Samenvatting artikelen rondom thema Victimologie

Samenvatting artikelen rondom thema Victimologie, geschreven in 2014

E.A. Fattah - Victimology: Past, Present and Future

At the beginning of this millennium, a critical assessment of the discipline of victimology is being made. There is no comprehensive history or systematic assessment of the current state and future of victimology yet. This can be related to the fact that victimology has had a strong applied orientation in the past years. However, as victimology is a young and developing field that has been emerging since the second half of the 20^th century, it is possible to trace its history, present state and forecasts about the future of victimology.

Victimology is not developed the same way in every part of the world: there are qualitative and quantitative differences. Victim assistance programs, victim legislation, therapy, surveys, courses and seminars in victimology; in some countries these are well developed, whereas in others they are (almost) non existing.

Past of victimology

Poets, writers and novelist were the early developers of victimological notions. In 1948, the systematic treatment of victims appeared for the first time in Hans von Hentig's book The Criminal and His Victim. Von Hentig believed that many victims contributed to their own victimization, by creating a situation that would lead to a crime or by incitement/provoking the criminal. The role of the victim could be functional (such as participating, facilitating or triggering) or motivational (arousing, inciting or attracting). After Von Hentig's book, several empirical studies were conducted, paying attention to victims of specific crimes, such as rape, robbery and homicide.

In 1949, the term victimology was first used by the American psychiatrist Frederick Wertham in his book The Show of Violence. In the 1980s, many articles and books were written on this topic and nowadays, victimology is an integral part of criminology.

In the 1970s, the micro approach of victimology changed into a macro approach: from individual studies of victims of crimes to large scale surveys. The surveys aimed at determining trends and patterns in victim population, volume of victimization and to establish the socio-demographic characteristics of victims. Between 1975 and 2000, victimology transformed from theoretical to applied victimology. Whereas theoretical victimology was focused on causal explanations of crime and the victims role in it, applied victimology focused on helping victims and affirming their rights. However, it also reshifted the focus on conventional crimes with tangible victims, which led white-collar crimes to the background again. The shift also had a negative impact on criminal policies: it helped to reinforce vengeful reactions to crime.

Present of victimology

Victimology has undergone a rapid and fundamental evolution in the past 20 years. The 1980s and 1990s were decades of consolidation, data gathering and theorization. Victimology has been established in the academic field, national and regional victimology societies have been set up, victim services has been established and expanded. The adoption of the 1985 'United Nations Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power' has been one of the most important developments.

Victimization surveys are mainly used to collect data, and is often used for the analysis of temporal and spatial patterns/trends in victimization. The British Crime Survey and the United States National Crime Survey are examples of surveys that are carried out on a regular basis. Victimization surveys have shown that there is a strong interrelationship between offending and victimization. For example, research has shown that victims of violent crime are significantly more likely than non-victims to self-report that they committed violent crimes (Sparks, Genn and Dodd, 1977). There is also a stronger relationship between offenders and victims that often is believed, for example in sharing demographic characteristics and psychological reactions. The International Crime Victim Surveys collected standardized data from a number of countries in 1989, 1992 and 1996-1997. However, victimization is subjective and individual and does not always correspond with the legal definition. It is not clear whether victimization surveys measure the subjective experience or the criminal victimizations that meet the legal criteria for a specific crime.

Hindelang, Gottfredson and Garofalo (1978) developed the life style model, one of the first and most important theories of victimization. The model states that the likelihood of an individual becoming a personal victim, depends mostly on lifestyle. The Routine Activity Approach by Cohen and Felson (1979) focuses on the outcome of the convergence in space and time of motivated offenders, suitable targets and absence of capable guardians. The opportunity model posits that the risk of victimization depends on lifestyle and routine activities that bring people/their property in direct contact with (potential) offenders, without the presence of capable guardians (Cohen et al., 1981). The Dutch model states that proximity, attractiveness and exposure are the most important factors that determine the risk of victimization. The ten different categories of relevant factors are: opportunities (linked to characteristics of potential targets and their activities and behaviors), risk factors (such as age, gender), motivated offenders, exposure, associations (close personal, social or professional contact between potentials victims and offenders), dangerous times and dangerous places, dangerous behaviors (negligence, carelessness), high-risk activities (such as prostitution, illegal activities), defensive/avoidance behaviors (risk-takers or risk-avoiders) and structural/cultural proneness (cultural stigmatization may lead to culturally legitimate victims).

Since the 1980s, new legislation has been passed in the US, European countries, Canada, Britain and Australia, on topics as compensation, the position of the victim in the criminal justice system and assistance to victims. However, there has also been criticism on victim legislation, such as on the Victim Impact Statements (VIS). The VIS allows victims input in the court, by stating the impact that the victimization had on their life. In Australia, the VIS has not been adopted in the state Victoria. Victim compensation results often in very little amounts paid to victims, and it has been argued to be more a symbolic act by governments to show their empathy with victims. Only few victims qualify for compensation: eligibility is depended upon reporting to the police, cooperation with the criminal justice system and emotional damage is often not provided for. Bureaucratic procedures and unawareness play also a role in deterring victims from applying for compensation. The victim fine surcharge allows to surcharge offenders who are sentenced to a fine, even if their crime is 'victimless'.

An alternative for state compensation, could be restitution by the offender to the victim. However, offenders are often unemployed or do not have the financial means to compensate the victim. Victim offender reconciliation programs have been set up largely in Canada and the US in the 1970s, as a form of restorative justice. However, goals to ensure restitution and the fulfillment of the obligations agreed upon in the mediation agreement, were difficult to achieve in practice. The name changed from victim offender reconciliation to victim offender mediation.

There has been an expansive growth in victim services programs between 1980 and 2000. Victim services mainly are focused on giving information and moral support, although assistance programs also include referring victims to existing services, provide urgently needed help and providing special assistance to victims of for example rape or family violence.

Future of victimology

It is likely that there will be a transition from 'Utopian idealism' to 'hard realism': from the view of the bad offender and the good victim to a more realistic view of human beings that are involved in a social relationship and emotions.The victimologists' fallacy refers to the erroneous belief of 'the more victims rights, the better'. It is argued that excessive rights for victims will be counterproductive, because it would jeopardize the implementation of basic victims' rights. Realist victimology is truly scientific, gathering data with acknowledged, scientific methodology and based on scientific instead of political ideology. It is likely that there will be a growing emphasis on qualitative research, as there are several areas to be scientifically examined (such as the differences in impact of victimization and needs of crime victims).

Quantitative victimological research will likely loose popularity, as the additional knowledge that can be gained will not be sufficient to justify the high costs. It is likely that there will be a declining need for partisanship and advocacy, as little remains to be done on the political and legislative front. Public consciousness has been raised and social attitudes have been changed already; victims' movement has booked spectacular results already. Also victim therapy is like to reduce in popularity, as alternative healing practices (such as reinforcing natural healing processes of the human psyche and strengthening family and social networks) will be better, more effective and cheaper. The restorative justice paradigm with its medication, reconciliation, compensation and restitution elements are likely to become more popular. Primary objectives of most victims are healing, redress, recovery and prevention of re-victimization and not to enforce harsh, punitive justice policies.

Pemberton, A. (2012). Just-world victimology: Revisiting Lerner in the study of victims of crime.

Melvin Lerner heeft in een aantal van zijn klassieke studies van de afgelopen dertig jaar, aangetoond dat mensen blijven geloven in het ‘justice motive’, ondanks dat het tegendeel wordt bewezen. Het ‘justice motive’, het rechtvaardigheidsmotief, houdt in dat mensen geloven dat je krijgt wat je verdient: goede dingen komen toe aan goede mensen, slechte dingen komen toe aan slechte mensen. De ‘Just world theory’ verwijst naar strategieën die mensen hanteren om hun idee van een rechtvaardige wereld te behouden. De ‘shattered assumptions’ theorie houdt verband met de just world theorie, aangezien het psychologische klachten na slachtofferschap verklaart doordat het idee van een rechtvaardige wereld niet meer blijkt te kloppen voor dit slachtoffer. Tot nu toe is er binnen de victimologie nog weinig aandacht besteed aan de just world theorie en de implicaties hiervan. Dit artikel probeert dit te compenseren door de huidige status van de theorie te beschrijven en de theorie toe te passen op een aantal concepten: het ideale slachtoffer, restorative justice theorie, de labeling van slachtoffers en hun positie. Relevant victimologisch onderzoek wordt gebruikt om het gebruik van de just world theorie aan te tonen.

Just world theorie

Hafer en Begue (2005) geven een uitgebreid overzicht van onderzoek naar de just world theorie. Ten eerste, de behoefte om te geloven in een rechtvaardige wereld is vaak impliciet en onbewust. Ten tweede, het rechtvaardigheidsmotief heeft een functie. Het geloof in een rechtvaardige wereld staat toe om te investeren in lange termijn doelen en helpt een gevoel van welvaart te bevorderen. Tot slot, wanneer er meer onrechtvaardigheid is, zal de noodzakelijkheid om te blijven geloven in een rechtvaardige wereld toenemen en zullen mensen meer cognitieve, affectieve of gedragsmatige acties ondernemen om hun geloof in de rechtvaardige wereld te behouden. Dit verklaart ook waarom negatieve reacties tegenover slachtoffers waarschijnlijk zijn: het lijden van slachtoffers is moeilijk te bevatten en te geloven, aangezien het in strijd is met het idee van de rechtvaardige wereld. Het severity (ernst) effect houdt in dat wanneer een slachtoffer meer lijdt, er meer aandacht wordt besteed aan zijn of haar eigen onverantwoordelijk gedrag.

Strategieën die mensen hanteren in het omgaan met slachtoffers van onrechtvaardigheid, kunnen worden opgedeeld in rationele, irrationele en beschermende strategieën. Met rationele strategieën wordt de aanwezigheid van onrechtvaardigheid geaccepteerd en wordt er ofwel gehandeld om onrechtvaardigheid te voorkomen (preventie) of om rechtvaardigheid te herstellen (compensatie). Een voorbeeld van een irrationele strategie is het ontkennen van rechtvaardigheid, bijvoorbeeld door de gebeurtenis te herinterpreteren. De oorzaak van de gebeurtenis, persoonlijke kenmerken van het slachtoffer en de uitkomst van de gebeurtenis kunnen geherinterpreteerd worden, zodat bijvoorbeeld het slachtoffer (deels) de schuld krijgt of er wordt gewezen op de leerervaring van het slachtofferschap. Een beschermede strategie is bijvoorbeeld de psychologische distantiering theorie, waarbij een afstand gecreëerd wordt tussen een persoon en een slachtoffer. Hieraan verbonden is de ‘two world’ theorie, die verwijst naar het idee dat onze wereld rechtvaardig is en de wereld van de slachtoffers niet. Een andere beschermende theorie is de ‘ultimate justice’ theorie (ultieme rechtvaardigheid), door te geloven dat rechtvaardigheid uiteindelijk recht zal doen.

Er zijn ook strategieën die mensen hanteren in de omgang met daders van onrechtvaardigheid, die sterk lijken op de slachtoffer gefocuste strategieën. Een vraag die gesteld werd in het onderzoek van Darley en zijn collegae, was waarom we daders straffen. Niet afschrikking van de dader of anderen bleek centraal te staan, maar het geven van een welverdiende straf voor de dader. De notie van ‘just deserts’ en vergelding is consistent met de just world theorie: we straffen de dader evenredig met zijn bedreiging van het idee van de rechtvaardige wereld.

Een alternatieve reactie is ‘value restoration’: waarde herstel waarbij onrechtvaardigheid ongedaan wordt gemaakt door gedragingen van de dader om de schade te herstellen (Wenzel en anderen). De mate waarin waarde herstel belangrijk is, hangt samen met de vraag of dader en slachtoffer lid zijn van dezelfde groep of gemeenschap. Ernstige misdaden leiden automatisch tot een gevoel van ‘andersheid’ van de dader. Demoniseren van de dader houdt in dat geloofd wordt dat slechte daden alleen gepleegd worden door slechte mensen, hetgeen tevens een beschermende strategie is.

Verschillende strategieën kunnen tegelijkertijd gehanteerd worden: mensen willen bijvoorbeeld het slachtoffer compenseren, terwijl ze zich ook psychologisch van het slachtoffer distantiëren. Verschillende factoren spelen een rol in de keuze van de strategie: de ernst van het misdrijf, gedeelde identiteit met de dader en de mogelijkheid tot compensatie. Een belangrijke kwestie voor de victimologie is het relatief belang van de rationele strategieën: vinden mensen het straffen van daders belangrijker dan het compenseren van slachtoffers? Het straffen van daders lijkt belangrijker gevonden te worden: hoe erger een misdrijf, hoe sterker het verlangen om de dader te straffen. Hoe meer een slachtoffer lijdt, hoe eerder irrationele strategieën gehanteerd worden, zoals distantiering van het slachtoffer. Onderzoek heeft aangetoond dat het straffen van de dader, een standaardreactie op criminaliteit is.

Victimologische concepten

Het ‘ideale slachtoffer’ wordt beschreven als een zwak persoon in vergelijking met de dader en bezig met alledaagse en legitieme activiteiten. Het ideale slachtoffer treft geen schuld en is niet gerelateerd aan de slechte dader (Christie, 1986). Echter, vele slachtoffers hebben niet de kenmerken van dit ideale slachtoffer. Door de nadruk te leggen op het ideale slachtoffer, wordt de dader meer gezien als ‘big and bad’, wat kan leiden tot populistische campagnes tot zwaardere straffen.

Judith A. Howard - The 'normal' victim: The effects of gender stereotypes on reactions to victims

Terwijl medelijden en bezorgdheid de sociaalwenselijke reacties zijn op slachtofferschap, wordt in werkelijkheid een slachtoffer vaak (deels) verantwoordelijk gehouden voor het feit dat hij of zij slachtoffer is geworden. Dit kan bijvoorbeeld verklaard worden door het idee van de rechtvaardige wereld, waarin enkel zij die het verdienen, slechte dingen overkomen (Lerner, 1980). Een andere verklaring is dat we wellicht een verklaring proberen te vinden voor negatieve, onverwachte gebeurtenissen (Walster, 1966). Deze verklaringen richten zich op individuele kenmerken. In dit paper wordt de rol van stereotypes onderzocht en de manier waarop stereotypes onze reacties tegenover slachtoffers beïnvloeden. Een stereotype is de aanname van bepaalde kenmerken van de leden van bepaalde sociale groepen. Onze stereotypes beïnvloeden de manier waarop men over deze leden van de groep denkt. Gender gerelateerde stereotypen lijken een rol te spelen.

Sociaalpsychologische benaderingen

Kenmerken van slachtoffers: dit onderzoek richt zich op de invloed van slachtoffer kenmerken op de mate waarin schuld wordt toegekend aan het slachtoffer. In dit onderzoek is het een slachtoffer van verkrachting en betreft het een vrouw. Kenmerken zijn seksuele eerbiedwaardigheid waarbij gekeken wordt naar de burgerlijke status (gehuwd versus ongehuwd) en wel of geen beroep gerelateerd aan seks. Een tweede kenmerk is fysieke aantrekkelijkheid, dat sterk lijkt op sexual appeal.

Stereotypen: Een aantal studies wijzen op het belang van de invloed van slachtofferkenmerken op reacties tegenover het slachtoffer. Een aantal studies toont echter ook het belang aan van de kenmerken van de persoon die de reactie geeft. Waarom gebruiken we stereotypes? Een verklaring is dat dit zorgt voor een efficiënte manier van informatieverwerking, doordat reacties gebaseerd worden op kant-en-klare cognitieve schema's. Echter, dit kan ook leiden tot het missen van potentiele kritieke informatie. Een parallel concept bestaat in de criminologie, namelijk het concept van het normale misdrijf. Dit kan leiden tot een efficiëntere afwikkeling binnen het juridisch proces, maar kan ook leiden tot het missen van belangrijke individuele informatie. Uit eerder onderzoek blijkt dat het geslacht een belangrijk kenmerk kan zijn in het stereotype van het slachtoffer. Hoewel het idee bestaat dat oude en jonge vrouwen het vaakst slachtoffer worden van criminaliteit, blijkt dit in de werkelijkheid jonge mannen te zijn. Individuele kenmerken worden dus in verband gebracht met een geschatte in plaats van werkelijke kans op slachtofferschap. Eerdere studies hebben alleen nog onderzoek gedaan naar reacties op vrouwelijke slachtoffers van voornamelijk verkrachting.

Hypothesen

Likelihood van slachtofferschap: Hypothese 1 is dat vrouwen een grotere kans geacht worden te hebben dan mannen. Als gender stereotypen de perceptie van de kans op slachtofferschap beïnvloeden, zouden vrouwen gezien worden als meer kwetsbaar dan mannen.

Attributie van schuld: Hypothese 2 is dat meer schuld toegekend wordt aan vrouwelijke dan aan mannelijke slachtoffers van hetzelfde misdrijf. Hierbij wordt gecontroleerd voor het effect van de verwachte kans op het slachtofferschap zelf. Indien wordt aangenomen dat vrouwen meer kans hebben om slachtoffer te worden dan vrouwen, zou ook aangenomen kunnen worden dat ze hiervoor meer verantwoordelijk gehouden worden dan mannen.

Hypothese 3 veronderstelt dat vrouwen meer karaktermatige schuld toegekend wordt en mannen meer gedragsmatige schuld. Karaktermatige schuld omvat bijvoorbeeld kenmerken zoals passiviteit van het slachtoffer. Gedragsmatige schuld houdt verband met specifieke gedragen, zoals alleen over straat lopen. Dit impliceert een zekere mate van controle, waardoor het misdrijf voorkomen zou kunnen worden.

Hypothese 4 veronderstelt dat vrouwen van seksuele delicten in hogere mate karaktermatige schuld toegekend wordt dan vrouwelijke slachtoffers van non seksuele delicten en mannelijke slachtoffers van (non)seksuele delicten.

De vijfde hypothese veronderstelt dat de effecten van hypothese 2 tot en met 4 sterker zijn bij respondenten met traditionele man-vrouw denkbeelden dan respondenten met gelijkmatige houdingen tegenover gender.

Evaluatie van het slachtoffer

Stereotypes hebben wellicht meer direct effect op de evaluatie van het slachtoffer door een respondent, dan op de attributie van schuld. Attributie van schuld wordt namelijk eerder geleid door de regels van de logica. Hypothese 6 neemt aan dat de evaluatie van het slachtoffer varieert door het geslacht van het slachtoffer. Vrouwelijke slachtoffers worden wellicht verondersteld sterk vrouwelijke kenmerken te hebben zoals zwak en passief. De laatste hypothese veronderstelt dat hoe meer schuld wordt toegekend aan het slachtoffer, hoe negatiever de evaluatie van het slachtoffer in het algemeen is.

Methode

Er hebben 80 mannelijke en 80 vrouwelijke respondenten meegedaan aan dit onderzoek, die alleen een interview bekeken hebben van een lift-situatie of een jog-situatie. Het geslacht van het slachtoffer, van de respondent en het type misdrijf (verkrachting of overval) varieerde tussen de respondenten. De respondenten vulden een vragenlijst in, waarin gevraagd werd naar de mate van schuld die het slachtoffer zou hebben. Zowel de karaktermatige als de gedragsmatige schuld werd gemeten. De evaluatie van het slachtoffer werd gemeten aan de hand van factoren zoals algemene evaluatie en vrouwelijkheid/mannelijkheid. Respondenten gaven ook hun mening over de waarschijnlijkheid van het misdrijf, hetgeen een indicator is voor de likelihood van slachtofferschap.

Er wordt een covariantie analyse uitgevoerd met de variabelen algemene, karaktermatige en gedragsmatige schuld.

Resultaten

Verkrachting werd in zowel de lift- als in de overval-situatie gezien als een ernstiger vergrijp dan een overval. Vrouwen werden als waarschijnlijker slachtoffer van een misdrijf gezien dan mannen, zoals hypothese 1 voorspelde. Verkrachting van een vrouw werd gezien als het meest waarschijnlijke misdrijf, terwijl dit niet klopt met de werkelijkheid. Hypothesen 2, 3, 6, 7 bleken te kloppen, hypothese 4 echter niet. Respondenten met traditionele ideeën over man/vrouw verhoudingen kennen meer algemene en karaktermatige schuld toe aan vrouwelijke dan mannelijke slachtoffers (dit werd voorspelt in hypothese 5).

