Samenvatting bij het artikel: Legal discourse and legal narratives: adversarial versus inquisitorial models (2015, pagina 1-11) - J. Ainsworth

Het strafprocesrecht over de hele wereld kan globaal ingedeeld worden in twee soorten: de adversarial en de inquisitorial systemen. In dit artikel wordt besproken wat de verschillen tussen beide systemen zijn, en waarom recentelijk de inquisitorial systemen langzaamaan steeds meer trekjes van adverserial systemen lijken over te nemen.

Verschillen tussen adversarial en inquisitorial models

Het adversarial strafrechtelijk model is ontstaan in het Engelse common law systeem. In dit systeem wordt het hele strafrechtelijke proces gezien als een soort 'gevecht' tussen twee partijen, waarbij de partijen op gelijke voet tegenover elkaar dienen te staan. De invloed van zowel getuigen als de rechter is in dit systeem beperkt. Getuigen worden opgeroepen door één van beide partijen, en zijn vervolgens gehouden om enkel de vragen te beantwoorden die door de partij die hen opgeroepen heeft worden gesteld. Vervolgens wordt de andere partij in gelegenheid gesteld om de getuige wedervragen te stellen. Het is de getuige niet toegestaan om vrijelijk zijn versie van het verhaal te vertellen, hij dient énkel de vragen te beantwoorden die gesteld worden. De rechter heeft zoals al gezegd ook weinig invloed in dit proces; hij bepaalt niet wie er als getuigen opgeroepen worden en wat als bewijsmateriaal aangedient wordt, dat doen de partijen. Hij stelt de getuigen zelf ook geen vragen, maar luistert alleen naar de beantwoording van de gestelde vragen om tot een oordeel te komen. Metaforisch gesteld zijn de advocaten in dit 'gevecht' dus de spelers, en de rechter is slechts de scheidsrechter die enkel toeziet op het naleven van de regels door de spelers en die de uiteindelijke winnaar beslist. Dit systeem is aanwezig in het Verenigd Koninkrijk, alsmede vele van haar voormalige kolonies.

Het inquisitorial model, ontstaan in het continentaal-Europese civil law systeem, daarentegen, kenmerkt zich door een grote invloed van de rechterlijke macht op het strafrechtelijke proces. Het proces wordt meer gezien als een objectief onderzoek, uitgevoerd door een rechter, dan een gevecht. De rechter heeft in dit systeem een bepalende invloed op wat gebruikt gaat worden als bewijsmateriaal, en hoeveel gewicht aan welk bewijsmateriaal toegekend dient te worden. Geschreven getuigenverklaringen hebben in dit systeem een veel grotere invloed dan 'live' getuigenverhoor, en áls er al een verhoor van een getuige plaatsvindt in de rechtzaal, zal dit door de rechter zelf gedaan worden. Kortom is de rechter in dit systeem de onderzoeker, en is de rol van advocaten veel marginaler. Dit systeem is aanwezig in koloniaal Europa en een groot deel van haar voormalige kolonies.

Verschuiving naar adversarial model in inquisitorial models

Zoals al in de inleiding gezegd verschuiven veel landen met inquisitorial models de afgelopen decennia naar adversarial models; sommige nemen enkele kenmerken van adversarial models op in hun strafprocesrecht, anderen veranderen hun stelsel in zijn geheel naar adversarial. Het meest zichtbaar is dit in Latijns-Amerika. Onder andere Argentinië, Bolivia, Colombia, Costa Rica, Chili, de Dominicaanse Republiek, Ecuador, El Salvador, Guatemala, veel Mexicaanse staten, Nicaragua, Paraguay, Peru, en Venezuela zijn sinds de jaren '70 onder invloed van een aantal Latijns-Amerikaanse rechtswetenschappers begonnen met het veranderen van hun inquisitorial modellen naar adversarial modellen, vooral omdat het eerdere model gezien werd als 'anti-democratisch en gevoelig voor corruptie'. De belangrijkste verandering die in veel van de hierboven genoemde landen te zien was, was het veranderen van het voornamelijk schriftelijk afnemen van getuigenverklaringen door de rechter, naar het mondeling afnemen van getuigenverhoren in de rechtszaal door advocaten.

Ook in continentaal Europa, waar het inquisitorial model ontstaan is, zijn heden ten dagen in veel landen veranderingen te zien in de richting van het adversarial model. Zo is Italië met haar wetswijzigingen van 1988 in zijn geheel overgestapt op een adversarial systeem. Rusland heeft in 2002 een aantal gewichtige adversarial kenmerken ingevoerd in haar strafprocesrecht, en de Europese Unie heeft middels het Europese Hof voor de Rechten van de Mens een aantal kenmerken die karakteristiek zijn voor het adversial model ingevoerd als 'van essentieel belang om de rechten van Europese Unie-burgers te beschermen'.

