De Stimulans-drug Methylfenidaat (MPH) is het meest voorgeschreven om te helpen met ADHD. Maar, sinds veel mensen geloven dat het cognitieve functies versterkt, wordt MPH steeds vaker gebruikt in de gezonde populatie. Bij deze trend komen er natuurlijk ethische en gezondheidskwesties kijken, maar een andere belangrijke vraag is of MPH echt cognitie verbetert in gezonde mensen. Hier is nog geen definitief antwoord op, sinds de vele studies op dit onderwerp niet makkelijk vergeleken worden en soms zelfs tegenstrijdige resultaten opleveren. Dit samengevatte artikel geeft een overzicht en analyse van deze studies, waarbij een categorisatie-systeem gebruikt wordt voor betere vergelijking.

Studies werden alleen in dit artikel opgenomen als:

1. Een formule van MPH gebruikt werd met onmiddellijke vrijlating.
2. De effecten van acute doses van MPH werden bepaald.
3. Proefpersonen gezond waren en 18 jaar of ouder.
4. De effecten van de drug bepaald werden met gebruik van cognitieve taken.
5. De studie gepubliceerd was in Engels.
6. De studie gepubliceerd was in een peer-reviewed journal. Studies werden niet opgenomen als ze chronische of sub-chronische effecten van MPH probeerde te bepalen.

Zowel studies met een within-subjects en een between-subjects design werden opgenomen.

Welke criteria zijn gebruikt voor het onderzoek?

De tests (en de taken die binnen deze tests gebruikt werden) zijn ingedeeld in 6 cognitieve domeinen:

• Verwerkingssnelheid.
• Aandacht/alertheid.
• Werkgeheugen (tijdelijke opslag en manipulatie van informatie).
• Verbaal leren & verbaal geheugen.
• Visueel leren & visueel geheugen.
• Redeneren & problemen oplossen.

In hoeverre MPH effect heeft op de taak-prestatie is berekend per domein met een gewogen percentage. In deze berekening is alleen data gebruikt van deelnemers tussen 18 en 60 jaar oud, sinds de oudere participanten in een aparte categorie zijn geanalyseerd. De gebruikte formule luidt:

• n is die hoeveelheid deelnemers.
• Outcome of significance testing is gedefinieerd als 1 voor significant verbeterde taak-prestatie; -1 voor significant verzwakte taak-prestatie; 0,5 voor een trend naar verbeterde taak-prestatie; en -0,5 voor een trend naar verzwakte taak-prestatie.

De contributie van MPH (ook wel: outcome measure) is berekend voor verschillende doses:

• Lage dosis: ≤10 mg of ≤0,15 mg/kg.
• Medium dosis: >10 mg & ≤20 mg of >0,15 mg/kg & ≤0,3 mg/kg.
• Hoge dosis: ≥20 mg of >0,3 mg/kg.

Met de criteria die hierboven benoemd zijn, zijn 60 studies geselecteerd, waarvan 56 gebruikt konden worden voor het onderzoek naar 18-60 jarigen. De uitkomsten hiervan zijn hieronder geordend van hoogste MPH contributie tot laagste MPH contributie:

• Werkgeheugen: De proportie van tests die een verbeterd effect vonden in dit cognitieve domein was 65%. Dit effect was ook zo ongeveer hetzelfde in de verschillende soorten taken, en was het hoogst als er een medium dosis werd gebruikt.
• Verwerkingssnelheid: De proportie van tests die een verbeterd effect vonden in dit cognitieve domein was 48%. Significant hier is dat het effect het grootste was wanneer er een lage dosis gebruikt werd, en het kleinst wanneer er een hoge dosis gebruikt werd.
• Verbaal leren & verbaal geheugen: De proportie van tests die een verbeterd effect vonden in dit cognitieve domein was 31%. De grootste effecten werden gevonden wanneer een lage of medium dosis gebruikt werd.
• Aandacht/alertheid: De proportie van tests die een verbeterd effect vonden in dit cognitieve domein was 29%. Dit was onverwachts laag, maar dit kan ook zo zijn omdat taken uit dit cognitieve domein vaak gebruikt werden als controlemaatregel in MPH onderzoek. Dit domein werd inderdaad het meest beoordeeld in de geanalyseerde studies. De taken binnen dit domein waren vaak ook verdeeld over meerdere metingen, wat ook effect heeft op de analyse.
• Redeneren & problemen oplossen: De proportie van tests die een verbeterd effect vonden in dit cognitieve domein was 18%. Een meer frequent effect wordt meestal gevonden met gebruik van een hoge dosis.
• Visueel leren & visueel geheugen: De proportie van tests die een verbeterd effect vonden in dit cognitieve domein was 0%. Dit kan echter ook zo zijn omdat metingen die tot dit domein behoorde maar in 6 studies voorkwamen.