Discussie

Op basis van experimenteel onderzoek en theoretische veronderstellingen werd verwacht dat slachtofferschap van vrouwen waarschijnlijker zou zijn dan slachtofferschap van mannen. Deze veronderstelling blijkt te kloppen. Een seksueel misdrijf van een vrouw wordt onterecht gezien als het meest waarschijnlijke type misdrijf, hetgeen verband kan houden met gender stereotypes. Hoe waarschijnlijker een misdrijf werd gezien, hoe meer schuld werd toegekend aan het slachtoffer. Kenmerken zoals vertrouwen en passiviteit werden toegekend aan vrouwen met schuld volgens de respondenten, hetgeen correspondeert met het stereotype vrouw. Het huidige onderzoek toont aan gedragingen die niet blijken te kloppen met het stereotype, toegekend kunnen worden aan gedragingen van het slachtoffer. Dit is in tegenspraak met eerder onderzoek, waarbij het toegekend werd aan persoonlijke kenmerken. Slachtoffers van verkrachting werden negatiever beoordeeld dan slachtoffers van een overval. Slachtofferschap is inconsistent met het stereotype man, maar er bleek wel effect te zijn van het geslacht van het slachtoffer op de beoordeling van mannelijke kenmerken. Negatieve beoordelingen van het slachtoffer zijn gerelateerd aan hogere mate van attributie van schuld.

Er kan dus geconcludeerd worden dan geslacht een rol speelt in reacties tegenover slachtoffers. Verschillen tussen mannen en vrouwen in de beoordeling van de waarschijnlijkheid van een misdrijf, blijken niet de invloed van geslacht op de attributie van schuld te kunnen verklaren. De data lijkt aan te tonen dat slachtofferschap als iets vrouwelijks wordt gezien.

Europa en slachtoffers van delicten - Kwakman

In dit artikel wordt getracht om een beschrijving te geven van de Europese rechtsontwikkeling inzake de positie van slachtoffers van delicten in het straf(proces)recht. Het Kaderbesluit uit 2001 inzake de status van het slachtoffer in de strafprocedure is in 2012 vervangen door de Richtlijn Minimumnormen, waarin minimumnormen voor de rechten en bescherming van slachtoffers van misdrijven en slachtofferhulp worden vastgesteld.

In het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) zijn geen mensenrechten opgenomen die specifiek gericht zijn op slachtoffers van delicten. Het EVRM richt zich namelijk voornamelijk op de rechtsbetrekkingen in verticale zin tussen de (machtige) overheid en haar burgers. Er bestaan echter geluiden om slachtofferrechten te zien als specifieke varianten van deze mensenrechten die wel onder het bereik van het EVRM zouden vallen. Slachtofferrechten staan echter op gespannen voet met waarborgen voor verdachten, zoals het beginsel van 'equality of arms' (artikel 6). Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft in de eerste instantie vastgesteld dat slachtofferbelangen kunnen dienen als legitiem belang die een inbreuk op de rechten van de verdachte kunnen rechtvaardigen. Bepaalde slachtofferbelangen worden door het EHRM dus gezien als maatschappelijk belang en daarmee behorend tot de publieke verantwoordelijkheid en zorgplicht van de overheid. Een voorbeeld is het Doorson arrest, waarin gesteld werd dat het principe van een eerlijk proces ook kan inhouden dat de belangen van de verdediging afgewogen moeten worden tegen de belangen van het slachtoffer. Ook de Europese Commissie heeft bepaald dat er rekening gehouden moet worden met de belangen van het slachtoffer, bijvoorbeeld in de Finkensieper v. Nederland zaak. Deze uitspraken hebben ook beslag gekregen in Nederlandse wetgeving.

Het EHRM heeft het EVRM nog op een andere manier weten uit te breiden, namelijk door de introductie van de positive obligation. Dit houdt in dat het publieke belang om slachtoffers te beschermen, met zich mee kan brengen dat daartoe adequate, voldoende afschrikwekkende strafrechtelijke voorzieningen voor getroffen dienen te worden. Voorbeelden van arresten op dit gebied zijn X en Y v. Nederland, X v. Oostenrijk, Calvelli en Ciglio v. Italie en Osman v. UK. De rechten van het EVRM kunnen worden ingeroepen tegen de overheid, maar dit betekent bijvoorbeeld niet dat slachtoffers zelf een strafvervolging tegenover derden kunnen starten. De verantwoordelijkheid voor strafrechtelijke handhaving van rechten van burgers ligt bij de overheid en slachtoffers kunnen slechts door middel van een indirecte actie invloed hierop uitoefenen.

Het komt er op neer dat er een balans gevonden moet worden tussen publieke en particuliere belangen, hetgeen kan leiden tot een inperking van de door het EVRM beschermde rechten van de verdachte, maar ook tot een verplichting om de belangen van (potentiele) slachtoffers te behartigen.

Overige verdragen, aanbevelingen en de EU

Het 1983 Europees Verdrag met betrekking tot de schadeloosstelling van slachtoffers van geweldsmisdrijven heeft in Nederland geleid tot het Schadefonds geweldsmisdrijven. Het Comité van Ministers voor de lidstaten heeft een aantal aanbevelingen gedaan op verschillende gebieden, zoals de positie van het slachtoffer in het straf(proces)recht, mediation en intimidatie.

Sinds de jaren tachtig is het Europees Parlement al een voorstander van de verbetering van de schadeloosstelling door de overheid van slachtoffers van misdrijven. De Commissie heeft in 1999 een 'Mededeling van de Commissie' opgesteld over 'Slachtoffers van misdrijven in de Europese Unie; Reflecties over normen en maatregelen'. De Europese Raad heeft in 1999 in Tampere opgeroepen tot het opstellen van minimumnormen voor bescherming van slachtoffers. Teven is er een groot onderzoek verricht en een conferentie georganiseerd, wat resulteerde in een aanbeveling aan de Commissie om bindende wetgeving op EU-niveau te overwegen. Het Groenboek schadeloosstelling van 2001 was bedoeld om een EU-brede raadpleging te starten over te nemen maatregelen om schadeloosstelling door de staat te verbeteren. Het Groenboek had betrekking op het vaststellen van minimumnormen voor schadeloosstelling op Europees niveau en het bevorderen van maatregelen ter vergemakkelijking hiervan. In 2004 werd de 'Richtlijn betreffende de schadeloosstelling van slachtoffers van misdrijven' vastgesteld door de Raad. Hiermee werd mogelijk gemaakt dat schadeloosstelling in nationale als grensoverschrijdende misdrijven mogelijk zijn.

Slachtoffers worden ook in andere opzichten communautair (Europa breed) beschermd, namelijk door het Europees Beschermingsbevel van het Europees Parlement. Dit bevel houdt in dat personen die strafrechtelijk of anderzins beschermd worden, deze bescherming tevens verkrijgen wanneer verhuisd wordt naar een andere lidstaat. Het Kaderbesluit inzake de status van het slachtoffer in de strafprocedure heeft als belangrijkste doel om de status en belangrijkste rechten van het slachtoffer te waarborgen, zoals het recht om als slachtoffer met respect te worden bejegend en het recht op bescherming. Het uitgangpunt blijft echter dat de rechtsbetrekking bestaat tussen de overheid en de verdachte, en dat het slachtoffer geen recht kan ontlenen om als Nebenklager op te treden.

De richtlijn Minimumnormen Slachtoffers zal dit Kaderbesluit vervangen, en vertoont grote gelijkenis met het Kaderbesluit. Een aantal bepalingen binnen de conceptrichtlijn zijn echter duidelijker geformuleerd en materiele aanvullingen zijn aangebracht. De richtlijn bevat concretere verplichtingen met betrekking tot de rechten van slachtoffers in het strafproces. Binnen twee jaar na de vaststelling van de richtlijn, moet deze geïmplementeerd zijn in nationale wetgeving en beleid.

Het EU-hof van Justitie heeft teven in een uitspraak bepaald dat het slachtoffer op grond van het Kaderbesluit geen doorslaggevende stem heeft bij het bepalen van de straf(maat) van de verdachte.

Conclusie

Bovengenoemde EU rechtskaders tonen aan dat de zorg voor slachtoffers van delicten gezien wordt als een publieke verantwoordelijkheid en zorgplicht. Deze zorgplicht kan leiden tot een rechtvaardige inperking van de rechten van de verdachte. De rechten van het EVRM kunnen tevens positive obligations met zich meebrengen, waarmee de overheid verplicht wordt tot afschrikwekkende strafrechtelijke instrumenten. Er is de afgelopen decennia gestreefd naar een verbetering en versterking van de positie van het slachtoffer in het strafprocesrecht. Het recht om te participeren als gelijkwaardige strafprocespartij is echter niet te ontlenen aan deze Europese regelgeving. Het slachtoffer kan ook geen invloed uitoefenen op de straf(maat). Wel kan hij/zij een Victim Impact Statement geven over wat het delict heeft teweeg gebracht. De bescherming van het slachtoffer in het kader van herstelrecht, zoals bemiddeling, heeft meer aandacht gekregen in de toekomstige richtlijn.

In Nederland wordt al tijden veel belang gehecht aan de zorg voor slachtoffers. Ook de rechterlijke macht heeft initiatieven genomen, zoals 'Modelregeling inzake passende verblijfsomgeving slachtoffers', verkenning van de mogelijkheden tot mediation in het strafproces en een pilot met het tweefasenstructuur. Met deze structuur zou het strafproces opgedeeld worden in een eerste fase waarin de bewijsvraag voorop staat en een tweede fase waarin het ten last gelegde feit bewezen is verklaar.

Marc Groenhuijsen - The development of international policy in relation to victims of crime

Inleiding

In 1985, werd de 'Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power' aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (VN), dankzij veel lobby van victimologie pioniers. Daarnaast werd in 1985 door de Raad van Europa (Council of Europe), een supranationale organisatie voornamelijk opgericht ter promotie van mensenrechten, een aanbeveling over de positie van het slachtoffer binnen het straf(proces)recht aangenomen. In deze tijd speelde de vrouwenrechtenbeweging, de impact van een aantal terroristenaanslagen en een toenemende individualisering een belangrijke rol in de samenleving. De VN Declaratie wordt ook wel de Magna Carta van slachtofferrechten genoemd. Aan de ene hand was deze Declaratie een doorbraak, en veranderden sommige Staten bijvoorbeeld hun systemen en voldeden daarmee aan de bepalingen. Aan de andere hand was de Declaratie slechts een van de eerste voorbeelden van internationale regelgeving. Er werd al snel gedebatteerd of er wellicht strengere regelgeving nodig zou zijn, zoals een verdrag. Er bestonden bijvoorbeeld problemen met betrekking tot schadevergoedingen door de Staat en massa slachtofferschap naar aanleiding van gewapende conflicten. Massa slachtofferschap werd behandeld door de ad hoc Tribunalen, zoals het Joegoslavië tribunaal. Later werd het Internationale Strafhof (International Criminal Court, ICC) opgericht. Het werd al snel duidelijk dat het vastleggen van internationale regelgeving niet altijd de positie van slachtoffers in de werkelijkheid verbeterd. Wanneer is internationale regelgeving bijvoorbeeld wel effectief? Dit artikel tracht dit soort vragen te beantwoorden en laat zien dat de huidige aanbevelingen meer gebaseerd zijn op onderzoek dan enkele tientallen jaren geleden.

Verenigde Naties

Voordat de hierboven vermelde VN Declaratie werd aangenomen, bleek er grote verdeeldheid te bestaan tussen de ontwikkelde en ontwikkelende landen. De ontwikkelde landen wilden de Declaratie beperken tot slachtoffers van criminaliteit, terwijl de ontwikkelende landen de slachtoffers van misbruik van macht ook wilden omvatten met deze Declaratie. Uiteindelijk werd dit opgelost door rechten voor beide groepen slachtoffers op te nemen, maar aanzienlijk minder en minder duidelijke rechten toe te kennen aan de slachtoffers van misbruik van macht. Basisrechten (principes) voor slachtoffers van criminaliteit zijn bijvoorbeeld het recht op informatie, het recht om met respect behandelt te worden en schadevergoeding door de staat.

Regelgeving maken is relatief simpel, maar om het ook te laten werken is vele malen moeilijker. Met betrekking tot de hervorming van het strafrechtssysteem en de rechten van slachtoffers, moet opgemerkt worden dat deze hervorming rigoureus is. Een heel systeem moet aangepast worden om het slachtoffer, een partij die normaal gesproken buiten het hele proces gelaten werd, op te nemen. Daarnaast was het oorspronkelijke systeem gebaseerd op bepaalde kernwaarden, zoals de politie die criminelen achter de tralies zet en de aanklager die toeziet op een eerlijk proces. Het is zeer lastig om dit soort ideeën ineens aan te passen naar een systeem dan vriendelijker is voor slachtoffers.

In 1989 werd een actieplan aangenomen, waarin lidstaten geïnformeerd werden over de te nemen stappen om de Declaratie te implementeren. In 1994 werden de lidstaten opgeroepen om een voortgangsrapport te schrijven, wat leidde tot slechts 25% respons. In 1997 werd nog een handleiding over het gebruik en de toepassing van de Declaratie geproduceerd en een handleiding voor beleidsmakers. Echter, de conclusie is dat de implementatie van de Declaratie zeer onsuccesvol is gebleken, zowel in de ontwikkelde als de ontwikkelende landen.

Wat kon de internationale gemeenschap nu doen? Aan de ene hand werd geroepen om strengere regelgeving, zoals een VN Verdrag van slachtofferrechten. Dit zou leiden tot meer zichtbaarheid van slachtofferrechten, meer druk op regeringen en een serieuzer document voor rechters. Aan de andere kant werd gewaarschuwd voor compromis bepalingen die niet veel zeggen zouden zijn en dat het erg lang zou duren om deze vast te stellen. In 2005 werd de Draft UN Convention on Justice and Support for Victims of Crime and Abuse of Power opgesteld door een groep experts. Dit conceptverdrag zou aantonen dat een verdrag inhoudelijk beter is dan een Declaratie en dat het de meest recente victimologische inzichten incorporeert. Het is echter niet waarschijnlijk dat de VN een verdrag zal aannemen in de komende jaren. Sinds 2007 wordt het conceptverdrag niet meer genoemd in officiële verslagen van de VN en zijn slachtofferrechten geen onderdeel meer van het VN Congres over criminaliteit.

Europese Unie

In de jaren tachtig was de Europese Unie (EU) vooral gericht op economische samenwerking. Pas vanaf het moment dat het Verdrag van Maastricht werd aangenomen in 1992, ging de EU zich bezighouden met vrijheid, veiligheid en recht. In 2001 werd de 'Council Framework Decision on the Standing of Victims in Criminal Proceedings' aangenomen. Een Framework Decision is een bindend document en lidstaten moeten hun nationale wetgeving aanpassen aan EU standaarden. De bepalingen van dit EU document zijn in grote mate gelijk aan de bepaling van het VN document. Binnen de Framework Decision is er echter meer aandacht voor de internationale problemen, zoals taalproblemen en grensoverschrijdende criminaliteit. Ondanks dat het een bindend document is, heeft bijvoorbeeld nog geen enkele lidstaat het vereiste rapport opgestuurd naar de Europese Commissie. In 2004 concludeerde de Europese Commissie dat geen enkele lidstaat volledig voldeed aan de eisen van de Framework Decision. De implementatie van dit document is niet voldoende. Er wordt gesteld dat de Decision ambigue bepalingen bevat, waardoor het lastig is voor lidstaten om te bepalen hoe regelgeving geïmplementeerd zou moeten worden. Een andere reden is dat bepalingen geen concrete verplichten bevatten. Ook bevat het document geen recht voor de Commissie of individuen om een proces tegen een lidstaat te starten. Toen bleek dat de Framework Decision niet werkte, nam de Commissie een Directive aan. De Directive bevat standaarden en rechten die nog omvattender en veeleisender zijn, zoals het recht op een individuele beoordeling en het recht om beschermt te worden van secondair slachtofferschap.

Compensatie door de staat

De VN Verklaring van 1985 was vrij ver gevorderd op het gebied van compensatie door de staat. Ondanks dat de staat niet aansprakelijk of verantwoordelijk is voor de schade van slachtoffers, zagen veel staten het als hun verantwoordelijk om slachtoffers te compenseren. De achterliggende gedachte is solidariteit met slachtoffers en beschaving. Er bestaan vrij internationale protocollen op het gebied van compensatie voor slachtoffers, maar de 2001 EU Framework Decision bevat hierover geen enkele bepaling. De EU nam in 2004 een Directive aan die gericht was op compensatie voor slachtoffers. Dit document is gericht op een systeem van samenwerking tussen lidstaten, waardoor een slachtoffer compensatie kan aanvragen in zijn of haar eigen land en taal.

Echter, zeer weinig slachtoffers ontvangen ooit compensatie naar aanleiding van hun slachtofferschap. Vele landen hebben geen systeem van compensatie, veel slachtoffers weten er niet vanaf of hun aanvraag wordt afgewezen. Daarnaast is traagheid ook een groot probleem in veel landen.

Specifieke slachtoffers en het Internationaal Strafhof

In de laatste jaren is er een gedifferentieerde victimologie ontstaan, waarbij erkend wordt dat slachtoffers geen homogene groep zijn, maar individuen met verschillende behoeften. Vooral extra kwetsbare slachtoffers worden nu vaak erkend als een aparte groep, zoals kinderen, slachtoffers van seksueel geweld en slachtoffers van terrorisme. Een gevaar is echter dat bepaalde slachtoffer anders en wellicht beter worden behandeld dan anderen, zonder een goede reden. Dit zou in strijd zijn met het discriminatieverbod, op welke grond dan ook.

Het Internationaal Strafhof kan gezien worden als een perfecte mix van verschillende rechtssystemen. Slachtoffers hebben werkelijk procedurele rechten, zoals het recht op deelneming aan het proces en het recht op bescherming. Echter, werkt het systeem ook in de praktijk? Slachtoffers krijgen niet zomaar de status van slachtoffer toegewezen, zij moeten hiervoor een verzoek doen. Indien er vele slachtoffers zijn, is het soms de enige oplossing om hen te laten representeren door één persoon. Het is daarnaast ook lastig gebleken om slachtoffers (en hun families) te beschermen. Daarnaast bestaat er de mogelijkheid om symbolische of collectieve compensatie te bieden.

Conclusie

Er kan geconcludeerd worden dat de keuze voor strengere regelgeving, niet automatisch leidt tot de beoogde resultaten. Bij de keuze voor strengere regelgeving, worden vaak ook de minimumvereisten verhoogd, terwijl deze in eerste instantie niet eens behaald werden. Daarnaast is er geen systematische reactie indien slachtofferrechten geschonden worden. Dit is wel het geval bij de schending van de rechten van verdachten, zoals het uitsluiten van bewijsmateriaal dat onrechtmatig verkregen is. In bepaalde kringen wordt men zelf negatiever tegenover slachtofferrechten. Sommige rechters zien slachtofferrechten bijvoorbeeld als in strijd met een eerlijk proces voor de verdachten. Er zijn geleerden die beweren dat slachtoffers, 'veronderstelde' slachtoffers genoemd zouden moeten worden. 

Van Kesteren, van Dijk & Mayhew - The international crime surveys: a retrospective

Inleiding

In 1987 werd voor de eerste keer een plan gemaakt voor een internationale, gestandaardiseerde vragenlijst voor slachtoffers van criminaliteit. In het daaropvolgende jaar werd de International Crime Victims Survey (ICVS) gelanceerd. De ICVS is gebaseerd op het Nederlandse, Britse en Zwitserse nationale enquête model. De ICVS werd in 1989, 1992, 1996, 2000, 2005 en 2010 afgenomen; in totaal één of meerdere keren in 80 landen. In de verschillende rondes werden verschillende vragen toegevoegd aan de enquête. Dit artikel geeft een overzicht van de analyse resultaten en bekijkt de uniciteit van de ICVS, die individuele, nationale en multi-level analyses mogelijk heeft gemaakt. Het eerste cluster dat aan bod komt, is de criminaliteit in verschillende landen afgezet tegen gegevens van de politie. Het tweede cluster is de trend in criminaliteit zoals de ICVS deze toont, afgezet tegen politiecijfers. Het derde cluster bekijkt het doen van aangifte door slachtoffers, de mate van tevredenheid over de politie en speciale ondersteuning voor slachtoffers. Het laatste cluster behandeld de houding tegenover criminaliteit en het daarbij behorende proces.

