Het beginsel lites finiri opertet wil zeggen dat processen een eind moeten hebben. Op dit uitgangspunt zien we steeds vaker uitzonderingen. Het lijkt er wel op dat de Hoge Raad steeds vaker vasthoudt aan dit beginsel dan de verdediging. Het probleem ontstaat als een rechtsoordeel onjuist of onvolledig is. Hierbij speelt ook het belang van de rechtszekerheid. Dat is anders dan het belang van de verdachte of de vervolgende overheid. Men moet namelijk kunnen vertrouwen op de rechterlijke oordelen als daartegen geen gewoon rechtsmiddel meer open staat.

Wat is de ratio van het beginsel?

Art. 68 Sr stelt: ‘Behoudens de gevallen waarin rechterlijke uitspraken voor herziening vatbaar zijn...’. Dit artikel gaat er al van uit dat er uitzonderingsmogelijkheden zijn. Het uitgangspunt is ‘res iudicata’: als de rechter eenmaal heeft gesproken, moet die uitspraak in stand blijven. De eerbied voor de rechterlijke macht en de rechtszekerheid vereisen dit. Vanuit dit uitgangspunt is de norm ontwikkeld van ‘ne bis in idem’; het is onredelijk iemand twee keer een proces over eenzelfde zaak aan te doen.

Herziening ten voordele

In uitzonderingsgevallen kan een arrest of vonnis in aanmerking komen voor herziening. Dan zijn er dus blijkbaar zwaarwegender belangen, die het winnen van het uitgangspunt.

Een zaak kan in 3 instanties aan de orde komen: de rechter in eerste aanleg, in hoger beroep bij een hof en in cassatie bij de Hoge Raad. Soms kan een veroordeelde niet berusten in zijn veroordeling en wil dat er een herziening komt van zijn zaak. Dit kan door het doorlopen van de procedure voorzien bij wet (art. 457 Sv ‘buitengewone’ rechtsmiddelen). Het is duidelijk dat het hier gaat om een uitzondering. Ook kan herziening plaatsvinden in geval van een ‘novum’ (een nieuw feit) dat niet bekend was op het moment van het vonnis. Vanuit het oogpunt van de ‘res iudicata’ en dus ook het ‘lites’-beginsel is het begrijpelijk dat de Hoge Raad erg terughoudend is om een nieuwe behandeling van de zaak toe te laten.

Steeds meer ruimte is ontstaan voor deze mogelijkheid omdat de rechtspraak is geconfronteerd met rechterlijke dwalingen, die voor maatschappelijke onrust hebben gezorgd. De Hoge Raad heeft in 4 bekende zaken een aanvraag tot herziening gehonoreerd. In dit artikel gaat het vooral om de vraag in hoeverre het ‘res iudicata’-beginsel een rol speelde bij de gehonoreerde herzieningsaanvragen.

Puttense moordzaak

Het gaat in deze zaak over een spermaspoor en de verklaringen hierover door een deskundige. Twee zwagers waren veroordeeld voor doodslag en verkrachting van een stewardess. De HR stelt vast dat als basis voor een herzieningsaanvrage alleen een ‘novum’ van feitelijke aard kan dienen. In het algemeen valt een mening of overtuiging daar niet onder. Een verklaring van een deskundige is alleen een ‘novum’, als daarbij wordt uitgegaan van feiten/omstandigheden van feitelijke aard welke niet bekend waren of konden zijn bij de rechter. In deze zaak wordt van dit beginsel afgeweken gelet op de bijzondere omstandigheid dat het hof heeft geoordeeld op grond van het advies van de deskundige. De Hoge Raad eist ieder geval sterke redenen om een aanvraag tot herziening goed te keuren.

Schiedammer Parkmoord

De verdachte werd veroordeeld o.a. wegens doodslag en poging tot doodslag. De verdachte had deze misdrijven eerst bekend maar later betoogde hij met klem onschuldig te zijn. Een latere bekentenis en veroordeling van iemand anders maakte dat de eerste verdachte niet de dader kon zijn geweest. De Hoge Raad had een eerder herzieningsverzoek afgewezen, maar is daarna toch overstag gegaan na kennisneming dat de aanvankelijke veroordeelde niet de dader kon zijn geweest.

Lucia de Berk

Verpleegkundige Lucia werd veroordeeld vanwege 7 moorden en 3 pogingen tot moord van diverse baby’s. In de herzieningszaak bleek dat de baby op wie al het schakelbewijs was gebaseerd op natuurlijke wijze was overleden. De Hoge Raad herhaalde dat de grond tot herziening niet reeds bij de eerdere berechting mag zijn gebleken, dan is er immers geen sprake meer van een ‘novum’. Als een deskundige op wiens bevindingen de bewezenverklaring in belangrijke mate steunt, later tot een ander oordeel komt, dan heeft dit meer gewicht. Een aangepast oordeel van de deskundige kan een novum zijn. De Hoge Raad houdt zich aan het ‘novum’-begrip, hetgeen goed past in een sterk ‘lites’-beginsel.

Ina Post

Ina Post werd veroordeeld omdat zij een door haar verzorgde 89-jarige dame zou hebben gedood. Eerste ontkende zij maar later bekende zij de moord, volgens haar, onder grote druk van de recherche. Als novum werd aangevoerd dat het door het hof aangenomen tijdstip van overlijden niet juist kon zijn, hetgeen ook bleek uit constateringen van het NFI. Dit verdroeg zich niet met de feitelijke toedracht waarvan het hof was uitgegaan bij de veroordeling. Vaststellingen van overlijdenstijd door het NFI kwam niet overeen met de verklaringen van Ina. Dat gegeven raakt, volgens de Hoge Raad, het oordeel van het hof over de betrouwbaarheid van haar bekentenis. Pas het 5^de herzieningsverzoek werd gehonoreerd. Het is dus erg moeilijk een ‘novum’ aanvaard te krijgen. De Hoge Raad gaat met moeite overstag en het uitgangspunt is de onaantastbaarheid van het rechterlijk oordeel.