26 van de onderzoeken maakte gebruik van imaging om data te verzamelen tijdens cognitieve tests. Verschillende methodes werden gebruikt:

• EEG was gebruikt door 14 onderzoeken. Resultaten van deze onderzoeken geven een indicatie van een door MPH veroorzaakte versterking van aandachtsprocessen. Een andere observatie was dat MPH de amplitude van “Contingent Negative Variation (CNV)” versterkt, wat een toename in respons-gereedheid (“response readiness”) impliceert.
• fMRI was gebruikt door 7 onderzoeken. Drie hiervan keken naar respons-inhibitie taken (waaruit de suggestie voortkwam dat MPH inhibitie verbeterd), en twee keken naar werkgeheugen (waaruit de suggestie voortkwam dat MPH cognitie beïnvloed mede door modulatie van de “default mode network”).
• PET was gebruikt door 3 onderzoeken. Resultaten lieten zien dat (1) MPH de glucose levels in het brein reduceerde tijdens cognitieve taken, wat een focus van aandacht zou kunnen weerspiegelen, (2) MPH de bloedstroom naar de dorsolaterale prefrontale cortex en de posterior pariëtale cortex verminderede tijdens werkgeheugen-taken, en (3) de beschikbaarheid van dopamine receptoren het versterkende effect van MHP voorspelde.
• TMS was gebruikt door 1 onderzoek, wat liet zien dat MPH de prikkelbaarheid van het motor-systeem veranderde in respons-inhibitie taken.
• fNIRS was gebruikt door 1 onderzoek, wat liet zien dat MPH de oxy-hemoglobine concentratie verlaagde in the rechter frontale kwab.

Sommige onderzoeken keken ook naar de effecten van MPH op de ouderen. Deze onderzoeken lieten zien dat MPH geen verbetering bracht in werkgeheugen, redeneren & problemen oplossen, en visueel leren & visueel geheugen. Er werden wel wat effecten gevonden van MPH op verwerkingssnelheid, verbaal leren & verbaal geheugen, en aandacht/alertheid. Deze effecten waren echter allemaal kleiner dan de effecten die gevonden waren in gezonde volwassenen. Maar, vanwege de kleine hoeveelheid van onderzoeken hiernaar kunnen hier nog geen conclusies uit getrokken worden.

Welke conclusie kan worden gegeven?

De resultaten die hierboven weergegeven zijn geven de impressie dat MPH nuttig zou kunnen zijn als een drug voor het versterken van cognitieve functies, maar of dit echt het geval is, is nog niet zeker. De experimentele onderzoeken die hier beschreven zijn maakte gebruik van homogene groepen, die getest werden met sensitieve taken in een gecontroleerde omgeving. Deze resultaten zullen dus niet noodzakelijk hetzelfde zijn in de diverse en complexe contexten van het alledaagse leven.

Maar, zelfs als MPH een substantiële verbetering in het alledaagse leven zou kunnen vormen, zitten er nog steeds risico’s vast aan het gebruiken van deze drug (slapeloosheid, angststoornissen, verhoogde hartslag, en anorexia, om er maar een paar te noemen). Vanwege de effecten die de drug heeft op dopamine is er ook een risico van verslaving als het ingespoten (“intravenously”) of gesnoven (“intranasaly”) wordt, sinds er dan een hogere uptake-rate is; het is dus het veiligst om de drug oraal toe te nemen. Maar om deze voor- en nadelen goed af te kunnen wegen is er eerst zeker meer onderzoek nodig.