Politiegegevens en de ICVS

De totale criminaliteit zoals deze blijkt uit de ICVS wordt vergeleken met de totale criminaliteit zoals deze bekend is uit politiegegevens. Er blijkt geen correlatie te bestaan tussen ICVS slachtofferschap en slachtofferschap zoals bekend uit politiegegevens. De ICVS is in 80 landen afgenomen, waardoor analyse van de relaties tussen landkenmerken en nationale niveaus van verschillende typen criminaliteit. Een voorbeeld is de mate waarin de inwoners van een land een fiets of ander voertuig bezitten. De mate waarin fietsen gestolen worden, blijkt duidelijk verband te houden met de mate waarin fietsen beschikbaar zijn. Ook slachtofferkenmerken kunnen geanalyseerd worden aan de hand van slachtofferenquêtes zoals de ICVS. Een voorbeeld is leeftijd. Dit artikel toont aan dat jongeren een verhoogde kans hebben om slachtoffer te worden van criminaliteit, terwijl het zijn van een senior juist beschermend werkt. Wonen in grote steden en single zijn verhoogd de kans op slachtofferschap.

Ook is aangetoond dat personen die recentelijk slachtoffer zijn geworden van criminaliteit, een sterke kans hebben om opnieuw slachtoffer te worden. De ICVS heeft aangetoond dat in vrijwel alle landen (een uitzondering is Japen), herhaald slachtofferschap speciale aandacht vergt in preventiebeleid en zorg voor slachtoffers.

De ICVS maakt het mogelijk om multivariate analyses uit te voeren om te bekijken hoe de kans op slachtofferschap verband houdt met kenmerken van slachtoffers en niet-slachtoffers. Een voorbeeld is wapenbezit en slachtoffer worden van een gewelddadig incident waarbij wapens betrokken zijn. De resultaten tonen aan dat wapenbezit positief verband houdt met slachtofferschap van contact criminaliteit waarbij wapens betrokken zijn. De resultaten tonen aan dat de analyse van de relatie tussen wapens en geweld op macro niveau, zich moet richten op wapenbezit. Wapenbezitters hebben significant meer kans om betrokken te raken bij een wapen gerelateerd conflict dan niet-wapenbezitters. Geconcludeerd kan worden dat wapenbezit escalerend lijkt te werken in geweldssituaties. Overheidsbeleid gericht op het beperken van wapenbezit lijkt dus een redelijke benadering te zijn.

Trends

Van 15 ontwikkelde landen is er informatie van de ICVS bekend van tenminste 4 verschillende jaren. Het gemiddelde slachtofferschap lijkt aan te tonen dat er een piek halverwege de jaren negentig was, maar dat slachtofferschap daarna is afgenomen. Een secondaire analyse toont aan dat de dalende trend ander is voor verschillende vormen van criminaliteit. Autodiefstal lijkt als eerste een dalende trend te zijn. Daarna daalden inbraak, diefstal uit auto's, diefstal van personen en als laatste aanranding. Responsive securitization houdt in dat (potentiele) slachtoffers meer investeren in criminaliteitspreventie naar aanleiding van (de angst voor) criminaliteit. Wanneer er meer bewaking is, nemen de mogelijkheid voor criminaliteit af en daarmee ook het niveau van de criminaliteit. Er blijkt een verband te bestaan tussen de hoogte van inbraak in verschillende regio's en de angst voor inbraak, en tussen de angst voor inbraak en het aanschaffen van inbraakalarmen. De vraag is echter of landen met huizen die beter beschermd zijn, lagere inbraakcijfers hebben in de daaropvolgende jaren? Gegevens uit de ICVS tonen aan dat personen die bezorgder waren, beveiligingsmaatregelen hebben geïnstalleerd. In sommige landen blijken de inbraakcijfers te zijn gedaald, in sommige landen is dit gelijk gebleven of zelfs gestegen.

Politie prestatie

In tegenstelling tot andere slachtofferenquêtes, vraagt de ICVS slachtoffers over hun gedrag en ervaringen met onder andere de politie. Er blijken vrij grote verschillen te staan in het aangiftegedrag van slachtoffers. Het aangiftegedrag lijkt van invloed te zijn op de output van de politie. Er blijkt een relatie te bestaan tussen het aangiftegedrag, het vertrouwen in de lokale politie en de mate waarin men tevreden is over de politie. Criminaliteitscijfers van de politie lijken de productiviteit van de politie te reflecteren, in plaats van de nationale criminaliteit.

Uit de ICVS gegevens van 2005 blijkt dat gemiddeld zo'n 53% van de slachtoffers die aangifte doen, tevreden zijn met de manier waarop de politie de aangifte behandeld. De mate van tevredenheid lijkt niet veel te variëren tussen verschillende vormen van criminaliteit. De mate van tevredenheid lijkt significant te zijn gedaald sinds 2000. Nationale slachtofferenquêtes lijken dit ook aan te tonen. Een verklaring is dat slachtoffers hetzelfde behandeld worden, maar dat hun verwachtingen hoger zijn geworden. Een andere mogelijke verklaring voor de daling in tevredenheid, is de toename in bureaucratie. Een voorbeeld is het online aangifte doen. Opvallend is dat in landen waar de meeste slachtofferhulp bestaat (zoals Nederland en de Verenigde Staten), de tevredenheid over de politie het meeste gedaald is.

De reden waarom slachtoffers niet tevreden zijn met de politie, is meestal dat 'de politie niet genoeg doet'. Onbeleefdheid en gebrek aan informatie blijken ook een rol te spelen. Dit is opvallend, aangezien in 2001 de Framework Decision on the Standing of Victims in Criminal Proceedings is aangenomen door de Europese Unie (EU). Dit document geeft slachtoffers het recht om met respect te worden behandeld. In het licht hiervan, zijn de resultaten van de ICVS nogal teleurstellend.

Onder de slachtoffers die aangifte gedaan hebben van inbraak, roof, seksueel incident en bedreiging, werd gevraagd of zij wel of geen slachtofferhulp hebben ontvangen. Het aantal slachtoffers dat slachtofferhulp krijgen na aangifte, lijkt te zijn gestegen sinds 1996/2000 in een aantal landen. In sommige landen blijkt dit echter te zijn gedaald of gelijk gebleven. De resultaten lijken aan te tonen dat er veelal behoefte is aan slachtofferhulp onder slachtoffers van zware criminaliteit, maar dat deze behoefte niet universeel is. Dit kan deels verklaard worden doordat in sommige landen slachtofferhulp zelden wordt aangeboden. Het aanbod van slachtofferhulp lijkt tekort te doen aan de behoefte die er bestaat onder slachtoffers. Het gat tussen vraag en aanbod lijkt het grootste te zijn bij slachtoffers van inbraak. Ondanks dat er EU regelgeving bestaat, lijken er grote verschillen te bestaan tussen EU lidstaten met betrekking tot slachtofferhulp.

Houdingen tegenover criminaliteit

De geschatte kans op slachtofferschap door inbraak is gerelateerd aan de werkelijke kans om slachtoffer te worden van inbraak. Op individueel niveau blijkt geslacht een rol te spelen. Vrouwen zijn over het algemeen banger dan mannen om slachtoffer te worden. Op collectief niveau blijkt er in landen met lage criminaliteitscijfers, meer angst te bestaan om slachtoffer te worden.

De subjectieve beoordeling van het slachtofferschap werd gemeten door de vraag te stellen hoe serieus het incident was. Deze vraag werd gesteld aan personen die recentelijk slachtoffer zijn geworden. De gegevens lijken aan te tonen dat de perceptie van de ernst van de delicten, verband houdt met materieel verlies en de bedreiging voor de fysieke integriteit. De perceptie van de ernst van 17 verschillende vormen van criminaliteit, lijkt niet veel te verschillen tussen landen. Houdingen tegenover de ernst van verschillende misdaden lijken vrij gelijk te zijn. Deze resultaten komen overeen met de hypothese dat er een universeel idee van rechtvaardigheid is.

Er is een multi-level analyse uitgevoerd met betrekking tot welke straf als geschikt wordt gezien. Hierbij is zowel naar het micro als het macro niveau gekeken. De resultaten op individu niveau tonen aan dat geslacht, ontevredenheid met het optreden van de politie, laag opleidingsniveau en een jongere leeftijd invloed hebben op de gewenste straf. Op nationaal niveau, blijkt dat in landen met hogere criminaliteitscijfers, het publiek meer strafgezind is. In landen met grotere verschillen in inkomsten (economische ongelijkheid), is het publiek eveneens punitiever. Dit zijn de belangrijkste factoren; de individuele kenmerken zijn wel statistisch significant, maar hebben weinig verklarende waarde.

Conclusie

Onafhankelijk onderzoek heeft aangetoond dat ICVS beter is dan het vergelijken van onafhankelijke, nationale enquêtes. De ICVS is een alternatieve methode om criminaliteit te meten, en hiermee zijn een aantal criminologische theorieën getest. Een voorbeeld is de gelegenheidstheorie, waarbij gekeken kan worden naar het bezit van een auto of fiets. Ook victimologische theorieën kunnen dankzij de ICVS getest worden. Hierbij kan gedacht worden aan bepaalde persoonskenmerken die van invloed zijn op slachtofferschap en theorieën over personen die opnieuw slachtoffer worden van criminaliteit.

De ICVS kent een aantal logistieke en financiële uitdagingen. Het afnemen van de enquête kost bijvoorbeeld erg veel tijd, vergt veel coördinatie, kost geld en het is niet altijd duidelijk geweest wie de eigenaar van de resultaten is. Het afnemen van de enquête in ontwikkelende landen lijkt altijd enigszins te zijn achtergebleven. Ook moderne ontwikkelingen, zoals mobiele telefoons en internetgebruik, zijn uitdagingen. Er wordt nu bijvoorbeeld een pilot gedaan met het afnemen van vragenlijst via Internet. Er zou echter een vertekening kunnen optreden in de resultaten, bijvoorbeeld in verband met toegang tot internet. Met betrekking tot de toekomst, kan gesteld worden dat er geen plannen zijn om de ICVS opnieuw op globale schaal af te nemen. Er zijn wel regionale initiatieven om slachtofferenquêtes af te nemen, zoals Eurostat op EU niveau. Wellicht dat deze regionale initiatieven nieuwe input leveren voor een nieuwe ronde ICVS in de toekomst.

Finkelhor & Kedall-Tackett – A developmental perspective on the childhood impact of crime, abuse, and violent victimization.

De auteurs van dit artikel pleiten voor een integratie van verschillende onderzoeken naar kindermishandeling, seksueel misbruik, pesten, ontvoeringen en maatschappelijk geweld tegen kinderen tot één theoretisch kader met betrekking tot ontwikkelingspsychologie. Hierbij wordt uitgegaan van twee takken van onderzoek binnen dit kader: de één onderzoekt hoe de kans op slachtofferschap de ontwikkeling van kinderen beïnvloedt en de ander onderzoekt hoe de impact van slachtofferschap verandert over de loop van de jeugd en ontwikkeling van een kind.

Dit artikel legt de focus op de tweede tak van onderzoek. Eerst zal het veld kort toegelicht worden. Vervolgens zal het verschil van de ontwikkelingspsychologie van het slachtofferschap met andere onderzoeken naar impact van slachtofferschap toegelicht worden. Tenslotte worden vier dimensies van ontwikkeling en impact van victimisatie besproken.

Waarom de ontwikkelingsstudie van slachtofferschap?

Slachtofferschap is een andere negatieve levenservaring dan andere trauma's en stressfactoren. Slachtofferschap wordt meestal veroorzaakt door anderen die jou benadelen door het overschrijden van sociale normen. In tegenstelling tot andere nare dingen die men kan overkomen zoals ziektes of natuurrampen hangt met slachtofferschap van criminaliteit een zeker gevoel van onrecht door een kwaadaardige, onrechtvaardige en vertrouwen beschamende handeling van een medemens. Ook komen er meer instituties en sociale reacties kijken bij slachtofferschap van criminaliteit zoals politie, justitie en sociale hulporganisaties.

Onder slachtofferschap bij kinderen wordt meer verstaan dan alleen slachtofferschap van crimineel gedrag maar ook andere gedragingen die het welzijn van het kind in gevaar brengen. Hierbij kan gedacht worden aan verwaarlozing, slachtoffer van geweld door leeftijdsgenoten of broertjes en zusjes of secundaire victimisatie.

Binnen de victimologie is er nog weinig bekend over slachtofferschap bij kinderen, terwijl dit juist belangrijk is omdat de risico's bij kinderen veel hoger zijn. Hun onvolwassenheid brengt een extra dimensie mee in de schade die slachtofferschap hen kan berokkenen. Ook is het bestuderen van de ontwikkeling van een kind zeer nuttig om te bepalen welke risico's er gelden op welke leeftijd en in welke levensfase. Bijvoorbeeld: een jong kind wordt (bijna) nooit slachtoffer van diefstal, simpelweg omdat dit kind nog geen persoonlijke bezittingen of eigen geld heeft.

De impact van victimisatie

Het meeste onderzoek wat tot nu toe is gedaan naar victimisatie van kinderen is in het veld van de post traumatische stress stoornis (PTSS/PTSD). Hieruit is veel bekend geworden over de impact die bepaalde traumatische ervaringen kunnen hebben op het kind, voornamelijk op neurologisch en lichamelijk vlak: de ontwikkeling van hun persoonlijkheid, psychische problemen en ontwikkeling van fobieën en angsten.

Hoewel dit onderzoek ons veel leert over de problemen die trauma's kunnen veroorzaken op de ontwikkeling van het kind is het toch niet breed genoeg. PTSS gaat over trauma's en niet over slachtofferschap in het algemeen. Hierdoor worden bepaalde vormen van slachtofferschap over het hoofd gezien waarbij niet per se sprake hoeft te zijn van een traumatische ervaring die uitmondt in PTSS. Ook de meer sociologische benadering van slachtofferschap wordt niet behandeld in studies naar PTSS, zoals bijvoorbeeld slachtoffer van racisme of politieke en maatschappelijke reacties op slachtofferschap van kinderen. Daarnaast worden maatschappelijke reacties en de invloed die dat kan hebben op kinderen ook niet meegenomen in dit soort onderzoek. Ten derde ligt de focus van PTSS onderzoek vooral op hele ernstige vormen van criminaliteit, omdat die zorgen voor een traumatische ervaring. Het is echter ook interessant om ook kleinere vormen van slachtofferschap te bestuderen zoals pesten.

Tenslotte gaat PTSS onderzoek vaak enkel over de psychische en lichamelijke gevolgen voor een kind en niet over de cognitieve en hun attitudes ten aanzien van gerechtigheid, moraliteit, vertrouwen en veiligheid. 

Naar een meer generaal model van victimisatie impact

Volgens de auteurs moet de basis voor een goed, breed onderzoek naar kindervictimisatie bestaan uit een aantal cruciale onderdelen, waarvan een deel afgeleid zijn van PTSS onderzoek:

-        Een brede studie naar alle vormen van victimisatie bij kinderen; Victimisatie van kinderen kan in drie categorieën worden onderverdeeld: Uitzonderlijk (zoals moord en ontvoering door een vreemde), acuut (seksueel en lichamelijk geweld) en wijdverspreid (meerderheid van alle victimisatie inclusief victimisatie door leeftijdsgenoten). In de visie van de auteurs behoeft vooral de laatste categorie veel aandacht binnen dit veld.

-        Alle soorten effecten moeten worden bestudeerd; naast psychologische effecten spelen ook groepsprocessen mee en maatschappelijke en politieke reacties.

-        Vooral bestuderen hoe effecten verschillen in verschillende ontwikkelingsfases van het kind; Hierbij is het ook belangrijk om te bepalen wat bepaalde 'kritieke fases' zijn voor een kind met betrekking tot bepaalde vormen van slachtofferschap en hoe de effecten van victimisatie doorwerken in het volwassen leven van het kind.

-        Andere studies moeten geïntegreerd worden in dit veld; Er is bijvoorbeeld veel onderzoek geweest naar seksueel misbruik van kinderen in diverse leeftijden. De resultaten zijn ook interessant voor deze ontwikkelingsstudies.

Het model van de dimensies in de ontwikkeling

Er zijn vier mogelijke dimensies waar de ontwikkeling van invloed is op de impact van victimisatie bij een kind:

• Het inschatten (appraisal) van de mate van victimisatie en diens implicaties

• Het toepassen van deze inschattingen op de eigen ontwikkeling van sociale verplichtingen en hechtingen met leeftijdsgenoten en volwassenen

• Coping strategieën

• Buffers uit de directe omgeving zoals ouders, school en leeftijdsgenoten.

Deze dimensies verschillen per leeftijd en de reactie van een kind is dus ook afhankelijk van de mate waarin deze dimensie is ontwikkeld in zijn levensfase. Ook de reactie van de omgeving verschilt per leeftijd. Zo heeft onderzoek bijvoorbeeld uitgewezen dat ouders en officiële autoriteiten zoals de politie minder snel geloven wat pubers vertellen dan wat jongere kinderen vertellen. Dit kan dus het buffer systeem aantasten zoals de vierde dimensie dit toelicht.

De vier dimensies samen vormen de optelsom voor de mate van impact van victimisatie bij het kind. Natuurlijk speelt als overkoepelende dimensie mee de ernst van daadwerkelijke ernst van de victimisatie.

Hieronder worden de vier dimensies gebruikt als kader voor bevindingen in andere literatuur over vergelijkbare onderwerpen.

Ontwikkelingsfactoren in de inschatting van de victimisatie

Bij het inschatten van de mate van victimisatie gaat het slachtoffer uit van zijn cognitieve kennis over wat er precies is gebeurd en waarom. Leeftijdsgebonden is hierbij het effect van de beschikbare kennis over sociale normen en interpersoonlijke relaties. Voorbeeld hiervan is dat elk kind pijn kan ervaren en kan beseffen dat dit een onprettige ervaring is maar hele jonge kinderen zijn nog niet in staat om het concept 'stelen' te bevatten dus zij zullen zich hiervan geen slachtoffer voelen. Dit is het onderscheid tussen pijn- georiënteerde victimisatie en inhoudsgeoriënteerde victimisatie. Deze twee concepten kunnen overlappen met elkaar maar er zijn vormen van victimisatie die een pure versie zijn van één van deze twee.

Een tweede onderscheid die gemaakt kan worden in het ervaren van slachtofferschap is de ervaring gebaseerd op morele regels en die op sociaal- conventionele regels. Morele regels zijn vrij universeel, zoals het idee dat je een ander geen pijn doet. De sociaal- conventionele regels zijn vaak meer cultureel bepaald en verschillen dus over de hele wereld. Terug grijpend op de pijn- en inhoudsgeoriënteerde victimisatie kan gesteld worden dat pijn- georiënteerde victimisatie voornamelijk geschoold is op morele regels en dat inhoudsgeoriënteerde victimisatie meestal gebaseerd is op de sociaal- conventionele regels. Kinderen zijn dus sneller in staat om de morele regels te kennen. De sociaal- conventionele regels moeten zij in de loop der tijd leren. Zo heeft een kind dus ook pas later het besef van onrechtvaardigheid.

Op het gebied van seksuele aanranding betekent dit dat jonge kinderen nog niet oud genoeg zijn om te beseffen dat de gedragingen ongepast zijn. Mogelijk betekent dit dat er minder schade is voor jonge kinderen dan voor kinderen die wel degelijk door hebben dat het onbehoorlijk gedrag is. Toch zijn er onderzoeken die dit tegenspreken omdat er nog meer schade is voor het kind dat de overtreding van sociaal- conventionele normen. Zo kan het daadwerkelijke seksuele misbruik ook pijn veroorzaken en de vaak bijkomende bedreigingen en het in bedwang houden van het kind kunnen ook schadelijke effecten hebben.

