Inleiding 

Zomer 2019 kwam er een voorstel: nieuw stelsel van vrijheidsbeneming waarin jongeren na gerichte screening in een kleinschalige voorziening (KV) dan wel een landelijk specialistische voorziening (LSV) worden geplaatst. Vanaf 2020 investering in voorzieningen waar jongeren op strafrechtelijke en jongeren op civielrechtelijke titel samen kunnen worden geplaatst. In 2008 kwam er een strikte scheiding tussen deze groepen. 

Het systeem van rijks- versus particuliere instellingen 

In 1905 werden jongeren op strafrechtelijke titel in rijksopvoedingsgestichten geplaatst en jongeren op civielrechtelijke titel in particuliere opvoedingsgestichten. Dit onderscheid was er omdat in rijksinrichtingen veiligheidsmaatregelen en disciplinaire straffen mogelijk waren en in particuliere opvoedingsgestichten niet. Waarom? > wetgever meende dat particuliere opvoedingsgestichten niet in staat zouden zijn voldoende waarborgen te geven voor een redelijke toepassing van die disciplinaire maatregelen. Een civielrechtelijk geplaatste kon wel overgeplaatst worden naar een rijkopvoedingsgesticht. Andersom kon een strafrechtelijke jongere met een maatregel van jeugdtbr naar een particuliere inrichting overgeplaatst (dit was zelfs verplicht zodra dit mogelijk was om staatsopvoeding te voorkomen). Overigens moest de inhoud van de behandeling in beide soorten gestichten hetzelfde zijn en gericht zijn op de opvoeding. Rijksopvoedingsgestichten werden niet als gevangenissen gezien en werkten met pedagogische methoden.  

Civielrechtelijke crisisplaatsingen in een gevangenisklimaat 

Twee belangrijke oorzaken die leidden tot een discussie over het samen plaatsen en daarmee tot de uiteindelijke scheiding van jongeren op beide juridische titels: 

• Notie van opvoeding in de rijksopvoedingsgestichten raakte steeds meer op de achtergrond. Nieuwe gestichten die meer gericht waren op opvang en beveiliging dan op opvoeding en begeleiding. Tegelijkertijd werden er veel particuliere tehuizen gesloten. In 1990 werden rijks- en particuliere instellingen aangewezen als ‘justitiële jeugdinrichtingen’> samen plaatsingen.  

• In principe was het niet de bedoeling dat civiele zaken in een JJI kwamen, maar in geval van crisis werd er vastgelegd dat jongeren tijdelijk en met voorrang in de opvangafdeling van een JJI konden worden geplaatst. 

2000 motie Duijkers: samen plaatsen van civiel en strafrechtelijk geplaatsten in dezelfde inrichting onder hetzelfde regime is onwenselijk. Ook bleek uit onderzoek dat voor de grootste groep van de jongeren op de crisisplaatsen, geen gesloten plaatsing nodig was. Noodzaak was dus dat de regering een passend evidence based ambulant en residentieel zorgaanbod te ontwikkelen en het samenplaatsen te beëindigen. Kritiek: scheiding zou geen oplossing bieden voor tekort aan zorgaanbod, betere optie: regime en aanbod van de JJI met het oog op de doelgroep aanpassen. Dit ging niet door, scheiding ging wel door. 

Gesloten jeugdhulp: meer problemen dan oplossingen 

De inrichting van een geheel nieuw circuit van gesloten accommodaties veranderde niets aan het probleem dat de aanleiding vormde, namelijk het feit dat jongeren in crisissituaties bij gebrek aan alternatieven gesloten werden geplaatst. In het jeugdstrafrecht wordt in de periode vanaf 2008 juist wel veel gebruik gemaakt van ambulante gedragsinterventies als alternatief voor vrijheidsbeneming. Tevens is er in de justitiële jeugdinrichtingen zelf veel meer aandacht gekomen voor de doelen van opvoeding, behandeling en resocialisatie. In de gesloten accommodaties is de rechtspositie van de jongeren echter abominabel slecht geregeld en wisselt het opvoedkundig klimaat per instelling. 

Er is in veel instellingen onduidelijkheid over de toepassing van vrijheidsbeperkende maatregelen, een heldere omschrijving daarvan ontbreekt en er discussie bestaat over wat pedagogisch toelaatbaar is. Ook is er sprake van gebrek aan transparantie en ontbreken van cijfers over incidenten, afzonderingen en andere dwangmaatregelen.  

De onderbouwing van de plannen nader beschouwd 

Het nu voorgestelde stelsel van justitiële jeugdinrichtingen is vernieuwend waar het gaat om de introductie van de kleinschalige voorzieningen (KV’s). Het sluit op dat punt goed aan bij de European Rules van de Raad van Europa. Daarin staat dat het leven in een gesloten jeugdinstelling zoveel mogelijk moet aansluiten op de positieve aspecten van het leven in de gemeenschap, met de minst beperkte veiligheids- en controlemaatregelen, dat de instelling gemakkelijk bereikbaar moet zijn en gevestigd en geïntegreerd in de sociale, economische en culturele omgeving van de gemeenschap, met een klein aantal jongeren, maar net groot genoeg om geïndividualiseerde zorg mogelijk te maken. Hierbij komt ook het samenplaatsen weer terug. Het nieuwe uitgangspunt dat daaruit voortkomt is dat de aard en ernst van de psychosociale problematiek, en niet de justitiële titel, leidend moet zijn voor de optimale inzet van behandeling en beveiliging. Het proces van toeleiding vereist daarbij zorgvuldigheid waarbij jongeren met een hoog gevaarrisico niet in een kleinschalige voorziening geplaatst worden en slachtoffers en daders niet samen worden geplaatst. Daarbij moet er ook rekening mee worden gehouden dat het nu om zeer uiteenlopende leeftijdscategorieën gaat. De civielrechtelijk geplaatsten zijn 0 tot 18 jaar oud en de strafrechtelijk geplaatsten 12 tot bijna 30 jaar.  

Ook kwam de noodzaak tot heroriëntatie voort uit de sterke afname van de instroom in en bezetting van de JJI’s.