In Oost-Azië, dat van oudsher het inquisitorial model aanhing door Europese invloeden, is ook een verschuiving richting het adversarial model te zien geweest; Japan en China hebben beide in de laatste decennia ingrijpende veranderingen in hun strafprocesrecht doorgevoerd.

Positieve verandering of niet? Procedurele gerechtigheid

Om te bepalen of deze veranderingen een positief of negatief iets zijn, dient bepaald te worden welke van de twee modellen de grootste nauwkeurigheid oplevert bij de waarheidsvinding in het strafproces. Maar omdat onmogelijk vast te stellen is welke van de twee systemen minder vaak 'missers' begaat, is dit niet te doen. Daarom stellen sommige rechtswetenschappers dat gekeken dient te worden naar welk systeem het efficiëntst is; het grootste aantal zaken kan afhandelen tegen de laagste kosten.

Maar in dit artikel wordt naar nog een andere norm gekeken: welke van de twee modellen de meeste procedural justice (procedurele gerechtigheid) oplevert. Procedurele gerechtigheid onderscheidt zich van substantial justice (substantiële gerechtigheid) in die zin dat het bij substantiële gerechtigheid gaat om of de uitspraak van de rechter feitelijk correct is, dus of de uitspraak gebaseerd is op een correcte afweging van feiten en belangen, terwijl het bij procedurele gerechtigheid gaat om of het strafprocesrechtelijke systeem waaruit de uitspraak is voortgekomen, gezien kan worden als 'rechtvaardig'. Dit is volgens de auteur belangrijk omdat uit onderzoek in de jaren '70 gebleken is, dat de meest bepalende factor voor of de gemiddelde burger zich aan de wet houdt of niet, niet is hoe zwaar de gevolgen zijn bij het overtreden van de wet of hoe groot de kans is om gepakt te worden, maar hoe rechtvaardig de gemiddelde burger het op hem geldige rechtssysteem vindt. Het bleek dat men het minder erg vond om een zaak te verliezen in een proces dat ze als 'eerlijk' zouden omschrijven, dan om te winnen in een oneerlijk proces.

Het grote verschil in het proces in de twee verschillende systemen, leidt tot het vermoeden dat er ook wel een groot verschil in de procedurele gerechtigheid in beide dient te bestaan. In het inquisitorial model zijn de partijen als het ware ondergeschikt aan de rechter, die bepaalt wat er toegelaten wordt als bewijs en wat niet. Partijen hebben niet zo veel de kans om hun eigen verhaal te vertellen als ze dat hebben in het adversarial model, waar de advocaten van de partijen (en dus op die manier indirect de partijen zelf) het verloop van de zaak bepalen. Daarnaast bestaat er, doordat de getuigenverklaringen veelal schriftelijk plaatsvinden en de getuige niet lijfelijk in de zaal aanwezig hoeft te zijn ten tijde van de zaak, bij veel burgers een soort 'afstandelijk' gevoel omtrent het inquisitorial model.

Hier staat tegenover, dat in het adversarial model, voornamelijk het model zoals toegepast in de VS, de zaak veelal gedomineerd wordt door een juridisch dialoog tussen de advocaten van beide partijen, waarbij deze advocaten zelf het verloop van de zaak bepalen, met geen of zeer weinig invloed van de achterstaande partijen. Getuigen worden vaak gehoord middels vraagstellingen waar enkel 'ja' of 'nee' op geantwoord hoeft te worden, waardoor ook in dit systeem weinig ruimte overblijft voor getuigen om het verhaal zoals zij denken dat het relevant is te vertellen. Hoewel de advocaten dit vaak enkel doen om de getuigenverklaring in een juridisch relevante vorm te gieten, kan dit voor de getuigen voelen alsof zij enkel 'gebruikt' worden en hun verhaal verder niet relevant is. Ook in het inquisitorial model wordt er veel gesleuteld aan de getuigenverklaringen om er een juridisch relevante verklaring van te maken, maar omdat dit achter gesloten deuren gebeurt zonder dat de getuige hier verder überhaupt weet van heeft, levert dit een minder gevoel van inbreuk op de procedurele gerechtigheid op.

Conclusie

Hoewel het adversarial model in theorie dus de grootste procedurele gerechtigheid oplevert doordat de getuigen directer betrokken zijn bij het proces en de partijen een (veel) grotere invloed hebben op het verloop van de zaak, en de rechter slechts een ondergeschikte rol heeft bij de bewijsvinding, wordt dit potentieel in de praktijk in landen als de VS ondermijnt door de grote mate van controle die de advocaten uitvoeren op het proces, waardoor partijen en getuigen vaak het idee hebben er niet echt meer toe te doen in de zaak. Om het adversarial model de grootste procedurele gerechtigheid op te laten leveren dient er in de landen waar het systeem nieuw is ingevoerd dus voor gezorgd te worden dat de controle van advocaten op het proces beperkt blijft en de controle van getuigen over hun eigen verklaringen groter.