Ontwikkelingen van het besef van de morele en sociaal- conventionele regels verlopen op verschillende manieren en hebben ook op een andere manier invloed op hun inschattingen van de mate van victimisatie. Voor pubers wordt bijvoorbeeld hun status onder hun leeftijdsgenoten van zeer groot belang. Daarnaast komt het besef van de gevolgen op justitieel gebied ook pas later. Het besef van dood en de eindigheid van het leven zal er ook voor zorgen dat kinderen op den duur zaken als ernstiger zullen zien. Wat ook van invloed kan zijn is de mate waarin kinderen in staat zijn zichzelf de schuld te geven van hun eigen slachtofferschap, vooral om voor zichzelf in te dekken dat het in de toekomst niet meer kan gebeuren als hij zich anders gaat gedragen.

De ontwikkeling van sociale verplichtingen en hechtingen

Waar de inschatting van victimisatie vooral gaat om het begrijpen van het slachtofferschap gaat het bij deze dimensie vooral hoe de interactie van de victimisatie en de 'taken' die het slachtoffer heeft op het gebied van sociale contacten elkaar beïnvloeden. Zo zal een tienermeisje die aan veel bezig is met jongens en afspraakjes heeft een verkrachting heel anders ervaren dan een kind die nog niet bezig is met deze vorm van interactie. Ook van belang is de mate van het beheersen van de eigen emoties. Jonge kinderen zijn nog niet goed in staat om hun emoties te beheersen maar oudere kinderen zullen zich beseffen dat als zij zichzelf 'laten gaan' in hun emoties, zij zichzelf tegenover hun leeftijdsgenoten voor gek zetten.

Wat interessant is om te onderzoeken op dit gebied is of er speciale kwetsbare periodes zijn waarin bepaalde hechtingen of sociale verplichtingen extra veel invloed hebben op de impact van victimisatie. Zo zou het bijvoorbeeld kunnen zijn dat een slechte hechting met ouders weer kan zorgen voor slechte banden met leeftijdsgenoten op latere leeftijd, wat de vicitimisatie impact tegen die tijd weer sterker maakt.

McCann (1988) heeft vijf categorieën geformuleerd waarop de ontwikkeling van de sociale verplichtingen en hechtingen invloed heeft: formatie van een gevoel van veiligheid, vertrouwen, vermogen, zelfverzekerdheid en de capaciteit van intimiteit.

Coping strategieën en victimisatie

Het ligt aan de ontwikkeling van een kind in hoeverre hij in staat is om te gaan met slachtofferschap. Ook de middelen die het kind voorhanden heeft zijn van belang in het bepalen of het kind in staat is zichzelf te beschermen tegen de negatieve effecten van het slachtofferschap. Als een kind zijn belager uit de weg wil gaan, maar dit is niet mogelijk omdat het gaat om iemand die hij elke dag moet zien, zoals een leraar, zal het kind het moeilijker hebben met omgaan met de victimisatie. Als het kind juist in eigen handen heeft of hij nog contact heeft met zijn belager, zal er veel meer sprake zijn van coping.

Onderzoek heeft laten zien dat bepaalde coping strategieën afhankelijk zijn van de ontwikkelingsfase van het kind. Pubers gaan heel anders om met victimisatie dan jonge kinderen. Zo zal een puber gauw zijn toevlucht zoeken tot verdovende middelen, weglopen van huis of zelfs zelfmoordpogingen doen. Jongere kinderen hebben vaker nachtmerries en worden meer teruggetrokken in hun persoonlijkheid. Naarmate kinderen ouder worden, worden hun coping mechanismen ook steeds complexer. Het komt ook voor dat kinderen juist bepaalde coping strategieën verliezen omdat ze ouder worden, wat een negatief effect heeft op de victimisatie impact. Zo kunnen oudere kinderen beter hun emoties beheersen waardoor ze niet zo snel hun verdriet zullen weg huilen, terwijl dit voor jongere kinderen vaak oplucht.

Eén theorie over coping mechanismen stelt dat de strategieën afhankelijk zijn van geslacht, klasse en andere persoonlijke kenmerken. Naarmate kinderen ouder worden, worden deze kenmerken steeds verder uitgelijnd en zullen dus bepaalde coping mechanismen specifiek zijn voor één groep en gaan ze steeds verder uiteenlopen. Zo zullen jongens en meisjes op latere leeftijd anders met victimisatie omgaan terwijl op jongere leeftijd zij misschien hetzelfde zouden hebben gehandeld.

Een andere theorie stelt dat bepaalde coping strategieën niet veranderen, maar dat ze per leeftijd anders worden geuit. Als een kleuter depressies krijgt na slachtofferschap, zou diezelfde persoon misschien als puber drugs zijn gaan gebruiken.

Buffers uit de directe omgeving en victimisatie

Het is aangetoond dat de reactie van de omgeving van het slachtoffer ook een grote invloed hebben op de impact van victimisatie. In bepaalde situaties zijn bepaalde personen belangrijk in het bepalen van de impact. Zo is bij seksueel misbruik heel belangrijk voor het kind hoe zijn ouders reageren. Bij pesten is het voor een kind weer heel belangrijk hoe zijn andere leeftijdsgenoten nu tegen hem aankijken. Het gebeurt vaak dat gepeste kinderen in de ogen van andere kinderen ook minder populair zijn.

Ook belangrijk is in hoeverre de omgeving van het kind zijn slachtofferschap aan hemzelf verwijt. Tieners krijgen bijvoorbeeld vaker zelf de schuld van hun victimisatie van hun ouders. Zij worden gezien als kinderen die zelf op zoek gaan naar risico's en meer eigen verantwoordelijkheid hebben dan jongere kinderen. Ook geloofwaardigheid speelt een rol. Tieners lijken in staat om bewust te liegen over bepaalde zaken terwijl jongere kinderen daar te naïef over zijn. Ook als jonge kinderen informatie hebben die niet normaal is voor hun leeftijd, wordt al sneller geaccepteerd dat er iets ergs met het kind gebeurd moet zijn.

Veel reacties uit de omgeving zijn gebaseerd op stereotypen die mensen hebben van slachtoffers en van de verschillende levensfases van hun kinderen. Als ouders bepaalde victimisaties van hun kinderen bagatelliseren kan dat bij kinderen leiden tot zichzelf verwijten dat de victimisatie hun schuld was. Het ligt ook aan de levensfase van het kind welke personen uit de omgeving het meest invloed hebben op het bestrijden van victimisatie. Als kinderen jong zijn, zijn ze voornamelijk onder de hoede van hun ouders maar als ze ouder worden en naar school gaan zijn de leraren verantwoordelijk voor de kinderen. Ook als er andere personen zoals sociale autoriteiten betrokken raken bij de victimisatie kan dit de impact verhogen voor het kind.

Types van victimisatie impact

Er is nog vrij weinig onderzoek gedaan naar de verschillende vormen van impact van victimisatie. Veel studies leggen de focus op één soort effect dus er zijn niet veel vergelijkende studies. Toch is geprobeerd weer te geven wat de verschillende kenmerken zijn:

Algemene vs. Specifieke effecten

Algemene effecten zijn effecten die bij elke vorm van victimisatie kunnen voorkomen zoals bijvoorbeeld boosheid, verlies van vertrouwen en angst. Andere effecten zijn weer specifiek voor bepaalde vormen van victimisatie zoals bijvoorbeeld een slechte mogelijkheid tot hechting met anderen voortkomt uit een slechte behandeling door ouders waardoor zij deze hechting nooit hebben geleerd.

Gelokaliseerde effecten vs. Ontwikkelingseffecten

Deze verschillende effecten zeggen iets over de duur van de effecten. De gelokaliseerde effecten treden vaak direct na de victimisatie op maar duren ook niet zo lang. Dit zijn de effecten die rechtstreeks volgen op de victimisatie. De ontwikkelingseffecten zijn effecten die een langere termijn werking hebben of vaak pas optreden na enige tijd. Dit gaat vaak gepaard met een trauma dat invloed heeft op bepaalde normale gedragingen waardoor het slachtoffer moeite heeft met functioneren in de maatschappij. Vooral voor kinderen zijn deze ontwikkelingseffecten erg belangrijke en invloedrijk.

Directe vs. Indirecte effecten

Hiermee samenhangend kent men de directe en indirecte effecten. Zo zullen de gelokaliseerde effecten directe effecten zijn die meteen, of enige tijd na, de victimisatie optreden. De indirecte effecten treden op als de ontwikkelingseffecten doorwerken in de persoonlijkheid van het slachtoffer. Alle dingen die het slachtoffer niet meer kan doen of juist wel doet ten gevolge van de victimisatie kunnen ook weer negatieve gevolgen hebben. Een voorbeeld: als het slachtoffer door misbruik in zijn jeugd moeite heeft met sociale contacten leggen, is het ook moeilijk voor hem om een levenspartner te vinden en is het krijgen van kinderen bijna onmogelijk, ook al had hij dat graag gewild. Ook is er bij meisjes die op jonge leeftijd misbruikt zijn een aanzienlijk grotere kans dat zij ook tienermoeder zullen worden.

Richtingen voor toekomstig onderzoek

De focus van veel onderzoek ligt te veel op de ontwikkelingspsychologie van de dader in plaats van van het slachtoffer terwijl dit onderzoeksveld minstens zo belangrijk is. Veiligheidsgevoelens en angst voor slachtofferschap zijn echt een issue in onze maatschappij en ook voor kinderen speelt dit een belangrijke rol. Hierdoor zijn er veel educatieve programma's voor kinderen om slachtofferschap te voorkomen, of om kinderen bij te staan na een victimisatie. De effectiviteit van deze programma's zijn voor een groot deel nog niet aangetoond, onder andere omdat onderzoek in dit onderzoeksveld nog laat afweten. Longitudinale studies van de ontwikkeling van een kind, met zeer intensieve en frequente controlepunten is een veelbelovende manier van onderzoek voor dit veld en zal de praktijk ten goede komen.

Hanson - The Impact of Crime Victimization on Quality of Life

Het beoordelen van de kwaliteit van leven is altijd een middel geweest voor onderzoekers om meer kennis te krijgen over de betekenis van levensgebeurtenissen, lichamelijk en geestelijke stoornissen en het algemene functioneren en welzijn van personen.

Kwaliteit van leven is lastig te meten. Gladis e.a. (1999) hebben het geconceptualiseerd in drie domeinen:

• Role functioning; sociaal functioneren, functioneren in interpersoonlijke relaties

• Life satisfaction and well- being; de mate van voldoening die men uit het leven haalt en het eigen welzijn

• Social- material conditions; onder andere de kosten van goede zorg en salaris

In dit artikel wordt de kwaliteit van leven bij slachtoffers van criminaliteit onderzocht aan de hand van een literatuurstudie. In dit onderzoek worden slachtoffers van verkrachting, aanranding, zware aanranding en overlevenden van een poging tot moord of doodslag.

Rol functioneren

Slachtofferschap kan invloed uitoefenen op de manier waarop personen sociale relaties aangaan of hoe ben omgaat met bestaande relaties na de victimisatie. Hieronder worden vier soorten sociale interacties beschreven.

De rol van het ouderschap

Veel literatuur beschrijft vrouwelijke slachtoffers van huiselijk geweld of seksueel misbruik in de jeugd en hun vermogen om een goede ouder te kunnen zijn. Veel artikelen onderschrijven de theorie dat moeders tijdens het huiselijk geweld minder goede ouders zijn maar zodra zij uit de mishandeling komen besluiten zij vaak extra goede ouders te zijn voor hun kinderen als positief voorbeeld. Mentale problemen kunnen echter wel een negatief effect hebben op het volbrengen van het ouderschap.

Slachtoffers van seksueel misbruik in het verleden zijn over het algemeen minder goede ouders, zo blijkt uit een aantal studies.

Intieme relaties

PTSS kan veroorzaken dat slachtoffers afstandelijk worden ten opzichte van hun omgeving. Op deze manier kunnen hun relaties stuklopen. Misbruik in de jeugd kan tot gevolg hebben dat slachtoffers een gevoel van wantrouwen hebben tegenover volwassenen en zij zullen daarom ook niet in staat zijn om intieme relaties aan te gaan.

Slachtoffers van aanranding of verkrachting blijken minder snel te trouwen en ook vaker te scheiden. Ook moeilijkheden op seksueel vlak komen bij deze slachtoffers vaak voor. Zij mijden vaak seks en halen er ook niet (meer) de voldoening uit. Andere slachtoffers zijn nog niet goed genoeg bestudeerd om uitspraken te kunnen doen over de relatie tussen hun slachtofferschap en het wel of niet slagen van intieme relaties.

Functioneren op de werkvloer

Uit onderzoek bij vrouwelijke slachtoffers van huiselijk geweld is gebleken dat hun productiviteit op het werk sterk daalt. Zij komen vaker te laat, kunnen minder uren draaien en zijn vaker werkloos. Mogelijke verklaringen hiervoor zouden kunnen zijn dat de vrouwen fysiek niet in staat zijn om te werken door de verwondingen die hun partner hen heeft toegebracht, het concentratieverlies en lagere productiviteit die gepaard gaan met mentale problemen en stress of het feit dat vrouwen hun werk moeten verlaten omdat zij vrezen voor de veiligheid van henzelf of hun omgeving.

Andere vormen van slachtofferschap zijn onderbelicht in onderzoek alhoewel er wel wordt gesuggereerd dat meerdere victimisaties tot gevolg kunnen hebben dat het slachtoffer slechter functioneert op de werkvloer.

Sociaal functioneren

Voornamelijk slachtoffers van seksueel geweld blijken minder contact te onderhouden met hun sociale omgeving. Niet elke studie is het er echter over eens hoe lang deze periode van afstandelijkheid duurt, sommigen zeggen twee maanden, anderen zelfs dertig maanden.

Bij slachtoffers van huiselijk geweld is er sprake van een unieke situatie omdat vaak een onderdeel van de victimisatie inhoudt dat de mishandelende partner zijn vrouw isoleert van haar sociale omgeving om haar nog kwetsbaarder en afhankelijker te maken.

Andere studies hebben zich geconcenteerd op de impact van support van de omgeving. Bij een  mindere mate van support is het stresslevel van slachtoffers hoger na een victimisatie. Negatieve reacties vanuit vrienden en familie kan leiden tot een ernstigere vorm van PTSS.

Veel slachtoffers van criminaliteit reageren op de victimisatie door bepaalde plaatsen te mijden. Hierdoor kunnen zij ook zichzelf in een sociaal isolement plaatsen wat niet bijdraagt aan het verwerken van de victimisatie.

Voldoening uit het leven en eigen welzijn

De manier waarop dit domein gemeten wordt is aan de hand van het meten van fear of crime, zorgen om de persoonlijke veiligheid, geluk en het algemene gevoel van tevredenheid met het eigen leven. Het lijkt er op dat victimisatie geen invloed heeft op de mate waarin personen deze aspecten ervaren. Dit geldt echter niet voor slachtoffers van huiselijk geweld en seksuele aanranding of verkrachting. Bij deze slachtoffers werd vaker geconstateerd dat zij de tevredenheid met hun leven in de jaren na de victimisatie lager gingen waarderen. Zij ervoeren meer angst om (weer) slachtoffer te worden.

Het is mogelijk dat de mate waarin iemand zijn levensgeluk laat aantasten door victimisatie afhankelijk is van etnische en culturele verschillen. Eén onderzoek stelt bijvoorbeeld dat Afrikaans- Amerikaanse mensen meer negatieve effecten van victimisatie ondervinden dan blanke mensen. Kanttekening die hierbij geplaatst moet worden is dat het ook te maken kan hebben met sociaal- economische status.

Concluderend kan gesteld worden dat het mogelijk is dat victimisatie een negatieve invloed heeft op de veiligheidsgevoelens van mensen en hun levensgeluk, maar dat deze resultaten niet overweldigend zijn.

Sociaal- materiële condities

De daadwerkelijke kosten van victimisatie zijn moeilijk te berekenen maar de schattingen die zijn gemaakt tonen aan dat deze kosten zeer hoog kunnen oplopen voor het slachtoffer. Uit studies zijn interessante resultaten gekomen, waaronder de ontdekking dat de meeste kosten worden gemaakt door individuen tussen de 15 en 44 jaar die gewond zijn geraakt door onderling geweld. Ook geslacht speelt een rol, vrouwelijke slachtoffers van huiselijk geweld 'kosten' significant veel meer dan mannelijke slachtoffers.

Niet alleen het slachtoffer lijdt onder de kosten van de victimisatie maar ook zijn werkgever. Lagere productiviteit, indirecte medische kosten, administratieve kosten, beschadigde reputatie enzovoorts zijn aspecten waar hij mee te maken krijgt als een van zijn werknemers slachtoffer is geworden van criminaliteit.

Ook behandeling van slachtoffers met trauma's en PTSS kost veel geld. Vooral vrouwen zoeken vaak hulp bij het verwerken van hun slachtofferschap. Etnische minderheden zoals Afrikaanse Amerikanen en Hispanics zijn minder snel geneigd om zich door de gezondheidszorg te laten helpen.

Richtingen voor toekomstig onderzoek

Concluderend kan gesteld worden dat victimisatie wel degelijk effect heeft op de kwaliteit van leven. Dit onderzoeksveld is echter zeer complex en behoeft de ontwikkeling van een uitgebreid en alles- omvattend model waarin de mechanismen worden uitgelegd die invloed uitoefenen op de kwaliteit van leven. Meer onderzoek is echter wel nodig aangezien veel literatuur zich vooral richt op slachtoffers van huiselijk geweld, misbruik of seksueel geweld. Ook onderzoek naar etnische minderheden en het verschil tussen mannen en vrouwen is schaars.

Daarnaast moet het onderzoek naar de kosten van criminaliteit worden uitgebreid om te kunnen adviseren waar ingegrepen moet worden om deze kosten te kunnen drukken.

Methodological challenges in the study of age- victimisation patterns. Can we use the accelerated design of the NCVS to reconstruct victim careers? Introductie

Longitudinaal levensloop onderzoek wordt veel gedaan onder plegers van criminaliteit maar nog niet voor slachtoffers. Hierdoor weten we weinig over de ‘carrière’ van het slachtoffer. Politieverslagen zijn hierbij niet genoeg aangezien veel mensen zich niet bij de politie melden.

Toch heeft dit soort onderzoek ook moeilijkheden. Als respondenten wegvallen tijdens het onderzoek heb je niets meer aan alle data die over de jaren heen zijn verzameld over deze persoon. Ten tweede kan niet gezegd worden of een stijging in slachtofferschap in de sample los staat of dat het een maatschappelijk fenomeen is waarbij het aantal slachtoffers in de gehele samenleving stijgt. Het is daarom van belang om in de gaten te houden of effecten die gemeten worden niet te verklaren zijn door maatschappelijke veranderingen.

Bijkomende moeilijkheid bij het meten van slachtofferschap is hoe de sample ingericht moet worden. Traditionele longitudinale onderzoeken volgen personen van dezelfde leeftijd zodat hun levensloop gelijktijdig bestudeerd kan worden. Om het hierboven beschreven effect te kunnen meten wordt er in dit onderzoek gebruik gemaakt van personen van verschillende leeftijden.

De dataset die gebruikt is voor dit onderzoek is de National Crime Victim Survey uit de Verenigde Staten. Onderzocht is of de verschillende leeftijdscategorieën dezelfde onderliggende leeftijd versus victimisatie curve hebben.

Data

De NCVS is gestart in 1972 en behelst een representatieve sample van de bevolking vanaf 12 jaar. Elke drie jaar wordt een geselecteerd aantal huishoudens ondervraagd. Na zeven interviews wordt er een nieuwe selectie gemaakt. Dit maakt de NCVS de grootste slachtofferschap survey met een doorgaand longitudinaal design.

Variabelen

De afhankelijke variabele in dit onderzoek is slachtofferschap inhoudende, verkrachting, aanranding, roofovervallen, zware mishandeling, mishandeling, verbale bedreigingen, tasjesroof, en zakkenrollen. Hierbij is gemeten hoe vaak mensen hiervan slachtoffer zijn geworden.

De onafhankelijke variabele die gebruikt wordt is leeftijd.

Methode en resultaten

 Het doel van dit onderzoek is om te achterhalen of er een duidelijke onderliggende leeftijd versus slachtoffer curve is of dat er systematisch een andere curve te zien is.

Allereerst wordt er voor elke leeftijdsgroep een aparte victimisatie curve gemaakt. Ten tweede wordt er getest of er overlap zit in deze curves.

