregelen voor de bescherming van het leven en de gezondheid van de mens, dier en plant. Zulke maatregelen moeten gebaseerd zijn op internationale normen, richtlijnen of aanbevelingen. Om maatregelen te nemen moeten er echter wel specifieke aanwijsbare risico's zijn. 

De Overeenkomst inzake technische handelsbelemmeringen reguleert het gebruik van technische voorschriften van verschillende producten. De maatregelen moeten non-discriminatoir worden toegepast. Deze maatregelen kunnen echter wel een handelsbelemmerende effecten hebben. Als de maatregelen publieke belangen dienen laat de overeenkomst ruimte over aan staten om maatregelen met handelsbeperkende effecten te nemen. 

De Overeenkomst inzake de met de handel verband houdende investeringsmaatregelen beoogt het vereenvoudigen van grensoverschrijdende investeringen. Hierdoor wordt er door de Overeenkomst beoogt de economische ontwikkeling te stimuleren. 

11.4.4 Wat zijn de diensten van de Wereldhandelsorganisatie? 

De handel in diensten wordt ook gestimuleerd door de WTO. Met handel in diensten wordt bedoeld financiële dienstverlening, verzekeringen, telecommunicatie vervoer en transport, en toerisme. De WTO probeert belemmeringen zoals opleiding, nationaliteit en vestigingsvoorschriften uit de weg te ruimen via de Algemene overeenkomst betreffende de handel in diensten (GATS). De GATS ken ook het meestbegunstigingsbeginsel en het beginsel van transparantie van regelgeving. Staten moeten markttoegang verlenen aan diensten en alle diensten uit andere staten net zo behandelen als nationale diensten. Deze verplichtingen gelden niet voor alle sectoren, allen voor de sectoren waarin staten zich hebben gecommitteerd. Staten mogen ook uitzonderingen maken bij het dienstenverkeer voor de bescherming van publieke belangen. De behoeft aan uitzonderingen doet zich echter minder snel voor. 

11.4.5 Hoe wordt het intellectuele eigendom beschermd? 

Het intellectuele eigendom bestaat uit auteursrechten, handelsmerken en octrooien. Bescherming hiervan is overgedragen aan het privaatrecht. Deze verdragen dienen echter ook publieke belangen. Het intellectuele-eigendomsrecht bevordert innovatie door de rechten van personen met nieuwe producten te beschermen Het publieke belang wordt beschermd door de Wereldorganisatie voor de Intellectuele Eigendom. Dit is een gespecialiseerde organisatie van de VN. 

De WTO regelt ook de toekenning en uitoefening van intellectuele-eigendomsrechten. De Overeenkomst inzake de handelsaspecten van de intellectuele eigendom (TRIPS) regelt de reikwijdte en de gebruikmaking van intellectuele-eigendomsrechten. De hoofdbeginselen van GATT worden toegepast op deze overeenkomst. De Overeenkomst regelt doeltreffende en passende middelen die de rechten uit hoofde van de intellectuele eigendom moeten handhaven. 

11.4.6 Wat zijn de regionale systemen van het handelsrecht? 

In verschillende regio's zijn aanvullende regimes inzake handel in goederen, diensten en intellectuele eigendom tot stand gekomen. De EU beoogt bijvoorbeeld de nationale markten te verenigen tot een gemeenschappelijke interne markt. Andere regionale systemen zijn de North American Free Trade Agreement en de ASEAN. Afspraken binnen regionale organisaties staan op gespannen voet met de meestbegunstigingsbepaling. Een douane-unie of vrijhandelsgebied is toegestaan als het niet leidt tot hogere tarieven of regelingen die de handel met GATT-staten beperken. 

De EU bezit op het handelsgebied exclusieve externe bevoegdheden. De EU is ook lid van het WTO en treedt daar op voor zijn lidstaten. Megaregionele en plurilaterale handelsverdragen vallen tussen mondiale overeenkomsten en strikte regionale overeenkomsten. Deze verdragen zijn controversieel doordat zij de balans tussen vrijhandel en publieke belangen kunnen beïnvloeden. 

