Samenvatting bij het artikel: Successful phonological awareness instruction with preschool children - Phillips, Clancy-Menchetti & Lonigan

Welk onderzoek is er al gedaan over fonologisch bewustzijn?

Veel onderzoeken richten zich op de aard en relevantie van het fonologisch bewustzijn voor de vroege literaire ontwikkeling van kinderen en hebben aangetoond dat er een causale en voorspellende relatie is tussen het fonologisch bewustzijn en het gemak van kinderen om te leren decoderen en spellen. Dit artikel geeft een samenvatting van onderzoek over de ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn en hoe dit invloed heeft op het ontwikkelen van effectieve pedagogische strategieën.

Wat is fonologisch bewustzijn?

Het fonologisch bewustzijn is het vermogen om de geluidstructuur van woorden te detecteren en te manipuleren onafhankelijk van hun betekenis. Dit bewustzijn ontwikkelt zich in de pre-basisschool periode. Problemen met het toepassen van het fonologisch bewustzijn zijn vaak de oorzaak van leesproblemen bij kinderen. Het fonologisch bewustzijn verschilt van phonics, dit is een methode van leesonderwijs dat zich richt op de associatie van letterklanken met geprinte letters. Het fonologisch bewustzijn verschilt tevens van foneembewustzijn. Het laatste is het vermogen om de kleinste geluidseenheden van woorden te detecteren en te manipuleren.

Waarom is fonologisch bewustzijn belangrijk voor lezen?

Het begrip van kinderen dat woorden bestaan uit kleinere geluidseenheden zijn essentieel voor het begrijpen van geschreven taal. Het alfabetische principe houdt in dat geschreven woorden corresponderen met gesproken woorden. Het fonologisch bewustzijn, de kennis over letternamen en de kennis over letterklanken zorgen samen voor een conceptueel begrip van kleinere eenheden en bevorderen de leer- en schrijfontwikkeling. Uit onderzoek is gebleken dat jonge kinderen uit gezinnen met een laag inkomen en van wie de ouders een laag opleidingsniveau hebben minder fonologische bewustzijn hebben dan hun meer welvarende leeftijdsgenoten. Het feit dat fonemen geen aparte geluidseenheden zijn wanneer mensen spreken en dat kinderen en volwassenen de neiging hebben om meer aandacht te schenken aan de betekenis van woorden zijn potentiële struikelblokken voor het ontwikkelen van fonologische bewustzijn. Het fonologisch bewustzijn heeft dan ook gericht onderwijs, praktijkoefeningen en instructies over de betekenis van woorden nodig.

Hoe wordt het fonologisch bewustzijn ontwikkeld?

De ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn begint bij het vermogen om woorden te manipuleren, vervolgens lettergrepen en als laatste de fonemen. Deze ontwikkeling kan gezien worden als een continuüm in plaats van een proces met verschillende stadia: de fonologische vaardigheden van verschillende aspecten ontwikkelen zich op hetzelfde moment. Ook ontwikkelen de fonologische vaardigheden zich verschillend over taken met verschillende moeilijkheidsgraden.

Wat suggereert het continuüm voor de educatieve praktijk?

Een implicatie van dit continuüm is dat er in elke peuterklas kinderen zijn die zich bevinden op verschillende plekken van het continuüm. Dit betekent niet dat docenten het onderwijs in fonologische bewustzijn moeten uitstellen of koppelen aan het huidige niveau van het kind. Docenten kunnen volgens de schrijvers beter eerst beoordelen welk niveau een kind heeft en op basis daarvan subgroepen samenstellen om het onderwijs geschikt te maken voor elke subgroep. Deze methode is geschikt voor kinderen met verschillende cognitieve en sensorische vaardigheden en kinderen met ontwikkelingsachterstanden. Onderzoek heeft aangetoond dat het nooit te vroeg is om te beginnen met het bevorderen van het fonologisch bewustzijn, interventies hebben een substantieel effect op kinderen ongeacht de leeftijd en vaardigheden. Effectief onderwijs in fonologisch bewustzijn kan worden geïntegreerd in het leerplan dat tevens de ontwikkeling van taal, sociale vaardigheden, motoriek, algemene kennis en interesses bevordert.