Voor het berekenen van de losse curves is de afhankelijke variabele gedichotomiseerd tot een binaire variabele, namelijk: wel slachtoffer geweest/geen slachtoffer geweest.

Opvallend is om te zien dat in de meeste curves geen ideaal-typische curve te zien is waarbij er normaal gesproken een piek te zien is aan het einde van de adolescentie. Een verklaring hiervoor kan zijn dat jonge kinderen en vroeg adolescenten blootgesteld staan aan agressie die te maken heeft met hun afhankelijkheid van personen die ouder zijn dan zijzelf. Dit is dus verschillend van dader curves waarbij de piek op latere leeftijd ligt.

Om de curves van de verschillende leeftijdsgroepen te kunnen vergelijken met elkaar wordt de methode van Miyazaki en Raudenbusch (2000) gebruikt. Dit houdt in dat er een likelihood ratio test uitgevoerd wordt op de data: een test met het volledige model waarbij de effecten van de leeftijdsgroepen meegenomen worden en een versimpeld model waarbij deze effecten genegeerd worden.

Alle 18 verschillende leeftijdsgroepen zijn in een model geplaatst. Dit volledige model impliceert dat er een verschil is tussen de verschillende groepen met betrekking tot de leeftijd- slachtofferschap curve.

Het versimpelde model laat zien dat gemiddeld gezien de leeftijd- slachtofferschap curve overeenkomt tussen alle groepen maar dat een aantal individuen afwijken van de curve.

De chi-kwadraat toets laat zien dat de verschillen tussen de leeftijdsgroepen zeer significant zijn. Dit houdt dus in dat curves van de leeftijdsgroepen niet kunnen aantonen dat er een specifieke leeftijd- slachtofferschap curve is.

Waarom is de test gefaald?

 Er zijn vier mogelijke verklaringen waarom de test niet de resultaten geeft die zijn verwacht:

Groeps- effecten; er kan een verschil zitten tussen de groepen, een ander verschil dan hun leeftijden. Het kan zijn dat het geen ad random groepen zijn met onderling homogene respondentengroepen. In de sample die is gebruik zijn de mensen die in een leeftijdsgroep zaten niet per se uit hetzelfde jaar. Dit is echter niet het probleem. Ook de karakteristieken en demografische kenmerken van de respondenten zijn gelijk verdeeld.

Terugtrekking van respondenten; Aangetoond is dat respondenten die vaker slachtoffer worden ook meer kans hebben om zich terug te trekken uit de survey. Hierdoor kan dus een vertekend beeld ontstaan van de sample. Nadere inspectie van de data wijst echter uit dat, hoewel er wel sprake is van uitval van respondenten die vaker slachtoffer worden, terugtrekking geen verklaring is voor de vorm van de leeftijd- slachtofferschap curves in dit onderzoek.

Periode effecten; de data van de NCVS stamt deels uit de tijd dat in Amerika een enorme daling in criminaliteit te zien was. De curves in dit onderzoek lijken overeen te komen met deze daling. Dit is dus een mogelijke verklaring waarom de verschillende curves niet op elkaar lijken.

Afzwakken van de aandacht van respondenten; onderzoek heeft aangetoond dat respondenten die gedurende een lange tijd participeren in een onderzoek op den duur dezelfde antwoorden gaan geven en minder snel victimisatie aangeven. Deze test effecten kunnen nog niet goed verklaard worden en er zitten veel tegenstrijdigheden in bestaand onderzoek. Hierdoor kan niet geconcludeerd worden dat dit te maken heeft met de resultaten van dit onderzoek.

Andere mogelijke verklaringen kunnen zijn: Respondenten die ondervraagd worden kunnen zich door de survey meer bewust worden van hun kwetsbaarheid en zich dus aanpassen om slachtofferschap te kunnen voorkomen. Ten tweede is het ook nog mogelijk dat respondenten die al slachtoffer geworden zijn na deze victimisatie maatregelen treffen om zichzelf beter te beschermen. Ten derde kan er toch een bepaalde selectiviteit ontstaan in een survey als de NCVS omdat jongere mensen vaak minder snel bereid zijn mee te werken aan dit soort onderzoeken dan oudere mensen.

Al met al is het lastig om de data zo weer te geven dat alle mogelijke invloeden eruit gezeefd worden. Het zou nog mogelijk kunnen zijn om de grote criminaliteitsdaling in Amerika te kunnen betrekken bij de data maar dan nog weet je niet of het voor elke respondent evenveel invloed heeft gehad op een bepaalde leeftijd.

Discussie

 Dit onderzoek heeft aangetoond dat onderzoek op het gebied van longitudinale studie naar victimisatie erg lastig kan zijn en dat de juiste middelen er nog niet voor zijn. 

Theoretisch gezien zijn er voornamelijk theorieën die zich richten om verschillen tussen individuen en de kans op victimisatie. Er zijn maar weinig theorieën die de focus leggen op het verschil in victimisatie per persoon over zijn levensloop.

De leefstijl theorie beweert dat een verandering in levensstijl een leeftijdsgebonden proces is. Of deze veranderingen ook daadwerkelijk invloed hebben op de kans op victimisatie is echter nog niet duidelijk. Meer longitudinaal onderzoek zou zich hier op moeten richten. 

Onderzoek naar herhaling van slachtofferschap laat wel zien dat de herhaling vaak plaatsvindt in dezelfde periode maar waarom dit zo is, is nog niet helder. Factoren die met de persoonlijkheid van het slachtoffer te maken hebben zouden een verklaring kunnen zijn. 

Meer onderzoek is dus nodig, maar wel onderzoek dat methodologisch zo in elkaar zit dat het echt meet hoe slachtofferschap over de levensloop zich afspeelt. De auteur noemt een aantal manieren waarop de kennis over de effecten van tijd op victimisatie kan worden uitgebreid.

De test effecten van longitudinaal onderzoek zoals eerder beschreven moet eens goed onder de loep genomen worden. Er zijn nog steeds geen duidelijke oorzaken voor het afzwakken van de aandacht van respondenten in de loop van het onderzoek te noemen. Er is al wel onderzoek over het geven van sociaal wenselijke antwoorden en de effecten op de data maar nog niet over hoe deze neiging tot het geven van sociaal wenselijke antwoorden ook zou kunnen veranderen in de loop der tijd tijdens een langdurig onderzoek.

Ten tweede moet gewerkt worden aan het terugdringen van uitval van respondenten die een hogere mate van victimisatie ervaren. Er wordt al wel een poging ondernomen door respondenten die dreigen uit te vallen te benaderen en aan te moedigen maar daar wordt niet gekeken naar de kwaliteit van de antwoorden van de respondenten in de loop der tijd. Het kan zo zijn dat slachtoffers die zijn overgehaald mee te blijven doen, minder hun best gaan doen bij het invullen van de survey.

Ten derde is het belangrijk om onderzoek te doen naar de gevolgen van het participeren in een onderzoek naar victimisatie. Gaan mensen zich anders gedragen omdat zij zich meer bewust raken van de risico’s van slachtofferschap.

Het vierde punt van de auteur houdt verband met de tweede en de derde: in hoeverre veranderen respondenten hun houding ten opzichte van victimisatie na verloop van tijd en in combinatie met de survey? Veranderen hun definities van slachtofferschap naarmate zij ouder zijn, of heeft de constante bevraging over deze vormen van slachtofferschap er voor gezorgd dat de respondenten bepaalde vormen van criminaliteit als minder ernstig gaan zien? Onderzoek hiernaar is ook zeker belangrijk en interessant.

Tenslotte moeten alle resultaten van deze onderzoeken gecombineerd worden om zo te kunnen bepalen hoe een accurate leeftijd- slachtofferschap curve gemaakt kan worden.

Concluderend kan gesteld worden dat de resultaten van dit artikel laten zien dat longitudinaal onderzoek naar victimisatie nog heel wat te wensen overlaat. De conclusie van dit onderzoek is echter niet dat longitudinaal onderzoek helemaal niet meer gebruikt moet worden of dat de NCVS andere methodes dan het longitudinale onderzoek mee zou moeten nemen. Het wordt aangeraden om databases van longitudinaal onderzoek gebruikt worden om eerder genoemde problemen grondig in kaart te brengen en te begrijpen waarom deze effecten optreden.

Robberts - The effects of child sexual abuse in later family life; mental health, parenting and adjustment of offspring

 Recent is er meer begrip gekomen voor het concept kindermisbruik. Veel onderzoek is echter wel gericht op enkel de westerse wereld terwijl ook niet- westerse landen te maken hebben met dit fenomeen. Onderzoek heeft zich tot nu toe voornamelijk gericht op de individuele psychopathologie die hoort bij kindermisbruik. Zo is er na kindermisbruik een verhoogde kans op diverse stoornissen zoals PTSS, depressies, eetstoornissen enzovoorts. Omdat er zoveel symptomen zijn kan er dus niet echt gesproken van een ‘misbruik syndroom’.

Minder aandacht is er geweest in onderzoek voor invloed op interpersoonlijke relaties, sociaal functioneren en opvoedingsproblematiek. Wat wel bekend is uit eerder onderzoek is dat pubers en volwassenen die in hun jeugd misbruikt zijn een hogere mate van agressie tonen in de relationele sfeer, dat zij moeite hebben met seksuele en intieme relaties, dat zij vaak eerder seksueel actief zijn dan hun leeftijdsgenoten, dat zij gemiddeld meer sekspartners hebben en een verstoord beeld van hoe relaties in elkaar zitten.

Onderzoek waarbij is gekeken naar problemen in de ouderschap bij ouders zie zelf zijn misbruikt vroeger hebben vooral de focus gelegd op de mogelijkheid dat deze ouders hun eigen kinderen ook gaan misbruiken. Weinig onderzoek is nog gedaan naar de manier van opvoeden en de houding van de ouder tegenover het kind. Een onderzoek wijst uit dat ouders die misbruikt zijn in hun jeugd sneller hun kinderen zullen verwaarlozen, een negatief zelfbeeld hebben ten aanzien van hun vaardigheden als ouder, meer gebruik van lichamelijke straffen en minder controle over zichzelf bij moeilijke opvoedingssituaties. Ook is gerapporteerd dat sommigen afzien van ouderschap omdat zij zichzelf niet geschikt achten om ouder te zijn.

Deze resultaten komen echter uit slechts verkennende onderzoeken dus constructief onderzoek is zeker nodig.

Causale effecten van kindermisbruik

 Een groot probleem in dit onderzoeksveld is het ontrafelen van het netwerk van oorzaken en gevolgen. Veel onderzoeken hebben een profiel opgesteld van welke kenmerken horen bij iemand die misbruikt is als kind.

Wanneer misbruik langere tijd heeft plaatsgevonden, wanneer er sprake is geweest van penetratie en wanneer de misbruiker een familielid was, kan er sprake zijn van zwaardere schade. Ook de leeftijd van het kind wanneer het gebeurt, coping mechanismen die gebruikt worden door slachtoffers en hulp en support vanuit familie en vrienden is belangrijk. Toch zijn er slachtoffers die aan geen van deze kenmerken voldoen en niet elk onderzoek onderschrijft al deze kenmerken.

Veel gevolgen kunnen ook beïnvloedt worden door zaken die niet rechtstreeks met het kindermisbruik te maken hebben. Er zijn bijvoorbeeld meerdere verklaringen mogelijk voor slecht ouderschap en depressies. Zo kan het ouderschap beïnvloedt zijn door het misbruik, maar ook doordat zij zelf geen goede opvoeding gehad hebben, bijvoorbeeld omdat zij naast misbruikt ook verwaarloosd of mishandeld zijn.

In dit artikel wordt een onderzoek beschreven dat tegelijkertijd de relatie tussen seksueel misbruik, mentale gezondheid, ouder-kind relaties en het gedrag van de kinderen heeft geanalyseerd waarbij rekening gehouden is met alle kenmerken uit de jeugd. Ook wordt het type familie meegenomen in het onderzoek.

De hypotheses die in dit onderzoek zijn geformuleerd zijn:

• Slachtoffers van kindermisbruik hebben op latere leeftijd vaker een niet- traditionele familievorm (zoals alleenstaande moeder bijvoorbeeld)

• Type familie heeft invloed op de mate van schade die kinderen overhouden aan kindermisbruik

• Kinderen van moeders die misbruikt zijn in hun jeugd kunnen zich minder goed aanpassen

• Pyschologisch welzijn van moeders die seksueel zijn misbruikt is slechter

• Ouder- kind relaties tussen moeders die misbruikt zijn en hun kinderen is slechter

Methode

Sample

Een subsample van de Avon Longitudinal Study of Parents and Children is gebruikt voor dit onderzoek. Deze studie omvat bijna alle vrouwen die in dat jaar een kind hadden gekregen in de regio Avon in Engeland. De sample bestaat uit 8292 respondenten. Zij zijn geselecteerd op vier soorten familie types: Alleenstaande moeder, gezin met twee biologische ouders, gezin met stiefmoeder of complexe stieffamilie en ten derde gezinnen met een stiefvader. Daarnaast is gekeken naar hoeveel vrouwen hebben aangegeven in het onderzoek dat zij zijn misbruikt. In deze sample is dat 315 vrouwen. De vrouwen die niet volledig alle informatie over hun misbruik hebben ingevuld, zijn niet meegenomen in het onderzoek.

Metingen

 De variabelen zijn gesorteerd op levensloop variabelen, socio- economische variabelen, psychologisch welzijn, aard en kwaliteit van hun relaties, ouder- kind relaties en aanpassingsvermogen van het kind.

Analyses

• Er is gebruik gemaakt van een likelihood ratio chi- kwadraat toets om de frequentie van seksueel misbruik in verschillende familie types te bestuderen.

• Een Wald chi- kwadraat toets is gebruikt om de significantie van de relatie tussen seksueel misbruik en tiener zwangerschappen, opleidingsniveau en inkomen te meten.

• Daarnaast zal nog een analyse gedaan worden van de relatie tussen seksueel misbruik en het psychologisch welzijn van de moeder, relatie historie, kwaliteit van de relatie met partner, kwaliteit van de ouder- kind relatie en psychologisch aanpassingsvermogen van haar kinderen.

• Verder is er gebruik gemaakt van een multivariate analyse om een uitgebreid model op te stellen van de relatie tussen seksueel misbruik en diverse variabelen.

Resultaten

Familie type

Alleenstaande moeder gezinnen en gezinnen met een stiefvader kwamen significant meer voor bij vrouwen die misbruikt zijn als kind.

Levensloopvariabelen

Een kwart van de misbruikte moeders werd zwanger in hun tienerjaren. Vrouwen die misbruikt zijn rapporteerden ook meer fysieke en emotionele mishandeling in hun jeugd.

Socio- economische status

Er zijn geen significante relaties gevonden met inkomen en seksueel misbruik. Er is wel een indirect verband gevonden met betrekking tot het inkomen van het huishouden, hoe hoger dit inkomen is, hoe minder vrouwen misbruikt zijn. Dit is echter te koppelen aan het feit dat alleenstaande moeders minder verdienen dan gezinnen waarbij de ouders nog bij elkaar zijn.

Psychologische en psychosociale welzijn
Vrouwen die misbruikt zijn hadden meer last van depressies, angsten en een laag zefvertrouwen. Als zij een relatie hebben, geven zij aan minder bevrediging te ondervinden en slechtere communicatie met de partner te hebben.

Relatie met kinderen

Moeders die misbruikt zijn gaven vaker aan dat hun partner geen goede band had met hun kind. Hun eigen relatie met het kind ervoeren zij als negatief en met weinig vertrouwen in zichzelf als ouder.

Aanpassingsvermogen van kinderen

Kinderen van misbruikte moeders ervaren veel problemen, hebben kans op hyperactiviteit, hebben vaker gedragsproblemen, problemen met onderlinge relaties en emotionele problemen.

Regressie

Een relatie tussen misbruik en gedrag van kinderen is gevonden, gevoed door deels de mentale toestand, voornamelijk angstigheid, van de moeder en haar vertrouwen in haar kwaliteiten als ouder. De relatie tussen misbruik en vertrouwen van de moeder is op zijn beurt weer beïnvloedt door mentale toestand. De meerderheid van de gevallen waarbij het niet goed gaat met de kinderen is er ook sprake van een significant verband met fysieke en mentale mishandeling van de moeder in haar jeugd.

Discussie

In overeenstemming met eerdere onderzoeken is gevonden dat veel verschillende uitkomsten mogelijk zijn en dat de kenmerken van misbruikte vrouwen zeer uiteen kunnen lopen.

De relatie tussen ouderschap en seksueel misbruik is complex en niet zo makkelijk in een model in te delen. Voor sommige gevolgen voor de opvoeding van het kind is een direct verband gevonden met seksueel misbruik van de moeder, bij sommigen is er een reeks van verschillende indirecte verbanden gevonden.

Wat betreft de hypothese over vrouwen met niet- traditionele families is er niet uit gekomen wat verwacht werd. Slechts de alleenstaande ouder gezinnen en de gezinnen met een stiefvader komen meer voor onder slachtoffers van misbruik. Verklaring hiervoor kan zijn dat een vrouw die is misbruikt niet graag stiefmoeder is van een kind van iemand anders en daarom bewust kiest voor een partner zonder kinderen.

De vrouwen die wel significant vaker in een complexe stieffamilie situatie leven zijn vrouwen die vaker een slechtere mentale toestand hebben en veel psychologische problemen ervaren.

Zoals aangetoond heeft angstigheid bij de moeder een grotere invloed op het kind dan andere psychologische moeilijkheden zoals depressies. Dit kan verklaard worden doordat deze moeders misschien niet alleen last hebben van angst, maar dat deze angst zo’n grote omvang aanneemt dat het beschouwt kan worden als een post traumatische stressstoornis.

Een nadeel van dit onderzoek is dat er niet gekeken is naar of het misbruik binnen of buiten de familie heeft plaatsgevonden terwijl eerder onderzoek heeft aangetoond dat hier een mogelijk verschil in gevolgen voor het slachtoffer kan zitten.

Dit onderzoek lijkt te bevestigen dat seksueel misbruik in de jeugd bij vrouwen lange termijn consequenties kan hebben voor mentale toestand, ouder- kind relaties en het aanpassingsvermogen van het kind van de misbruikte moeder.

Leferink & Sessink - Publiek bezit tegen wil en dank? Hoofdstuk 4: Ervaringen van slachtoffers met de media

In dit hoofdstuk worden slachtoffers geïnterviewd over hun ervaringen met de media nadat zij slachtoffer zijn geworden van een ernstig misdrijf. Allereerst zal worden toegelicht wat slachtofferschap inhoudt voor het slachtoffer.

4.1 Verplaatsen in het slachtoffer

Als iemand slachtoffer wordt van een misdrijf of ongeluk, ervaart hij of zijn nabestaanden een schokkende gebeurtenis. Officieel is de definitie van schokkende gebeurtenis: als de gebeurtenis die leidt tot het slachtofferschap buiten het patroon van de gewoonlijke menselijke ervaringen ligt. Zo’n gebeurtenis zou dus bij nagenoeg alle mensen leed moeten kunnen veroorzaken.

De nasleep van een schokkende ervaring kan nog lang duren na de gebeurtenis, maar het verschilt per mens hoe zij ermee omgaan.

4.1.1 De consequenties van een schokkende gebeurtenis

Na een schokkende gebeurtenis treden er direct drie soorten effecten op:

Psychosociale effecten

Mensen ervaren een gevoel van machteloosheid, wat men moeilijk kan verdragen. Hierdoor ontstaat stress en soms zelfs agressie, schuldgevoelens en depressiviteit. Hun illusie van een ideale, rechtvaardige wereld waarin hen niets kan overkomen verdwijnt. Ook verdwijnt voor een deel het gevoel van veiligheid.

Onveiligheidsgevoelens veroorzaken een verhoogde waakzaamheid, waardoor het slachtoffer niet goed kan functioneren en last heeft van onder andere stress, slaapproblemen en het verlies van concentratie. Als deze emoties niet onder controle gekregen kunnen worden enige tijd na de gebeurtenis wordt er gesproken van een posttraumatische stressstoornis (PTSS).