11.5 Wat is het investeringsrecht? 

Internationaal investeringsrecht kwam tot ontwikkeling na de dekolonisatie. Het regelt de voorwaarden voor investeringen door onderdanen van een staat in een andere staat. Het was namelijk aantrekkelijk om in ontwikkelingslanden te investeren, wel liepen de investeerders veel risico. Het internationaal investeringsrecht was opgericht om de investeerders en de ontwikkelingslanden te beschermen. Op het gebied van investeringsrecht zijn er geen mondiale verdragen tot stand gekomen. 

Het belangrijkste gewoonterechtelijke beginsel in het internationaal investeringsrecht is de internationale minimumstandaard. Dit standaard geeft investeerders recht op non-discriminatoire, eerlijke en rechtvaardige behandeling (fair en equitable). Er zijn wel duizenden bilaterale investeringsverdragen. Deze overeenkomsten bevatten bepalingen over de bescherming van investeringen van onderdanen op het grondgebied van een andere staat. Partijen worden verplicht tot een eerlijke en rechtvaardige behandeling van investeringen, die investeringen zekerheid en bescherming te bieden en aan die investeringen een gelijke en gunstige behandeling toe te kennen. 

Schadevergoeding moet overeenkomen met de marktwaarde van de investering, moet rente omvatten en moet kunnen worden overgemaakt naar de investeerders zijn land. 

Investeringsgeschillen worden beslecht door arbitragetribunalen. Er wordt in veel gevallen gekozen voor het ICSID, opgericht door het Verdrag inzake de beslechting van investeringsgeschillen tussen staten en onderdanen van andere staten. Een hogere beroepsinstantie ontbreekt echter. Dit zorgt voor een beperking van de consistentie, voorspelbaarheid en rechtszekerheid binnen het investeringsrecht. 

11.6 Hoe wordt welvaart verdeelt? 

Internationaal publiekrecht gedoogde marktbeschermende maatregelen van westerse staten om hun markten af te schermen voor producten uit ontwikkelingslanden. Sinds de jaren zeventig zijn pogingen ondernomen om de positie van ontwikkelingslanden te versterken. De Verklaring inzake de vestiging van de zogenoemde Nieuwe Internationale Economische Orde (NIEO) van de VN voorzag in een structurele wijziging van de mondiale economische verhoudingen. De Algemene Vergadering van de VN versterkt het recht van ontwikkelingslanden ook door het recht op ontwikkeling te proclameren. De NIEO is nooit tot stand gekomen. Er bestaat ook geen afdwingbaar recht op ontwikkeling. De positie van ontwikkelingslanden blijft dus zwak. 

De WTO beperkt de export van ontwikkelingslanden en verbiedt het om de lokale markt af te schermen voor gesubsidieerde producten uit westerse landen. Het IMF versterkt de positie van ontwikkelingslanden door betalingsbalanssteun. Ook zijn er grondstoffenovereenkomsten gesloten om de positie van ontwikkelingslanden te versterken. Deze overeenkomsten voorziet in stabilisatie van prijzen van primaire grondstoffen waarvan ontwikkelingslanden afhankelijk zijn. Rijkdom moet billijk over de wereldbevolking verdeeld zijn. 

11.7 Hoe wordt het milieu beschermd? 

Door ongebreidde economische groei en voortgaande bevolkingsgroei raken natuurlijke hulpbronnen uitgeput. Op lange termijn wordt de basis voor leven op aarde bedreigd. Een staat kon gedurende een lange tijd kiezen voor een eigen economische ontwikkeling. Sinds de jaren zeventig is er een nieuw rechtsgebied ontstaan: internationaal milieurecht. Er bestaat geen wereldorganisatie met verantwoordelijkheid en bevoegdheden voor het beschermen van het milieu. De VN heeft wel enige coördinerende taken bij het High-Level Political Forum on Sustainable Development maar de bevoegdheden blijven beperkt. De Internationale Maritieme Organisatie (IMO) speelt een belangrijke rol in het voorkomen van verontreiniging van het mariene milieu en de Internationale Luchtvaartorganisatie speelt een belangrijke rol in het voorkomen van verontreiniging door luchtvaart. 

