In dit artikel zal een overzicht gegeven worden van de verdedigingsrechten die in het vooronderzoek in Nederland gelden of die, in het licht van art. 6 EVRM, in Nederland behoren te gelden.

Het recht op verdediging in het Nederlandse strafproces

In dit artikel zal een overzicht gegeven worden van de verdedigingsrechten die in het vooronderzoek in Nederland gelden of die, in het licht van art. 6 EVRM, in Nederland behoren te gelden.

Vergelijking proceduremodel EVRM en het Nederlandse proceduremodel

Het strafproces in Nederland is vooral inquisitoir van aard. Vooral in het vooronderzoek komt dit tot uiting. Tijdens het vooronderzoek is amper sprake van accusatoriteit; het Openbaar Ministerie en de verdediging hebben geen gelijkwaardige posities. Ook is tijdens het vooronderzoek in beperkte mate adversarialiteit; het recht van de verdediging en het OM om hun eigen perspectief op de zaak te geven en recht op tegen tegenspraak. Art. 6 van EVRM gaat juist uit van een proceduremodel dat gebaseerd is op de ‘common law’-traditie. Deze benadering richt zich op het onderzoek ter terechtzitting en gaat er vanuit dat dit belangrijkste fase is van de strafprocedure. Drie uitgangspunten voor het strafproces vloeien voort uit de benadering die aan art. 6 EVRM ten grondslag ligt: het onmiddellijkheidsbeginsel, equality of arms en adversarialiteit.

Onmiddelijkheidsbeginsel, equality of arms en adversarialiteit

Onmiddellijkheidsbeginsel

De drie beginselen die voortvloeien uit art. 6 EVRM zijn vooral gericht op het zittingsonderzoek en staan vaak op gespannen voet met het vooronderzoek. Dit is het duidelijkst te merken bij het onmiddellijkheidsbeginsel. Dit beginsel eist dat al het bewijs in de aanwezigheid van de verdachte tijdens het zittingsonderzoek wordt gepresenteerd. Toch kan het onmiddellijkheidsbeginsel wel van betekenis zijn in het vooronderzoek. Het OM en de verdediging moeten zoveel mogelijk de kans krijgen om aanwezig te zijn bij het horen van getuigen, de bewijsverzameling, enz. Ook is de mogelijkheid van aanwezigheid van de raadsman bij het politieverhoor een compensatie zijn voor de beperkte werking van het onmiddellijkheidsbeginsel. Het betrekken van de verdediging in het vooronderzoek kan echter soms feitelijk onmogelijk zijn (er is nog geen concrete verdachte) of het kan leiden tot doorkruising van opsporingsbelangen en een verminderde doelmatigheid van het vooronderzoek.

Equality of arms

Ook het equality of arms beginsel kan niet volledig tot uiting komen in het vooronderzoek. In een strafprocedure blijft de verdachte immers voorwerp van onderzoek en heeft het OM eenzijdig de verantwoordelijkheid voor opsporing. Toch kan dit beginsel wel van belang zijn in het vooronderzoek. Aan dit beginsel kan tegemoet worden gekomen door de verdediging processtukken te laten inzien, het overzicht van bevindingen en onderzoeksverrichtingen te laten inzien en door invloed uit te oefenen op de gerichtheid en reikwijdte van onderzoekshandelingen.

Adversarialiteit

Het vooronderzoek kan niet daadwerkelijk adversarieel zijn gezien de posities van het OM en de verdediging in het vooronderzoek. Toch kan ook tijdens het vooronderzoek al sprake zijn van tegenspraak. Zo kan men pogen de verdediging zo veel mogelijk te horen voordat er een beslissing wordt genomen over het inzetten van een bepaald dwangmiddel.

Beginsel van effectieve participatie

Dit beginsel houdt in dat de verdachte mag participeren aan cruciale proceshandelingen. De doorwerking van de drie bovengenoemde beginselen in het vooronderzoek zorgt voor een effectievere participatie.