Ook hun gevoel van vertrouwen wordt aangetast omdat het misdrijf duidelijk heeft gemaakt dat niet iedereen automatisch te vertrouwen is. Dit verlies van vertrouwen gaat gepaard met het verlies van het geloof in een rechtvaardige wereld waarin iedereen toekomt wat hen toebehoord. Wat kan voorkomen is dat de omgeving van het slachtoffer ontkent dat hun rechtvaardige wereld niet bestaat en dat er vast iets moet zijn geweest wat het slachtoffer gedaan kan hebben waardoor het misdrijf hem is overkomen. Dit wordt blaming the victim genoemd.

Voor het slachtoffer verdwijnt na de schokkende gebeurtenis ook de voorspelbaarheid en structuur van zijn leven. Waar het slachtoffer in geloofde en wat hij verwachtte dat er zou gebeuren in zijn leven raakt verloren. De voorstelling van onszelf en andere mensen is niet meer aan de orde.

Lichamelijke aanpassingsmechanismen

Bij een gevaarlijke situatie verduurt het lichaam drie soorten stadia: het alarmstadium, waarin adrenaline vrijkomt en het lichaam zich aanpast, het weerstandsstatdium, het lichaam bereidt zich voor op een van de drie reacties: freeze, fight of flight, tenslotte is er het stadium van uitputting of herstel. In dit stadium keert je lichaam weer terug naar de oorspronkelijke situatie.

Deze reacties gebeuren automatisch en het is een natuurlijke reactie ten gevolge van de impuls om te blijven overleven. Deze drie stadia worden bijna altijd in dezelfde volgorde doorlopen en het kan zijn dat een bepaalde trigger ervoor zorgt dat de alarmtoestand terugkeert omdat zij worden herinnert aan de gebeurtenis.

Verandering van het zelfbeeld

Het zelfbeeld van mensen is geconstrueerd uit verschillende ideeën die het slachtoffer heeft over zichzelf. Daar hoort ook bij hoe het slachtoffer zich voorstelt hoe hij zou handelen bij een bepaalde gebeurtenis. Als blijkt dat hij als het puntje bij paaltje komt helemaal niet zo handelt moet hij zijn zelfbeeld bijstellen.

Andere gevolgen

Mogelijke andere consequenties zijn lichamelijke schade, materiële schade, relationele problemen en sociaal-economische schade door het verlies van een baan.

4.1.2 herstel en verwerken

Het verwerkingsproces van een slachtoffer bestaat meestal uit drie fasen: allereerst de ervaring van ongeloof, verbijstering en schrik, ten tweede een afwisseling tussen herbeleving en ontkenning en ten slotte volgt het een plaats kunnen geven van de schokkende gebeurtenis.

Slachtoffers gebruiken diverse coping strategieën om de schokkende gebeurtenis te kunnen verwerken:

• Zoeken naar een oorzaak, bijvoorbeeld door zichzelf te beschuldigen

• Vergelijking met anderen die iets is overkomen wat nog erger is

• Vermijden van bepaalde plaatsen

• Zoeken naar momenten waarop zij de controle hadden over de situatie

• De schuld zoeken bij een groter, meer inhoudend scenario

• Het aanpassen van feiten en details van de gebeurtenis

• Dingen veranderen om te voorkomen dat het nog een keer gebeurt

Herstel kan lang op zich laten wachten, afhankelijk van diverse dingen zoals medische zaken, vergoeding van spullen, relationele hulp en het rouwproces.

Slachtoffers zijn niet in staat om na de schokkende ervaring normaal te kunnen reageren en zullen dus ook geen rationele, afgewogen beslissingen nemen. Zij zijn niet volledig toerekeningsvatbaar.

4.1.3 Slachtoffers en hun behoeften

Om goed te kunnen anticiperen op het voorspoedige herstel van het slachtoffer is het belangrijk te weten wat zij precies willen. Er zijn een aantal fundamentele behoeftes waar de meeste slachtoffers om vragen:

• fysiologische behoeften; lichamelijk herstel

• veiligheidsbehoeften; fysieke veiligheid en veiligheidsgevoelens

• geborgenheid, liefde en goedgunstige relaties met anderen; troost, ondersteuning en vertrouwen

• zelfverwezenlijking; mogelijkheden zien om te groeien en eigen autonomie terug te krijgen

• achting; slachtoffers willen van een negatief, zielig imago naar een positieve identiteit

• begrip van realiteit terugkrijgen; het slachtoffer wil zich verzoenen met de nieuwe realiteit

• effectiviteit en controle; terugwinnen van controle en eigen zeggenschap

• rechtvaardigheid; terugkeren naar het idee van een rechtvaardige wereld

4.2 Slachtoffers en hun ervaringen met de media

4.2.1 Berichtgeving en de aard en inhoud

Media zijn vaak geneigd om alles over een slachtoffer in de media te brengen terwijl bij verdachten vaak een meer gereserveerde berichtgeving wordt gebruikt (geen achternamen, balkje over de ogen enzovoorts). Dit is iets wat veel slachtoffers frustreert.

Bij verdachte personen is het zo dat er duidelijke onderlinge afspraken zijn bij de media waarin zij uitgaan van het principe ‘onschuldig tot het tegendeel bewezen is’ .

Over slachtoffers zijn er veel minder duidelijke afspraken, behalve dan dat het slachtoffer geen schade mag ondervinden van de bekendmaking van zijn identiteit. De media interpreteren dit echter zeer ruim en zien weinig risico op het stigmatiseren van slachtoffers, omdat zij toch wel respect krijgen van de lezer. Slachtoffers voelen zich echter zeer blootgesteld en ontnomen van hun privacy.

In hoeverre er foto’s en beelden worden gebruikt van het slachtoffer is afhankelijk van de nieuwswaarde van de afbeelding. Media beweren niet zomaar foto’s te plaatsen van herkenbare personen maar toch staan er regelmatig schokkende beelden in de krant.

Deze zeer onomwonden beelden worden dan wel als controversieel beschouwd maar gewone portretafbeeldingen van betrokkenen worden vrijwel altijd gebruikt. Soms staan zelfs vrienden en familie van het slachtoffer ook op deze foto’s. Deze foto’s worden vaak opgevraagd bij scholen en van internet afgehaald via Hyves of Facebook.

Bepaalde beelden die als schokkend ervaren kunnen worden door de nabestaanden worden ook vaak klakkeloos uitgezonden, wat extra traumatisch voor hen kan zijn.

De richtlijnen voor de journalistiek stellen dat berichtgeving zo compleet mogelijk moet zijn zodat de lezer zich een duidelijk beeld van de zaak kan vormen. Vaak worden echter niet relevantie feiten ook vermeld, die weer schadelijk kunnen zijn voor het slachtoffer of personen in de omgeving van het slachtoffer. De media worden ook wel eens beschuldigd van stemmingmakerij.

Ook een veel voorkomend probleem is kleine fouten die gemaakt worden in de rapportage van een zaak. Voor lezers lijkt het niet relevant maar voor slachtoffers en nabestaanden kan het erg pijnlijk zijn. Soms verandert een detail het hele verhaal waardoor er sprake aan zijn van misinterpretatie.

Een oorzaak van dit probleem is dat de media vaak snel hun verhalen willen publiceren. Er wordt dus weinig gecontroleerd en verhalen worden van elkaar overgenomen om snel een bericht te kunnen maken.

Het internet is ook vaak een bron voor verkeerde of dubieuze berichtgeving. Op het internet wordt veel informatie uit niet- professionele bronnen weergegeven en dit kan leiden tot roddels en aannames die nergens op zijn gebaseerd. De geschreven media en nieuws media nemen dit vaak onbeschaamd over wat kan leiden tot grove onwaarheden die gepubliceerd worden.

Het slachtoffer de dader worden vaak ook samen in beeld gebracht, als er nieuwe informatie is over de (mogelijke) dader zal ook weer geschreven worden over het slachtoffer. Veel slachtoffers ervaren die nieuwe confrontatie als heel vervelend en soms zelfs traumatiserend.

Wat de meeste slachtoffers wel begrijpen is dat er aandacht wordt besteed aan hun zaak, maar niet de manier waarop dit vaak gebeurt in de media. Vaak leveren de reacties van steun van mensen uit de samenleving ook een soort troost en gevoel van erkenning voor de slachtoffers en nabestaanden. Sommige slachtoffers zoeken bewust zelf de media op om hun verhaal te doen.

Als de journalisten dan oprecht betrokken lijken te zijn wordt dit ook gezien als extra erkenning.

4.2.2 Het proces van het verzamelen van nieuws

De manier waarop de media hun informatie verzamelen kan ook zeer belastend zijn voor de slachtoffers. Sommige media stellen wel een grens aan wat zij wel en niet kunnen doen maar anderen negeren dit volledig.

Veel slachtoffers voelen zich overvallen door de vele media aandacht, zij durven soms niet eens hun huis meer uit of de telefoon op te nemen uit angst om lastiggevallen te worden door de zoveelste journalist. In sommige zaken is er dan ook een tussenpersoon of media- adviseur die de nabestaanden bijstaat. Sommige zaken duren jarenlang en de media aandacht laait dan ook om de zoveel tijd weer op. Men ziet dat slachtoffers en nabestaanden in de loop der jaren enige media ervaring opdoen en daardoor beter in staat zijn om hen te woord te staan.

Veel slachtoffers verbazen zich over de snelheid waarmee de media hun informatie vergaart. Dit kan soms leiden tot situaties waarbij slachtoffers nieuwe informatie te horen krijgen via de media, nog voor de politie hen heeft kunnen benaderen.

Wat ook frustrerend kan zijn voor slachtoffers is als er juist geen aandacht is. Soms worden zaken verdrongen door groter nieuws, terwijl het slachtoffer wel de behoefte heeft aan afsluiting.

Waar slachtoffers ook mee kampen is het feit dat media niet altijd nee accepteren. Zelfs als het slachtoffer heel duidelijk aangeeft wat wel en niet in de krant mag wordt hier toch mee gerommeld waardoor uiteindelijk persoonlijke informatie toch bekend wordt. Soms worden er na een afwijzende reactie van het slachtoffer andere middelen gebruikt om toch aan dezelfde informatie te komen. Onschuldige manier is door buurtbewoners te interviewen maar wat ook gebeurt is journalisten die door de gordijnen naar binnen gluren.

Afspraken maken met journalisten is mogelijk, maar wordt als lastig ervaren.

Tenslotte worden ook kinderen soms lastiggevallen door media op zeer onbeschofte wijze. Huilende kinderen die gefilmd worden, kinderen die e-mails krijgen van journalisten die hen angst aanjagen of kinderen die aangesproken worden op straat.

Deze zaken zijn geen dagelijkse praktijk bij de media, bovenstaande moet wel enigszins genuanceerd worden. Toch komen deze schrijnende gevallen voor en dit kan bij slachtoffers zorgen voor secundaire victimisatie.

4.3 Blootstelling aan de media en de effecten op slachtoffers

4.3.1 Wetenschappelijk onderzoek

Er zijn twee overheersende hypothesen met betrekking tot de gevolgen van blootstelling aan de media.

De eerste is dat berichtgeving voor slachtoffers kan leiden nieuwe trauma’s en de tweede is dat berichtgeving sociale erkenning oplevert voor de slachtoffers en helpt bij het herstel.

Onderzoek naar deze twee hypothesen is in Nederland nog nooit op een constructieve manier gedaan dus er kunnen geen sluitende conclusies over getrokken worden. In buitenlandse literatuur is zowel voor de ene hypothese als de andere bewijs gevonden.

4.3.2 Slachtoffers zelf aan het woord

De geïnterviewde slachtoffers zijn ook gevraagd naar de gevolgen die de media aandacht had voor hen.

De meeste slachtoffers en nabestaanden gaven aan een klein beetje last te hebben gehad van alle media aandacht maar dat dit binnen aanzienlijke tijd weer oploste. Een van de nabestaanden was wel degelijk angstig en paranoïde door alle media die haar lastig vielen.

Uit de interviews blijkt ook dat de meeste slachtoffers woede en verontwaardiging voelden jegens de media. Zij waren het oneens met wat de media allemaal kon maken en voelden zich ook vernederd en gekleineerd omdat intieme details uitgebreid besproken worden en omdat zij zich niet serieus genomen voelden door veel journalisten.

De boosheid die veel slachtoffers en nabestaanden voelen kost hen veel energie, die zij eigenlijk voor het rouwproces nodig hebben. Aan de andere kant kan de boosheid op de media wel als een uitlaatklep dienen om de gevoelens die gepaard gaan met de schokkende gebeurtenis te kunnen uiten. Nieuwe berichtgeving leidt bij veel slachtoffers tot herbeleving van de gebeurtenis en zet hen dus weer een stap terug in het verwerkingsproces.

Alle respondenten hebben een gevoel van machteloosheid tegenover de media. Veel slachtoffers spraken over het feit dat zij zich een publiek bezit voelden zonder dat zijzelf daar toestemming voor hadden gegeven.

4.3.3 Is secundaire victimisatie mogelijk een schadelijk gevolg?

Bepalen over er sprake is van secundaire victimisatie is lastig te zeggen omdat het heel erg situatie- plaats- tijd- en persoonsgebonden is. Het gaat over de subjectieve ervaringen van het slachtoffer en in welke mate hij dit als ernstig ervaart.

In dit onderzoek zijn er echter wel een aantal zeer sprekende gevallen van secundaire victimisatie waarbij slachtoffers zo werden lastiggevallen door de pers dat zij zich onveilig voelden en zich opsloten in huis. Daarnaast heeft de oorspronkelijke schokkende gebeurtenis als gezorgd voor een verlies van het gevoel van onkwetsbaarheid en het gevoel van controle hebben over het eigen leven. De ongevraagde aandacht die de media geeft aan de zaak draagt niet bij aan het herstel van het gevoel van controle en veiligheid.

Media kunnen, zoals eerder gezegd, wel dienen als uitlaatklep en erkenning voor slachtoffers. Om dit effect positief te benaderen zouden slachtoffers meer inspraak moeten krijgen in de berichtgeving en de keuze van de beeldvorming. Daarnaast kunnen de media troost bieden door de berichtgeving zo juist mogelijk weer te geven.

4.4 Ten slotte

Slachtoffers kunnen zelf voor een deel in handen nemen wat er gebeurt in de media met betrekking tot hun zaak. Zij moeten echter niet vergeten dat de media sowieso zullen schrijven over de zaak, ongeacht of zij meewerken of niet. Veel slachtoffers hebben hier echt geen behoefte aan maar het is wel degelijk mogelijk om licht bij te sturen als men meewerkt.

Om hun privacy te bewaren, moeten zij juist een deel daarvan opgeven, hoe tegenstrijdig dit ook klinkt.

Greer & McLaughin - Media Justice: Madeleine McCann, Intermediasation and 'Trial by Media' in the British Press

Inleiding

Op 3 mei 2007 verdween de 3-jarige dochter van Kate en Gerry McCann, Madeleine, spoorloos uit een vakantieappartement in Portugal. De zaak kreeg, mede door de verschuiving van het nieuws naar het internet, wereldwijde media aandacht. Het meisje werd het onderwerp van wat de auteurs noemen intermediasation. De verdwijning werd niet alleen via traditionele nieuwsvormen gerapporteerd maar ook via onder andere verschillende websites, Youtube filmpjes, boeken, muziek en zelfs kunst. Ook haar ouders waren constant in het nieuws en werden via de media zelfs beschuldigd van betrokkenheid bij de verdwijning van hun kind. Door de auteurs wordt dit trial by media genoemd.

Deze zaak is interessant voor wetenschappelijk onderzoek omdat het de complexe verhoudingen tussen misdaadverslaggeving, trial by media, aanvallende journalistiek (attack journalism), sociale media en het particuliere gebruik van internet weergeeft. Dit artikel gaat over de theoretische achtergrond van de situatie rondom deze fenomenen in Engeland. Dit is onderzocht aan de hand van de trial by media van de ouders van Madeleine McCann en het verloop van de zaak vanaf de verdwijning van het meisje tot aan het afzwakken van de aandacht van de media voor de ontvoering en alle daarmee gepaard gaande sensatiejournalistiek.

Uiteenzetting van 'trial by media': normen, gevoelens en toepassingen

Vanuit de Verenigde Staten is het fenomeen attack journalism overgewaaid naar Engeland. Deze agressieve vorm van journalistiek is ontstaan door een aantal maatschappelijke veranderingen:

• Een afname in respect voor gezag, autoriteit en overheid

• Tegenstrijdige moraliteiten in de samenleving

• Afscheidingen in ideologieën

• De opkomst van een cultuur die draait om beroemdheden en bekende personen

• Verandering in de wettelijke context

• echnologische ontwikkelingen die hebben bijgedragen aan de grote veranderingen op het gebied van communicatie zoals mobiele telefoons en internet

Dat deze vorm van journalistiek in Engeland veel voorkomt, komt mede door de aard van de zeer competitieve roddelbladen- cultuur in Engeland. Hierbij draait het om continue de grenzen van het wettige en morele opzoeken om steeds met nieuwe en meer exclusieve verhalen te kunnen komen. Deze journalistieke waanzinnige honger naar meer en meer verhalen over individuele en institutionele misstappen kan leiden tot het fenomeen trial by media.

Trial by media kan worden beschreven als een vorm van multi- dimensionale, interactieve en populistische rechstpleging waarbij individuen worden blootgesteld, berecht en bestraft door 'het Hof van de publieke opinie'. Dit kan gericht worden aan zowel bekende, als onbekende mensen. Personen die een echte rechtszaak weten te vermijden of die worden vrijgesproken worden zelfs vaker slachtoffer van attack journalism, waarbij ze nog langdurig worden veroordeeld in de media. Deze accepteren niet dat zij volgens het strafrecht onschuldig zijn en komen soms zelfs met nieuwe feiten die mogelijk schuld kan bewijzen. Vaak gaat dit ten koste van het imago, privéleven en de carrière van de beschuldigde.

De Engelse media zien zichzelf als woordvoerders van de burgers en zien het als hun taak om onrecht meteen aan de kaak te stellen en grondig te rapporteren. Dit kan ook wel eens er toe leiden dat Justitie bepaalt iemand te vervolgen juist vanwege alle media- aandacht. Aan de ene kant is dit positief omdat het de democratie bevorderd door burgers via de media invloed te laten uitoefenen en hun stem te laten horen. Aan de andere kant is het negatief omdat niet iedereen competent genoeg is om over dit soort complexe, juridische zaken te oordelen, zeker niet zonder alle feiten objectief bestudeerd te hebben.

Alle zaken waarbij sprake is geweest van trial by media hebben bepaalde karakteristieken die overeen komen:

• Harde bewijzen uit verschillende bronnen worden gecombineerd met roddels, vermoedens en insinuaties.

• In de media geldt: 'schuldig tot het tegendeel bewezen is'.

• De subjecten worden blootgesteld aan publieke vernederingen, veroordelingen en ridiculisering.

• De enige manier waarop subjecten de media tot bedaren kunnen brengen is publieke verslaglegging, openlijke erkenning van schuld en verontschuldigingen.

• Media gebruiken deze zaken vaak om op dramatische wijze symbolische grenzen van het morele te benadrukken.

• Commercieel gezien bevorderen dit soort zaken de circulatie van nieuws en het gebruik van media. Professioneel gezien kunnen journalisten goed voor de dag komen met de opvallende nieuwsberichten. Politiek gezien kan alle aandacht het publieke en persoonlijke leven van de subjecten volledig verpesten. Dit bewijst dat de media veel macht heeft.

Een schandalig misdrijf: De nieuwswaardigheid van het ontvoerde kind

Kinderen zijn populair om over te schrijven, ze zijn kwetsbaar en daardoor het minst in staat om onrecht en misbruik te kunnen weerstaan. Ze worden gezien als het 'ideale slachtoffer', of zelfs als het 'heilige slachtoffer'. Een ontvoering wordt dus zelfs gezien als een heiligschennis. Toch zijn slechts bepaalde verhalen nieuwswaardig. Opvallend is dat vooral jonge, blanke, mooie meisjes veel aandacht krijgen in de media.

De onschuld van het kind, de wanhoop van de ouders en de kwaadaardigheid van de ontvoerders wordt duidelijk naar voren gebracht in de media om de sympathie van het publiek te winnen voor de zaak. Het kind wordt 'geheiligd' door de media. Dit soort zaken zorgt vaak voor een unieke, morele cohesie onder verschillende mediabronnen, ongeacht hun ideologische verschillen. Onderdeel van het sacraliseren door de media is het constateren van een 'paniek situatie'. Naast het weergeven van angst, wanhoop en onzekerheid wordt in de media vaak ook gevraagd om cruciale tips met betrekking tot de zaak, wat de berichtgeving van grote waarde kan maken voor de opsporing.