Wijziging van de wet

Inmiddels is de wet gewijzigd in die zin, dat niet langer alleen kan worden uitgegaan van een ‘novum’ als sprake is van een nieuwe feitelijke omstandigheid waardoor gewijzigde inzichten van deskundigen in beginsel geen ‘novum’ kunnen opleveren. Daarom zijn de woorden ‘enige omstandigheid’ vervangen door ‘een gegeven’.

De samenleving heeft er belang bij dat er een einde komt aan strafprocessen door een definitieve uitspraak. Een nieuw gegeven moet dus van voldoende gewicht zijn om aan te nemen dat een andere uitspraak zou zijn gedaan. Er geldt dus een hoge drempel voor herziening. Met de wijziging van ‘omstandigheid’ in ‘gegeven’ kan er ook sprake zijn van een ‘novum’ ingeval nieuwe of gewijzigde inzichten van deskundigen aan de orde zijn.

Per 1 januari 2010 bestaat het Nederlands Register Gerechtelijke Deskundigen. De Hoge Raad heeft in 2016 nadere eisen gesteld aan de deskundige. Zoals opleiding, werkervaring en eventuele publicaties. Waardoor de lat al behoorlijk hoog ligt. Er wordt nu meer belang gehecht aan de mening van een deskundige dan vóór de wetswijziging.

In de Rosmalense flatmoord zaak van 2018 ging het om de vraag of er sprake was van doodslag op zijn vriendin (waarvoor de veroordeelde was veroordeeld) of van zelfmoord van zijn vriendin? Eerdere deskundigenverklaringen waren tegengesteld aan latere (NFI-) verklaringen. In lijn van zijn eerdere rechtspraak wil de Hoge Raad eerst de mening weten van de oorspronkelijke deskundigen over het nadere standpunt van de nieuwe deskundigen, alvorens verder over de aanvraag tot herziening te beslissen. Dit past bij het ‘res iudicata’-beginsel. Het belang van de duurzaamheid van een rechterlijk oordeel legt het in de praktijk, blijkens de eerdere oordelen van de Raad in de genoemde arresten, toch af tegen het belang van die rechtvaardigheid. Ook in de Flatmoord zaak blijft de Raad terughoudend.

Voor een herzieningsaanvraag is dus heel wat nodig. Uit de ontwikkelingen kan worden geconcludeerd dat het ‘lites’-beginsel belangrijk blijft, maar toch voorzichtig naar de achtergrond wordt geschoven. In de samenleving is rechtvaardigheid een zeer belangrijk element. Naar aanleiding van de besproken rechterlijke missers zijn Kamervragen gesteld en dit toont de grote betrokkenheid van de maatschappij bij de onterechte veroordelingen.

Herziening ten nadele

Bij een herziening ten voordele is er eigenlijk sprake van voortzetting van de oude zaak om in het belang van de veroordeelde de rechterlijke dwaling weg te nemen. Maar wat als herziening ten nadele is? De Hoge Raad heeft het (tot nu toe enige) verzoek van het OM om herziening ten nadele afgewezen.

In deze Vivaldi-zaak ging het over een geval van een bedrijfsleider die was doodgeschoten bij een overval. In het (vrijsprekend) arrest van het hof was een rapport van het NFI aangehaald, waaruit zou blijken dat de frequentie van de DNA-match met de verdachte berekend kon worden op 1-op-100.000. Uit een later NFI-rapport bleek die frequentie te kunnen worden vastgesteld op één op de miljard. Dit gaf het OM de hoop de verdachte alsnog te laten veroordelen. De HR gaat niet in op de vraag of een eventuele herziening in het belang van de goede rechtsbedeling zou zijn, maar beperkt zich tot de vaststelling dat, gelet op de bewijsmiddelen, niet het ernstig vermoeden bestaat dat het hof, ware dit bekend met het (nieuwe) onderzoeksresultaat, niet tot vrijspraak zou zijn gekomen.

Conclusie

Het belang van het ‘lites’-beginsel is relatief geworden. De rechtvaardigheid wint het veelal van de ‘ius iudicata’ om een zaak niet eindeloos te berechten. Maar rechtszekerheid moet er niet zijn als er geen rechtvaardigheid meer is. De Hoge Raad neemt een conservatiever standpunt in. De schrijver meent dat het hier besproken ‘beginsel’ meer een uitgangspunt is dan een vast beginsel. Toch mag het beginsel dus niet al te gemakkelijk worden doorbroken.

Zowel bij herziening ten nadele als ten voordele spelen diverse belangen, zoals die van de nabestaanden van slachtoffers. Natuurlijk willen de nabestaanden graag dat de ‘echte’ dader wordt gestraft, maar toch is de herziening voor hen een zwaar traject. De schrijver pleit daarom om ook de herziening ten voordele voorzichtig te beoordelen en het ‘lites’-beginsel zwaar te laten wegen. Aan rechterlijke uitspraken moet ooit een einde komen en er moet worden voorkomen dat een uitspraak als ‘ook maar een mening’ kan worden weggezet. Het is zeker niet de intentie dat in Nederland een vierde instantie wordt geïntroduceerd. Na hoger beroep en eventueel cassatie is de rechterlijke beslissing onherroepelijk. De onderzoeken in een strafzaak moeten in beginsel definitief en vanaf het begin nauwkeurig zijn.