Twee belangrijke regels

De waarborgen van art. 6 EVRM gelden ook deels voor het vooronderzoek. Dit blijkt uit de zaak Imbrosia. Hierin wordt gesteld dat de eisen uit art. 6, met name lid 3, EVRM ook van belang kunnen zijn voor het vooronderzoek, voor zover de niet naleving ervan in die fase de eerlijkheid van het proces waarschijnlijk serieus zal ondermijnen. Deze ‘Imbrosia-regel’ is voor de Nederlandse strafvordering van groot belang, omdat in Nederland sterk de nadruk op het vooronderzoek ligt. Naast deze regel is nog een regel van belang: de ‘procedure as a whole’ regel. Deze regel houdt in dat een tekortkoming in het vooronderzoek later nog kan worden gecompenseerd of hersteld. Hierdoor neemt de betekenis van art. 6 EVRM in het vooronderzoek af.

Het gevolg van ‘the procedure as a whole’ regel is dat de nationale staten een grote vrijheid hebben bij het inrichten van hun strafvorderlijke systemen. Hierdoor is het niet heel erg dat in Nederland tijdens het vooronderzoek beperkt uitvoering wordt gegeven aan de eerder genoemde beginselen (onmiddellijkheid etc.). Volgens het EHRM is in sommige gevallen een beperking van rechten toelaatbaar en zelfs noodzakelijk. Denk bijvoorbeeld aan de legitieme doelen die genoemd zijn in art. 8 lid 2 EVRM.

Overzicht verdedigingsrechten met zelfstandige gelding

Nu volgt een overzicht van verdedigingsrechten met een zelfstandige gelding. Dat wil zeggen dat deze rechten in het vooronderzoek gelden ongeacht de aard en invulling van het onderzoek ter terechtzitting.

Zwijgrecht

Het zwijgrecht is naar Nederlands recht en ook volgens het EVRM een absoluut recht. Alhoewel het EVRM geen cautieplicht heeft, is dit geen probleem aangezien het Hof niet gemakkelijk aanneemt dat een verdachte vrijwillig afstand neemt van zijn zwijgrecht (een ‘waiver’).

Recht tegen zelfincriminatie

Dit recht is volgens het EHRM niet absoluut, maar kan worden beperkt (zie samenvatting ‘De uitbreiding van nemo-tenetur beginsel in het arrest Jalloh’). Het Nederlandse strafprocesrecht kent geen algemeen recht tegen zelfincriminatie. Dit recht komt wel tot uitdrukking in verschillende wettelijke regelingen. Hierdoor is de reikwijdte duidelijker en preciezer dan de EHRM-jurisprudentie, maar de reikwijdte is wel kleiner.

Onschuldpresumptie

Dit beginsel is niet expliciet opgenomen in de Nederlandse wet, maar het beginsel staat wel in art. 6 lid 2 EVRM. Het beginsel geldt vanaf het moment dat er sprake is van een ‘criminal charge’. Het is een relatief beginsel. Het kan ook niet absoluut zijn aangezien hantering van dwangmiddelen ervan uit gaat dat er toch iemand niet helemaal onschuldig is.

Rechtsbijstand politieverhoor

Volgens het EHRM is dit een semi-zelfstandig recht tijdens het vooronderzoek. Onder normale omstandigheden is toegang tot de raadsman vereist vanaf het eerste politieverhoor. Bijzondere omstandigheden kunnen echter tot de conclusie leiden dat dit recht moet worden beperkt. Welke omstandigheden dit zijn is nog niet nader door het EHRM bepaald.

Een andere kwestie bij dit recht is de Salduz-jurisprudentie. De Hoge Raad interpreteert deze uitspraak van het Hof als het recht om voor een politieverhoor een advocaat te raadplegen, maar de Hoge Raad zegt niet dat uit deze jurisprudentie ook blijkt dat de advocaat tijdens het verhoor aanwezig mag zijn. Er zijn verschillende meningen over hoe de overwegingen van het Hof in de zaak Salduz moeten worden opgevat.