Ontvoeringszaken worden vaak ook verheven tot voorbeeld en referentiekader voor toekomstige, soortgelijke zaken. Dit geldt vooral voor zaken waarbij het kind ook vermoord is na de ontvoering. Media zullen altijd refereren naar deze eerdere tragedies en mogelijke daderprofielen vergelijken in de hoop aanwijzingen te kunnen creëren. Het kan zelfs voorkomen dat deze zaken worden gebruikt om voor bepaalde wetswijzigingen te pleiten, waarbij het kind het boegbeeld van de campagne wordt om .

Het standaard beeld van een ontvoerder van een kind is de kindermisbruiker die geen bekende is van het kind en altijd op zoek is naar een slachtoffer. De kans dat de daders in werkelijkheid dichterbij staan, zoals bijvoorbeeld de ouders, is echter veel groter. Als blijkt dat dit het geval is in een ontvoeringszaak leidt dit tot grote publieke, morele verontwaardiging en publieke veroordeling.

Data bronnen en onderzoeksdesign

Om te onderzoeken in hoeverre de media betrokken is geweest bij de Madeleine McCann- zaak en of er sprake is geweest van 'trial by media' is een kwalitatieve analyse gedaan van de gehele Engelse pers. Hierbij zijn alle bronnen zoals verschenen in de tijd van de zaak bestudeerd, zowel online als offline. De focus ligt voornamelijk op de Engelse kranten, dit omdat zij vaak het voortouw nemen in het identificeren, profileren en veroordelen van (mogelijke) subjecten van 'trial by media'.

Het opbouwen van de nieuws agenda: Samenwerking met nieuws media

De ouders van Madeleine McCann zijn degenen die de media hebben opgezocht om hulp te krijgen bij het zoeken van hun dochter. Ondanks dat de Portugese politie hen dit had afgeraden. Op deze manier is de iconische foto van Madeleine verspreid onder de bevolking.

Deze samenwerkingsstrategie zorgde ervoor dat de Madeleine- zaak bekend werd en het had een aantal gevolgen:
 

• Zowel de urgentie als de haalbaarheid van het vinden van het ontvoerde kind werd sterk benadrukt in de media

• Madeleine werd opgehemeld en er werd duidelijk gemaakt hoe vreselijk het was voor de ouders en familie

• Er werd druk gespeculeerd over waar Madeleine kon zijn en over de identiteit van de ontvoerders

• Een hele reeks aan aanwijzingen en mogelijke signaleringen werden gepubliceerd, evenals uitgebreid verslag van het politie onderzoek

De ouders maakten ook een website aan en kregen vele donaties die hen zou moeten helpen in de zoektocht naar Madeleine. Foto's en posters werden verspreid over heel Europa en zelfs beroemdheden besteedden aandacht aan de ontvoeringszaak.

De McCann's zorgden ervoor dat er zoveel media aandacht was voor de zaak dat het een wereldwijd fenomeen werd. In het begin konden ze nog redelijk sturen wat er in de media gemeld werd en ze maakten veelvuldig gebruik van het 'ontvoerde kind' en 'ergste nachtmerrie voor de ouders' scenario. Toch ging dit niet lang zo door. Op een gegeven moment ging de media aan de haal met het verhaal en hadden de McCann's niet meer in de hand wat er over de zaak werd geschreven.

Het verliezen van de nieuws agenda: Sceptische media

Op 15 mei 2007 werd de Engelse Robert Murat gearresteerd op verdenking van het ontvoeren van Madeleine. De media ging in overdrive en publiceerde alles wat ze konden vinden over Murat en zijn privéleven. De weinige wettelijke restricties die er op de Engelse media zitten stonden toe dat er een volledige trial by media werd gestart tegen de persoon van de verdachte. Murat werd al snel een nationaal gehaat figuur.

Toch kwamen even later de ouders van Madeleine in het zicht omdat uit Portugese politie rapporten bleek dat zij tegenstrijdige verklaringen hadden afgelegd over de omstandigheden rondom de ontvoering. Hierna werden de ouders ervan beschuldigd dat zij niet handelden zoals ouders van ontvoerde kinderen dat zouden doen. Kate McCann werd zelfs neergezet als 'onnatuurlijk koel' tijdens interviews en publieke verschijningen.

Steeds meer anti- McCann websites kwamen op en er werd druk gediscussieerd over de rol van de ouders bij de ontvoering. De focus van de media verschoof volledig naar de McCann's. Er werd onder andere gepraat over het feit dat de ontvoering slechts had kunnen plaatsvinden omdat de McCann's hun kind alleen hadden achtergelaten in de hotelkamer. Anderen gingen zelfs zo ver om te stellen dat de McCann's, al dan niet per ongeluk, hun eigen kind om het leven hadden gebracht.

Ware haatcampagnes werden gestart tegen de ouders en zij werden het middelpunt van een ware trial by media.

Het worden van de nieuws agenda: 'Trial By Media'

Twee aspecten zetten de ware trial by media van de ouders in gang:

• DNA bewijs dat aan zou tonen dat Madeleine in het appartement zou zijn overleden: er waren bloedsporen gevonden. Dit bevestigde de theorie van een aantal media dat de ouders verantwoordelijk waren voor de dood van hun kind.

• Het benoemen van de ouders als hoofdverdachten door de Portugese politie: op dit moment werden de ouders helemaal niet meer gezien als wanhopige ouders maar als echte verdachten.

Ondanks de lopende zaak vertrokken de ouders weer richting Engeland, waar zij, volgens de Portugese wet, niet met de pers mochten praten. Zij moesten toekijken hoe de media gehakt maakte van hen. Er werd zelfs gepleit voor het uit huis halen van de andere twee kinderen van de McCann's, omdat zij niet langer bij deze 'gevaarlijke ouders' zouden moeten zijn. Als tegenstrategie huurden de ouders diverse advocaten en experts in om hun imago te redden en om de focus van hen weer terug naar hun kind te brengen. Ze huurden ook een privé detective in die in Portugal op zoek ging naar het kind.

Vier categorieën nieuwsartikelen verschenen in die tijd over de zaak:

• 'De ouders als verdachten'- focus; alles over de zaak tegen de ouders en over hun gedrag en houding

• Kate McCann- focus; over de mentale toestand en competentie van de moeder en haar huwelijk

• Politie onderzoek- focus; alles over het onderzoek zelf zoals nieuw gevonden DNA bewijs

• 'Madeleine mysterie'- focus; alles over waar Madeleine zou kunnen zijn, nieuwe signaleringen en speculaties.

Madeleine werd wereldwijd onderwerp van de (pop)cultuur en werd gecommercialiseerd. Er zou een film over haar komen, men kon Madeleine look-a-likes inhuren er werd zelfs kunst gemaakt over de ontvoering. Dit alles versterkte het idee in de media dat de ouders voornamelijke financiële motieven hadden voor het aanzwengelen van de zaak. Er verschenen nu overal krantenkoppen zoals 'Parents murder daughter'.

Het breken van de nieuws agenda: Media on Trial

De ouders sloegen terug na de steeds erger wordende beschuldigingen vanuit de media. Zij huurden een advocaat in en klaagden Express Newspapers aan. Deze zaak wonnen zij waardoor Express Newspapers in al hun kranten een voorpagina- verontschuldiging moest plaatsen. Een andere uitgever werd ook aangeklaagd, maar dit werd buiten de rechtbank afgedaan.

Deze acties hadden een direct effect op de media, het zwakte de media aandacht voor de ouders af. Zo veranderde het van trial by media naar 'media on trial'. Hierna kwam een hele stroom interviews om de status van 'wanhopige ouders' te kunnen herstellen. Hiermee gepaard ging ook de lancering van de Europese 'Amber Alert'.

Daarnaast werd het Portugese politie onderzoek naar de ouders stopgezet en hun status als verdachten opgeheven. De politie publiceerde alle documenten van het onderzoek, inclusief de verklaring dat de McCann's officieel geen verdachten meer waren.

Na de trial by media van de ouders werden de regels wat betreft pers en media en Engeland aangepast met meer respect voor privacy van betrokken personen.

Conclusie

Vorige onderzoeken van de auteurs hebben zich vooral gericht op de trial by media van bekende personen. Hierbij had dit proces gevolgen voor de reputatie, en soms zelfs iemand zijn professionele status. De Madeleine McCann zaak was veel meer gevarieerd en complex doordat het globaal zoveel aandacht heeft gekregen en werd verheven tot 'infotainment'.

Het was niet zo dat alle media het roerend met elkaar eens waren in de McCann zaak, voor elke anti- McCann publicatie was er een ander artikel wat hen weer verdedigde. Echter werden deze artikelen steeds schaarser omdat de beschuldigingen tegen de McCann's zich bevonden in een neerwaartse spiraal van stigmatisering van 'het dode kind' en 'de schuldige ouders'. Slechts doordat de McCann's gerechtelijke stappen ondernamen tegen de media konden zij zich ontdoen van hun 'rechtszaak'. Daarnaast kwamen de media in een zeer kwaad daglicht door een afluisterschandaal met betrekking tot de McCann's. Hun telefoons zouden worden afgetapt door journalisten.

Wat ook heeft meegespeeld in deze zaak is het gebruik van het internet. Online journalistiek was niet aan dezelfde regels verbonden als geschreven pers dus veel meer ongefundeerde speculaties konden gepubliceerd worden. Geschreven media namen deze speculaties vaak klakkeloos over waardoor het internet een soort brandstof werd voor hun aantijgingen tegen de McCann's.

Omdat er tot op de dag van vandaag nog steeds geen spoor is van Madeleine, worden de speculaties en beschuldigingen nog steeds online geuit. De ouders staan machteloos tegen deze continue stroom van haat.

Wat de media wel en niet kunnen maken met betrekking tot het beschuldigen van individuen wordt vaak per zaak bekeken. Het enige wat gedaan zou kunnen worden om trial by media tegen te gaan is om wettelijke of culturele restricties te stellen op wat de pers mag publiceren over een zaak. Belangrijke en opvallende zaken zullen altijd in de media blijven komen, er zal altijd over gespeculeerd worden en de betrokkenen zullen altijd slachtoffer worden van trial by media zolang er geen regulering plaatsvindt.

Dit onderzoek is een onderdeel van een groter onderzoek naar 'media justice', waarvan trial by media een aantonend voorbeeld is van de uitvoering hiervan. Zoals eerder is besproken zijn er een aantal factoren in de Engelse maatschappij die kunnen bijdragen aan het voeden van deze vorm van gerechtigheid. Deze factoren zijn te vinden in snelle en dramatische veranderingen in technologie, economie, cultuur, politiek en beleid. Nieuws websites worden een belangrijke en invloedrijke spil in het criminaliteits- en rechtvaardigheidsdebat. Media justice fungeert als een parallelle, concurrende en veel meer gehoorde vorm van justitie dan het traditionele strafrecht. Het is een hele open en transparante vorm van justitie waarbij het snel duidelijk is wat er aan de hand is en wat er zou moeten gebeuren. Vandaag de dag wordt er echter gediscussieerd over het feit dat dat deze media praktijken misschien wel zo invloedrijk zijn dat ze het strafrecht herdefiniëren en hoe het zou moeten worden toegepast.

Hoewel het nog wel slechts enkel aan het strafrecht is toegestaan om daadwerkelijk straffen uit te delen voor misdrijven, schuwt de media zich niet om duidelijk te maken of zij denken dat iemand schuldig of onschuldig is. Als iemand schuldig wordt bevonden door de media laten zij vaak ook weten wat voor straf zij passend achten. Deze straf kunnen zij natuurlijk niet daadwerkelijk toepassen maar indirect straffen zij het subject wel door zijn reputatie, geloofwaardigheid en soms zelfs carrière te schaden. Dit kan blijvende en verwoestende gevolgen hebben voor individuen of instituties.

Scheufele - Framing, Agenda Setting and Priming: The evolution of three media effects models

Enquêteur Frank Luntz onderzocht in 1997 voor de Republikeinen in Amerika hoe zij het beste hun boodschap in de media konden brengen. Hij was de eerste die het concept framing als campagne middel gebruikt op een systematische manier. De boodschap: Het gaat er niet om wat je vertelt, maar hoe je het vertelt. Al gauw volgden ook de Democraten met een gelijksoortige visie. Meer onderzoek volgde, ook naar gerelateerde cognitieve campagne effecten zoals agenda setting en priming.

Dit artikel geeft deze drie effecten weer en hun oorsprong in het media- effect onderzoek. Daarnaast zullen een aantal belangrijke componenten beschreven worden aan de hand waarvan ze vergeleken kunnen worden. Tenslotte worden de ambities van deze kwesties beschreven en in een bredere context geplaatst waarin framing, agenda setting en priming samenwerken.

De opkomst van drie modellen van politieke communicatie

In de 20ste eeuw zijn er verschillende visies geweest met betrekking tot politieke massa- communicatie. De modellen van framing, agenda setting en priming worden gezien als één van de laatste stromingen in dit onderzoeksveld.

In de jaren '20 en '30 heerste het idee van de onderhuidse- naald- theorie of magische- kogel- theorie. Dit houdt in dat men geloofde dat een boodschap gebracht in de media direct en in zijn oorspronkelijke betekenis door de lezer ontvangen en geaccepteerd zou worden. Later ontdekte men dat media en communicatie een complexer karakter hadden dan altijd gedacht. Onder andere Lazarsfeldt en zijn collega's publiceerden in 1948 hun ideeën over de homogene sociale groepen waar mensen zich in bevonden, hun beperkte informatie opname en hun stabiel blijvende standpunten. Pas in de jaren '70 werd erkend dat massa media zeer sterke, lange termijn effecten hebben op mensen als er een constante stroom van informatie is. In dezelfde tijd werd ook onderzoek gedaan naar agenda- gebaseerde politieke communicatie (agenda setting). Uiteindelijk werd in de jaren '80 en '90 het huidige beeld van politieke communicatie overgenomen. De modellen worden wel eens aangeduid als negation models, ofwel, ontkennende modellen. Dit wil zeggen dat men wel geloofde in het effect wat de media op mensen kan hebben, maar dat dit effect afhankelijk is van nog veel meer, externe factoren die niet beïnvloed kunnen worden door de verzender van de boodschap.

Spaarzaamheid tegenover precisie: framing, agenda setting en priming

Agenda setting verwijst naar het idee dat er een sterke correlatie is tussen de nadruk die de media leggen op bepaalde onderwerpen en het belang wat aan het onderwerp wordt gehecht door het publiek.

Priming is eigenlijk een uitbreiding op agenda setting omdat ze uitgaan van het feit dat mensen hun mening aanpassen aan informatie die gemakkelijk te bereiken is, bijvoorbeeld doordat het hen voorgeschoteld wordt. Priming gaat ervan uit dat de media kan sturen hoe het publiek denkt over bepaalde publieke figuren door de nadruk te leggen op bepaalde kenmerken of gebeurtenissen die tekenend zijn voor iemand zijn karakter. Wel kenmerken of gebeurtenissen worden benadrukt bepaalt hoe het publiek denkt over deze persoon. Letterlijk betekent priming: veranderingen in de standaarden die mensen gebruiken bij evalueren van politiek.

Framing is redelijk anders dan agenda setting of priming in de zit dat het niet gaat gaat om het aanpassen van een beeld of een mening over een bepaald onderwerp maar over het volledig vormen van een beeld door het kader wat de media schept. Framing gaat ervan uit dat mensen moeite hebben met het vormen van een beeld en het interpreteren van de werkelijkheid en zij nemen dus over wat de media hen voorschotelt. Framing is niet iets wat moedwillig wordt gedaan maar ook voor journalisten is het moeilijk om een duidelijk beeld te creëren van een complex en veelzijdig onderwerp en zij proberen het te versimpelen door een eenvoudig kader weer te geven in hun berichtgeving.

Het op een rij zetten van de verschillen

De verschillen tussen de drie modellen kunnen weergegeven worden op drie niveau's:

-        Hoe berichtgeving wordt gecreëerd; zowel framing als agenda setting leggen de nadruk op het vormen van de berichtgeving in plaats van het effect ervan, terwijl priming zich meer richt op de reactie van het publiek op berichtgeving. Het verschil tussen framing en agenda setting is dat framing gedaan wordt vanuit de noodzaak om een grote hoeveelheid informatie te beperken tot duidelijke berichtgeving en bij agenda setting wordt vanuit politiek oogpunt bewust gekozen voor een bepaalde invalshoek.

-        Hoe de berichtgeving wordt verwerkt door het publiek; De invloed van berichtgeving is afhankelijk van in hoeverre het publiek de informatie tot zich neemt. Bij framing geldt vooral dat dat het publiek de berichtgeving aandachtig in zich op moet hebben genomen terwijl dit minder is bij agenda setting. Bij priming is het belangrijk wat voor beeld er wordt geschept in de berichtgeving. Een zwak beeld kan ook een tegenovergesteld effect hebben op de beeldvorming van het publiek. Dit wil zeggen dat zij niet hun mening over de persoon bijstellen, maar over de manier van berichtgeving.

-        Hoe de effecten van de berichtgeving worden geproduceerd; Het verschil tussen de drie modellen op dit gebied zit hem in of we over een onderwerp nadenken en hoe. Bij framing gaat het om de beschrijving van een onderwerp wat invloed uitoefent op het publiek, het applicability effect genoemd. Bij agenda setting en priming gaat het om de hoeveelheid en intensiteit van de berichtgeving die de beeldvorming beïnvloeden. Dit worden accessibility effecten genoemd.

Er is een wetenschappelijke discussie of de drie modellen niet samengevoegd zouden moeten worden tot één model met diverse nuances. Voor de volledigheid en precisie zouden ze alle drie aangehouden moeten worden als aparte theorieën en ook apart onderzocht moeten worden.

Dit specifieke onderwerp: Verhelderende concepten, relaties en onderzoeksagenda's

Het is van groot belang om in dit veld onderzoek te blijven doen. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van media en publieke figuren gebruiken de media om zichzelf te profileren. Daartegenover wordt steeds vaker gesignaleerd dat onderzoek inefficiënt is of zelfs in een slop raakt. Er zou met meer precisie gekeken moeten worden naar de drie modellen en er zou een algemeen beeld geschept moeten worden waar het hele onderzoeksveld zich in kan vinden. Nu zijn er te veel onderzoekers het niet eens met elkaar over de precieze duiding van de modellen en de grenzen tussen de modellen.

Vooral het concept van framing is nog zeer onduidelijk en behoeft zeker een meer gedetailleerde definitie. De huidige definitie is erg nauw en dit heeft al eens geleid tot manipulatie van het begrip bij experimentele onderzoeken. Framing wordt gereduceerd tot een effect van presentatie en modaliteit door de context van de berichtgeving constant te houden en daarmee te variëren ten behoeve van het onderzoek. Dit zorgt ervoor dat er een grote interne validiteit is van het onderzoek. De externe validiteit laat het echter afweten omdat er natuurlijk nooit sprake is van zo'n zwart-wit situatie in berichtgeving in de praktijk.

Dit toont aan dat experimenteel onderzoek erg lastig in dit onderzoeksveld. Een ideaal- typische situatie kan bijna niet geschept worden voor een experiment om daadwerkelijke de verklarende en voorspellende kracht van de theorieën te kunnen meten, hoe graag onderzoekers dit ook zouden willen. Eigenlijk zou in dit onderzoeksveld en mogelijkheid gecreëerd moeten worden aan de hand van de eerste methode om de externe validiteit zo hoog mogelijk te krijgen in verder onderzoek. Helaas is in dit veld de ideaal-typische experimentfase overgeslagen waardoor nooit een goede theoretische basis is gevormd en veel onderzoekers in het duister tasten of voortborduren op verkeerde interpretaties. Zodra een goede balans gevonden kan worden kunnen de theorieën van deze drie modellen omgevormd worden tot een echte wetenschappelijke discipline.