Het Klimaatverdrag en het Biodiversiteitsverdrag dragen de zorg voor de ontwikkeling van een verdrag op het gebied van milieubescherming. Activiteiten van een staat mogen geen schade toebrengen aan het grondgebied van een andere staat. Dit is internationaal gewoonterecht. Dit beginsel kan betrekking hebben op milieubescherming. 

Internationaal recht houdt zich ook bezig met de bescherming van gebieden buiten de nationale rechtsmacht. Geen enkele staat oefent soevereiniteit uit over deze gebieden, dus het milieu wordt ook niet beschermt door een staat. Staten mogen dus ook geen schade toebrengen aan deze gebieden. Dit beginsel is uitgewerkt in meerdere verdragen voor bijvoorbeeld de Atlantische oceaan.

Het moderne internationale milieurecht zoekt een meer integrale aanpak van bedreigingen van natuur en milieu. Het belangrijkste beginsel is het beginsel van duurzame ontwikkeling. Er moet een evenwicht komen tussen economische, sociale en milieudoelstellingen. Het beginsel functioneert als een kader voor afwegingen van economische en milieubelangen. Naast het beginsel van duurzame ontwikkeling speelt het voorzorgsbeginsel ook een belangrijke rol. Een staat mag een preventief optreden niet uitstellen als de gevolgen van een vervuilende activiteit nog onzeker zijn. Een groot aantal verdragen baseren zich op het beginsel van duurzame ontwikkeling en het voorzorgsbeginsel. Verplichtingen van de lidstaten zijn in deze verdragen in zeer algemene termen geformuleerd. 

Het belangrijkste milieuverdrag van dit moment is het Klimaatverdrag en het bij dat verdrag gesloten Kyoto Protocol. Dit verdrag moet integratie realiseren van economische groei, bescherming van de positie van de ontwikkelingslanden en milieubescherming. Activiteiten die vervuiling kunnen veroorzaken worden door dit soort verdragen verboden of beperkt door grenswaarden. Verdragen over grensoverschrijdende handel bevatten vaak ook verboden activiteiten of activiteiten waar voorafgaand een toestemming voor nodig is (prior informed consent). 

Milieueffectrapportage is een belangrijk instrument om milieuschade te voorkomen. Gevolgen van bepaalde activiteiten voor het milieu worden hierdoor vastgesteld. Door middel van zo'n rapportage kunnen preventieve maatregelen opgesteld worden. Een staat kan echter pas maatregelen vaststellen als een staat weet wat de gevolgen van een dergelijk activiteit kunnen zijn. 

Het Verdrag betreffende toegang tot informatie, inspraak bij besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden is ook van groot belang voor de bescherming van het milieu. Belanghebbenden hebben dankzij dit verdrag toegang tot informatie en een rol bij besluitvorming over milieuaangelegenheden. 

Verdragen op het gebied van de rechten van de mens bieden indirect ook juridische bescherming van het leefmilieu. Activiteiten die vervuiling veroorzaken maken een inbreuk op het recht op leven van het EVRM. De EU heeft ook gespecialiseerd milieurecht ontwikkeld waar de staten zich aan moeten houden. De invloed van internationaal milieurecht kan voor de lidstaten van de EU niet los worden gezien van de parallelle invloed van het milieurecht van de EU. 

Tentamentips: 

• Je moet de verschillende soorten rechten kennen: Internationaal financieel recht, Internationaal investeringsrecht, Internationaal intellectuele eigendomsrecht, Internationaal Handelsrecht. Je moet weten welke organisaties bij welk recht hoort. 
• Milieurechten zijn gekoppeld aan de rechten van de mens. Dit houdt in dat bij milieuvervuiling door de staat een individu hierop beroep kan doen bij het EHRM. 
• Je moet weten wat voor invloed mondiale organisaties/verdragen hebben ten opzichte van regionale organisaties/verdragen. 
• De Wereldhandelsorganisatie speelt een grote rol in de wereldwijde economie, je moet weten wat de bevoegdheden van deze organisatie zijn en de doelstellingen. 
• Ken de bijbehorende jurisprudentie en alle schuingedrukte woorden.