Verdere bijstand in vooronderzoek

Naast het politieverhoor kent het Nederlandse strafrecht de verdachte een ruimer recht op bijstand tijdens het vooronderzoek toe, dan dat het EVRM de verdachte verleent. Zie bijvoorbeeld art. 28 e.v. en art. 38 t/m 49 Sv. Uit het arrest Dayanan blijkt dat zodra een verdachte van zijn vrijheid is beroofd, hij moet beschikken over ‘het hele scala van rechtsbijstand’. Men kan hierbij denken aan de volgende basiselementen die de raadsman moet kunnen uitoefenen: bespreking van de zaak, organisatie van de verdediging, verzameling van bewijs dat gunstig is voor de verdachte, de voorbereiding van verhoren, etc.

Recht op informatie en inzage processtukken

Het Nederlands recht kent een recht op inzage van processtukken (art. 30-34 Sv en 51 Sv). Daarnaast zijn er in het wetboek van Strafvordering specifieke informatieplichten opgenomen. Zie voor de knelpunten omtrent het Nederlands recht op informatie en inzage, de samenvatting ‘Verslaglegging van het opsporingsonderzoek’.
Het EVRM kent geen algemeen recht op inzage/informatie, maar er zijn wel enkele uitgangspunten en deelrechten die in dit recht voorzien. Art. 5 lid 4 EVRM is het belangrijkste aanknopingspunt. In de zaak Nikolova wordt overwogen dat ‘equality of arms’ niet is gewaarborgd, indien aan de raadsman toegang tot documenten die essentieel zijn om de rechtmatigheid van de detentie van zijn cliënt te kunnen aanvechten, wordt geweigerd.

Redelijke termijn

Er geldt geen absoluut termijn waarbinnen een zaak moet worden behandeld. Dit geldt ook voor het vooronderzoek. Voor een schending van het redelijke termijn moet immers naar de duur van de gehele procedure gekeken worden. De schending van dit recht kan dan ook gelegen zijn in het vooronderzoek. Het Nederlandse rechter biedt de verdediging meer. De verdediging kan een verzoek om de zaak zo spoedig mogelijk te beëindigen, indienen bij de rechter-commissaris (art. 180 lid 2 Sv). Ook heeft de rechter-commissaris de verplichting om te waken tegen onnodige vertraging van het opsporingsonderzoek (art. 180 lid 1 Sv).

Recht op onderzoekshandelingen

Het Nederlandse recht biedt meer zelfstandige rechten voor de verdediging gericht op inhoud en adversarialiteit dan het EHRM. Zo is er in Nederland het recht om getuigen en deskundigen te ondervragen (art. 187 Sv). Daarnaast kan de verdediging de rechter-commissaris verzoeken bepaalde onderzoekshandelingen te verrichten (36a-36e, 182, 241 Sv). Verder zijn er heel wat specifieke bepalingen in de wet opgenomen (bijv. DNA-onderzoek art. 151a Sv).

Verdedigingsrechten in geval van inbreuk art. 8 EVRM

Volgens het Hof betekent een inbreuk op art. 8 nog niet dat aan de verdediging art.6-EVRM rechten moeten worden toegekend. Ook stelt het Hof niet per se als eis dat verdedigingsrechten moeten worden gewaarborgd via rechterlijke betrokkenheid. Aangenomen moet worden dat art. 8 EVRM ook voor criminelen geldt. Voor inbreuken geldt wel dat zij bij de wet moeten zijn voorzien (art. 8 lid 2 EVRM). Dit houdt in dat er een basis in het nationale recht moet zijn en dat deze basis slechts gerechtvaardigd kan zijn indien deze in overeenstemming met de nationale vereisten is gemaakt.