Welke rol speelt rijmen binnen het fonologisch bewustzijn?

Rijmen is een aspect van fonologisch bewustzijn, maar is (in tegenstelling tot wat men denkt) niet simpel te beheersen. Het vermogen om verschillende rijmtaken succesvol te volbrengen ontstaat later dan het vermogen om lettergrepen en fonemen te manipuleren. Een verklaring hiervoor is het complexe rijmproces: ten eerste moet het kind weten wat het betekent om te rijmen, vervolgens moet het kind zich richten op de geluidsstructuur van de woorden waarna het kind delen van de woorden met elkaar vergelijkt om ten slotte te kunnen concluderen welke en of de woorden op elkaar rijmen.

Wat is het belang van systematische en expliciete instructie?

Incidentele en impliciete instructie is niet voldoende om de fonologische bewustzijnsvaardigheden bij kinderen te bevorderen. Incidentele instructie wordt gegeven op een willekeurig moment en impliciete instructie richt zich op de blootstelling aan verschillende geluidsstructuren en op de gemeenschappelijke klanken van woorden. Kinderen hebben echter een expliciete en systematisch instructie nodig waarbij aspecten van fonologische bewustzijn worden gepland en in een bepaalde volgorde worden gegeven. Ook richt deze instructie zich op het opbouwen van conceptueel begrip zodat kinderen bepaalde taken kunnen beheersen. Bovendien bevat het beweringen en gedragingen van docenten die duidelijk maken wat er van de studenten worden verwacht en hoe het eruit ziet wanneer de taak is volbracht. Belangrijke elementen van dit type instructie zijn: instructie opeenvolging, modellering, uitleggen van de taak, scaffolding (het geven van net genoeg steun om het kind zelf tot een goed antwoord te laten komen) en correctieve feedback geven. Feedback is het meest effectief wanneer dit specifiek, positief, frequent en onmiddellijk is. Dit is belangrijk voor het behouden van de motivatie en aandacht van kinderen.

Welke specifieke pedagogische kenmerken zijn belangrijk voor onderwijs in fonologisch bewustzijn?

Bij het onderwijzen in fonologisch bewustzijn is het belangrijk dat de articulatie van letters en woorden duidelijk en consistent is.

Scaffolding van het leren van kinderen

Non-verbale aanwijzingen kunnen worden gebruikt om de taakbetrokkenheid en begrip van kinderen te ondersteunen en om gedragsproblemen tijdens de instructie te minimaliseren. Het gebruik van aanwijzingen zorgt ervoor dat leerlingen meer opletten en sneller reageren. Een ander voordeel is dat het de leerling de mogelijkheid biedt om zijn/haar reactie te vormen. Het maken van gebaren (met de handen of het lichaam) bij het ondersteunen van auditieve fonologische bewustzijnsactiviteiten is succesvol bewezen. Voor deze activiteiten is het noodzakelijk dat men een representatie heeft van de klanken in het geheugen, zodat hij/zij de klanken kan manipuleren. Het gebruik van plaatjes of objecten vergemakkelijkt dit proces en verbetert de prestatie.

Andere educatieve overwegingen

Vooralsnog is niet aangetoond dat impliciete activiteiten en onderwijs in grotere groepen positieve effecten, geen effecten of negatieve effecten hebben op fonologische bewustzijn. Docenten die bij het onderwijs zich willen baseren op wetenschappelijk bewijs, zal zich moeten richten op het bewijs voor systematische en expliciete instructie aan kleine groepen of individuen.

Wat is het wederzijdse verband tussen geprinte kennis en mondelinge kennis?

De ontwikkeling van de kennis over letternamen en de kennis over letterklanken bevorderen de ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn en zijn sterke voorspellers voor het beheersen van decodering. Docenten kunnen veel doen om het fonologisch bewustzijn bij kinderen te vergroten: de kans geven aan alle kinderen om alle namen van letters en klanken te leren, het onderwijs zo in te plannen dat manipulatie oefeningen worden herhaald, het begrip van kinderen testen van het verschil tussen letters en niet-letters, de moeilijkheidsgraad van taken over letteridentificatie en letterdiscriminatie veranderen en de vocabulaire van kinderen vergroten.