Vanderveen - Trial by media. Stereotypering van daders en slachtoffers

Mensen vormen hun beeld van criminaliteit en het strafrecht aan de hand van verhalen en ideeën van andere personen of de media. Dit vanwege het feit dat zij geen persoonlijke ervaring hebben hiermee en zich dus moeten baseren op informatie van derden. Vooral de media is hier invloedrijk in, zij brengen naar voren wat speelt in de maatschappij, en creëren nieuw maatschappelijke en politieke agendapunten.

Dit artikel gaat over de invloed van de media op de stigmatisatie en stereotypering van betrokkenen bij grote gebeurtenissen die in het nieuws worden gebracht. In dit artikel gaat het daarbij voornamelijk om gebeurtenissen die te maken hebben met criminaliteit en de daarbij betrokken slachtoffers en daders. De auteur zet dit uiteen door middel van een model van maatschappelijke reacties op criminaliteit, gebaseerd op theorieën over subjectieve benaderingen van criminaliteit en sociale problematiek waarbij de nadruk ligt op de rol en het beeld van de slachtoffers en daders. Er wordt gebruik gemaakt van de framing- theorie en sociale constructie.

Informatie over incidenten; uitleg van de theorieën

Framing theory stelt dat degene die een verhaal uiteenzet het kader van het onderwerp bepaalt. Hierdoor wordt dus afgebakend welke interpretatie gegeven wordt aan het onderwerp en welke interpretaties worden tegengehouden. Deze vorm van interpretatie draagt volgens de grondlegger van de theorie, Goffman, bij aan het structureren en het organiseren van bepaalde gebeurtenissen en fenomenen. Het gaat hierbij om structurele notatie van de feiten en interpretaties die de visie op het onderwerp zo stuurt dat iedereen gelooft in dit geformuleerde kader, of 'frame'. Goffman noemt dit “locate, perceive, identify and lable”. Voorbeeld is de 'War on Terror', waarbij gesuggereerd wordt dat er groepen of landen zijn die onze vijanden zijn. Door de media wordt dit gebracht als absolute waarheid en een kwestie van gezond verstand.

Het draait veel om stereotyperingen waarbij geen afwijking mogelijk is.

De sociale constructie theorie vult de theorie van framing aan door te stellen dat herinterpretatie en heroriëntatie wel mogelijk is bij beeldvorming over de realiteit. Begrippen kunnen worden geherdefinieerd aan de hand van sociale, culturele en historische context. Begrippen die op een bepaald moment in de tijd worden geïntroduceerd zijn dynamisch, de tijdsgeest bepaalt de betekenis van het begrip op dat moment, en zo wordt het geïnterpreteerd door de lezer. Begrippen en betekenissen verschijnen, maar kunnen ook weer verdwijnen.

Het model; Rapporteren van incidenten en de gevolgen

Het mechanisme van incidenten, de rapportage daarvan en de reacties vanuit de maatschappij daarop is een vicieuze cirkel. In het model van de auteur wordt deze cirkel weergegeven. Er zijn echter wel een aantal voorwaarden waaraan het mechanisme zich moet voldoen om de cirkel te kunnen volbrengen. Van incident naar rapportage van het incident gaat selectie aan vooraf, niet alle incidenten zijn namelijk nieuwswaardig. Vooral in gevallen van criminaliteit zijn er maar weinig high profile cases waar veel over geschreven wordt Daarna vormt de media een frame waarbinnen ze informatie verstrekken over het incident. Dit frame bepaalt hoe de lezer denkt over betrokken partijen zoals het slachtoffer en de dader.

Deze gedachtepatronen worden bepaald aan de hand van sociale vergelijkingsprocessen. Personen vergelijken zichzelf met anderen en bepalen of zij beter of slechter af zijn dan de vergelijkingsander. Zij vergelijken zich opwaarts, als ze tegen iemand opkijken, of neerwaarts, als zij op iemand neerkijken. Een slachtoffer of dader zijn is een niet- wenselijk situatie en dus zal de lezer zich boven hen plaatsen. Ook een onderdeel van de sociale vergelijkingsprocessen is het identificeren of contrasteren met de vergelijkingsander. Niet iedereen zal zich hetzelfde vergelijken met verschillende personen.

De stap na het vergelijkingsproces is de reacties die de maatschappij geeft ten opzichte van de betrokkenen zoals het slachtoffer, de dader, de politie enzovoorts.

Er zijn vier verschillende mogelijke reacties na een vergelijkingsproces:

1.      Identificatie met zowel dader als slachtoffer; hierbij zal het incident gezien worden als een ongeluk of een onvermijdelijke tragedie waarbij zowel de dader als het slachtoffer machteloos staan. Een voorbeeld hiervan zijn kindsoldaten in Afrikaanse conflictgebieden. Zij worden gebracht als onschuldige slachtoffers die gedwongen of gemanipuleerd worden om daden te verrichten die een jong, onschuldig kind nooit zou moeten doen.

2.       Identificatie met de dader, contrast met het slachtoffer; hierbij kan sprake zijn van 'blaming the victim' of rechtvaardiging door te spreken van zelfverdediging. Een voorbeeld hiervan is de tasjesdief die in 2005 in Amsterdam werd doodgereden omdat hij een tas had gestolen. Veel mensen vonden dat de tasjesdief zijn verdiende loon kreeg en dat zijn slachtoffer in haar volste recht stond om zich te verdedigen.

3.      Identificatie met het slachtoffer, contrast met de dader; de dader wordt gezien als een monster die daden verricht die en normaal mens nooit zou doen. Zijn slachtoffer is een ideaal slachtoffer die niets heeft misdaan, niets heeft uitgelokt en zijn lot niet heeft verdient. Dit soort zaken brengen dan ook vaak veel woede en verdriet teweeg. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld Marc Dutroux of Joran van der Sloot.

4.      Zowel geen identificatie met het slachtoffer als met de dader; hierbij is sprake van afzijdigheid. Mensen geven niet om wat er is gebeurd of zijn bang dat hun beeld van de rechtvaardige wereld wordt aangetast als zij erkennen dat het niet 'hun verdiende loon was'. Voorbeelden hiervan zijn hooligans die elkaar te lijf gaan of afrekeningen in het criminele circuit.

Bij deze reacties gaat het om het toekennen van schuld, verantwoordelijkheid, punitiviteit en beoordeling van een mogelijk gepaste straf. Wat meespeelt in deze interpretatie is het geloof van mensen in een rechtvaardige wereld. Na een incident zal een persoon altijd proberen om dit incident te plaatsen in zijn beeld van de rechtvaardige wereld en zo nodig zijn interpretatie aan te passen.

Deze vergelijkingsprocessen passen bij de framing theorie omdat de manier waarop de media het kader schept invloed heeft op of de lezer zichzelf identificeert of contrasteert met de betrokkenen. Verschillende media kunnen een andere interpretatie weergeven waardoor verschillende reacties optreden. Ook kan door nieuwe informatie over een zaak de reactie veranderen.

Meer onderzoek: Beelden en teksten

Onderzoek naar de vergelijkingsprocessen en de daaruit voortvloeiende maatschappelijke reacties is belangrijk omdat het in kaart kan brengen wat de mechanismen zijn achter punitiviteit en gevoel van rechtvaardigheid. Op deze manier kan achterhaald worden wat de attitude is ten aanzien van verschillende actoren in de strafrechtspleging en waarom dit zo is.

Wat belangrijk is om me te nemen in deze onderzoeken is dat tegenwoordig geschreven tekst niet de enige manier meer is om nieuws over te brengen aan burgers. Met de opkomst van de technologie en de komst van het internet en mobiele telefoons is een heel groot deel van de informatievoorziening (audio)visueel. Deze beelden worden vaak ook snel verspreid over een zeer grote groep mensen. Er is een grote toename te zien in de verspreiding van beelden van criminaliteitsgerelateerde incidenten. Beelden hebben een sterker effect op mensen dan teksten, zo blijkt uit onderzoeken van andere vakgebieden zoals de psychologie. Dit laat zien dat het van groot belang is om onderzoek naar criminaliteitsbeleving via (audio)visueel materiaal te verrichten.

De eerder beschreven vergelijkingsprocessen en het reactiemodel kunnen worden beïnvloedt door  de wijze waarop incidenten worden gerapporteerd. Zowel textueel als visueel kan een andere beeldvorming van mensen worden uitgelokt. In onze mediamaatschappij heerst het gevaar dat dit kan leiden tot verregaande stigmatisering van daders en slachtoffers uit onze maatschappij. Inzicht in dit fenomeen is dus van groot belang voor de praktijk.

Greer – News, Media, Victims and Crime

Introductie

Het is inmiddels algemeen bekend dat in de media vooral de grote, heftige criminaliteit wordt gerapporteerd. De criminaliteit die eigenlijk het meeste voorkomt en de witte boorden criminaliteit worden significant minder in het nieuws gebracht. Hierdoor is de berichtgeving over criminaliteit in de media niet representatief voor wat er werkelijk speelt. Dit geldt ook voor de slachtoffers. Slachtoffers krijgen een steeds meer belangrijke rol in onze samenleving dus ook zij worden veelvuldig in de media gebracht, inclusief hun persoonlijke verhalen.

Dit artikel is onderverdeeld in drie segmenten: Allereerst worden verschillende theoretische en methodologische onderzoeksmethoden met betrekking tot onderzoek naar criminaliteit en slachtoffers in de media onder de loep genomen. Ten tweede wordt uiteengezet hoe verschillende vormen van criminaliteit en slachtofferschap in het nieuws worden gebracht, en hoe niet. Tenslotte zal in acht worden genomen welke deficiëntie er is in het bestaande onderzoek en hoe dit verbetert kan worden in de toekomst.

Nieuws media en het 'ideale slachtoffer'

Christie (1986) beschrijft het ideale slachtoffer als een persoon of groep die na een misdrijf een volledige en legitieme status van slachtoffer heeft. Dit houdt in dat deze personen gezien worden als kwetsbaar, weerloos, onschuldig en waardig om compassie aan te tonen.

Er is sprake van een slachtoffer hiërarchie in zowel de media als in professionele sectoren. Ideale slachtoffers krijgen veel media aandacht terwijl slachtoffers die 'niet waardig' zijn geen aandacht krijgen en soms zelfs in de rechtszaal niet erkent worden als echt slachtoffer. Bepaalde personen krijgen sneller aandacht omdat zij gezien worden als de standaard voor het ideale slachtoffer. Zo worden zaken van jonge, blanke meisjes die ontvoerd of vermoord worden vaak razendsnel opgepikt door de media terwijl andere slachtoffers moeten 'vechten' voor een beetje aandacht. De Britse nieuws media werd in 2006 ervan beschuldigd racistisch te zijn, aangezien vooral zaken over blanke slachtoffers de meeste aandacht krijgen. Als reactie hierop beschreven de verontwaardigde media juist zaken van zwarte en Aziatische slachtoffers, om te bewijzen dat van de aantijgingen niets waar was. 

De invloed van de demografische kenmerken van het slachtoffer op de media moet beschreven worden vanuit de bredere context van het proces van nieuwsproductie, de andere elementen van de specifieke zaak en het politieke klimaat op dat moment. Om dit duidelijk te krijgen is het verstandig om eerst te kijken naar nieuwswaarde.

Nieuwswaarde, criminaliteit en victimisatie

Nieuwswaarde wordt gevormd aan de hand van news values, de elementen die van invloed zijn op de selectie, productie en prioriteit van het nieuws. Kernwaardes die gelden voor nieuwswaarde zijn bijvoorbeeld drama, actie, geweld, beroemde personen en seks. Er zijn drie sociologische verslagen van wat nieuwswaardige zaken zijn:

-        Galtung en Ruge (1965); zij gaan uit van een aantal values die volgens hen van belang zijn voor het bepalen van nieuwswaarde, namelijk: maatschappelijk belang, nieuwigheid, negatieve emoties, eenduidigheid in de zaak, frequentie van nieuwe feiten, gericht op belangrijke personen, of het tussen al het andere nieuws past, mogelijkheid tot personificatie, duurzaamheid, culturele relevantie en het moet passen bij de huidige opvattingen en verwachtingen.

-        Chibnall (1977); De values die hij onderschreef waren zijn: nieuwigheid, of de zaak te versimpelen is, actie, onmiddelijkheid, personificatie, mogelijkheid tot raadplegen van experts, individuele pathologie, grafische presentatie, zichtbare en spectaculaire gedragingen, overeenstemming met heersende ideologieën, schandaligheid, van seksuele of politieke aard en als het dient als afschrikking.

-        Jewkes (2004); De values die hij noemt in zijn onderzoeken zijn: het maatschappelijk belang, geweldadigheid, of de zaak te versimpelen is, belangrijke personen betrokken, focus op een individu, kinderen betrokken, grafische presentatie, culturele relevantie, voorspelbaarheid, toekomstige risico's, van seksuele aard en als het een conservatieve ideologie onderschrijft.

Wat ook snel wordt opgepakt in het nieuws zijn signal crimes. Dit zijn misdrijven die niet alleen voor de directe betrokkenen veel invloed hebben maar ook maatschappelijk gezien. Deze misdrijven zorgen dan voor een verandering in gedragingen of in verandering van gedachtegoed. Het kan zelfs zo zijn dat deze zaken zorgen voor een verandering in wetgeving, meestal met het slachtoffer als boegbeeld. De wet die dan gevormd wordt krijgt dan de naam van het slachtoffer.

Nieuwswaarde, slachtoffers van criminaliteit en het belang van het visuele

Heden ten dage worden zaken beoordeelt op hun nieuwswaarde door te kijken naar de visuele aantrekkelijkheid van het verhaal. Niet alleen televisie maar ook de geprinte pers laten regelmatig foto's zien van het slachtoffer, de dader(s) en familieleden van het slachtoffer, grafieken die uitleg bieden over het misdrijf, het wapen en de geografische omgeving van de plaats delict. Op deze manier is de aandacht van het publiek veel sneller te trekken en is ook veel minder tekst nodig om de zaak toe te lichten.

Een ander onderdeel van de visualisatie van een misdrijf is de persconferentie. Niet alleen politieagenten en andere professionele betrokkenen maar ook slachtoffers en nabestaanden worden geacht hun verhaal te doen voor de media. Van de laatste wordt ook verwacht dat zij in het openbaar hun emoties zullen tonen en hun pijn zullen delen met de rest van de wereld. Om een zaak in de media te houden is het ook van belang dat de betrokkenen ook een zekere nieuwswaarde hebben die ervoor zorgt dat het publiek de aandacht erbij houdt.

De krachtigste vorm van visuele aandacht is toch wel de foto. Foto's humaniseren slachtoffers en geven hen echt een gezicht waardoor het publiek mee gaat voelen met hun lot. De foto's geven vaak ook weer, vooral in het geval van kinderen, hoe kwetsbaar en onschuldig het slachtoffer is. Sommige foto's worden een soort iconische weergave van de persoon die altijd door zal blijven werken in de maatschappij.

Nieuwswaarde, slachtoffers van criminaliteit en het falen van het systeem

Een sleutelfactor in zaken die zoveel media aandacht krijgen is de mogelijkheid om een schuldige of verantwoordelijke aan te kunnen wijzen. Deze schuldige kan de daadwerkelijke dader zijn, of in sommige zeldzame gevallen de maatschappij in het algemeen, maar ook kan de verantwoordelijkheid gericht zijn op het systeem. Zodra bekend wordt dat bepaalde instituties die verantwoordelijk waren voor de bescherming van het slachtoffer hebben gefaald keert alle media aandacht zich naar hen. Deze instituties kunnen zijn de politie, de rechtspraak of het schoolsysteem. Hun falen kan hebben geleid tot het daadwerkelijke misdrijf of tot eventuele misstappen die in de nasleep van de zaak plaatsvinden. De zaak van het slachtoffer gaat nu niet meer slechts over de feiten rondom het misdrijf, maar om algemeen maatschappelijk probleem, namelijk het niet (goed) functioneren van de falende instanties. Bekend is dat campagnes die gevoerd worden met het slachtoffer van een misdrijf als boegbeeld, veel meer aandacht en bijstand krijgen en uiteindelijk kunnen leiden tot een wetswijziging of verandering van beleid van bepaalde instituten. De media is hierbij een instrument om het slachtoffer onder de aandacht te houden en support te vergaren voor verandering van de huidige situatie.

Ondergerapporteerde slachtoffers

Slachtoffers van straat criminaliteit

Berovingen en aanrandingen hebben een hoge nieuwswaarde in de media vanwege de nieuwswaarde van geweld. Toch wordt deze vorm van criminaliteit niet altijd goed in de media gebracht. De zaken die media aandacht krijgen zijn voornamelijk de zaken waarbij sprake is van een ouder slachtoffer. Senioren zijn een voorbeeld van het ideale slachtoffer, kwetsbaar, onschuldig en weerloos tegen de belager. De personen die echter het meest slachtoffer worden van dit soort criminaliteit zijn jonge mensen, voornamelijk tieners. De media schildert hen juist meestal af als daders van roofovervallen in plaats van slachtoffers. Deze groep wordt dus heel erg onderbelicht in de media. Als er al wordt gerapporteerd over jonge slachtoffers, zijn het vaak verhalen over brute aanvallen met ernstige verwondingen of zelfs de dood tot gevolg. Jongeren zijn dus volgens de media ofwel dader ofwel slachtoffer van excessief geweld.

Een andere ondergerapporteerde vorm van slachtofferschap zijn niet- blanke jongeren. Veel zwarte, en de laatste tijd ook Aziatische, jongeren worden slachtoffer van racistische moorden en geweld maar dit wordt niet gemeld in de media of het wordt weergegeven als bijvoorbeeld een onderlinge afrekening. De angst voor zwarten en Aziaten als 'de criminele ander' stijgt en deze rol lijkt te worden overgenomen door moslims en het 'islamitisch fundamentalisme'.

Slachtoffers van witte boorden criminaliteit

Witte boorden criminaliteit wordt niet veel in de media weergegeven. Dit kan worden verklaard door het feit dat deze vorm van criminaliteit heel complex is en daardoor moeilijk te gebruiken als voorpagina nieuws. Op het gebied van nieuwswaardigheid is het geen makkelijk behapbaar concept. Daderschap en slachtofferschap is moeilijk te onderscheiden, de zaak ontrafelt zich vaak heel traag en er komt vaak geen bevredigende conclusie met een volledige opheldering uit. Ook is er niet vaak een duidelijk slachtoffer aan te wijzen, vooral wanneer er sprake is van grootschalige fraude of zware milieuschade. Op deze manier is er geen duidelijk ideaal slachtoffer aan te wijzen en dat brengt de nieuwswaardigheid van het misdrijf in gevaar. 

Witte boorden criminaliteit wordt ook niet altijd gezien als echte criminaliteit. Milieuvervuiling ten gevolge van bewuste handelingen van bedrijven wordt vaak gebracht als een ongeluk en geld wat verdwijnt door 'creatief boekhouden' is niet gestolen maar 'verloren', slachtoffers zijn 'voor de gek gehouden' in plaats van simpelweg beroofd. Deze nuance in de 'taal' die de media spreekt dempt de maatschappelijke onrust en publieke verontwaardiging. Er zou zelfs sprake kunnen zijn van een zeker ontzag van journalisten voor de witte boorden criminelen waardoor zijn voorzichtiger omgaan met hun berichtgeving.

Overgerapporteerde slachtoffers

Politie en gevangenbewaarders als slachtoffers

Een andere versie van het ideale slachtoffer is de officier die tijdens zijn dienst slachtoffer wordt. Verhalen over neergeschoten agenten halen vaak de voorpagina en worden disproportioneel groot weergegeven. De getoonde kwetsbaarheid van deze officieren strookt niet echt met de werkelijkheid als men kijkt naar de werkelijke statistieken omtrent slachtofferschap onder politieambtenaren. Sterker nog, de meeste voorkomende doodsoorzaken voor politieagenten en gevangenbewaarders tijdens werktijd zijn een natuurlijke dood (zoals een hartaanval) of een ongeluk.

De nieuwswaardigheid van de moord op een politieagent of een gevangenbewaarder is hoog omdat dit het beeld bevestigd van de afname van respect voor autoriteit, wat een beangstigend idee is voor de huidige samenleving. Daarnaast wordt bij dit soort zaken de gelegenheid aangegrepen om politieambtenaren en gevangenisbewakers te beschrijven als nationale helden en slachtoffers die zich bezighouden met gevaarlijke werkzaamheden. De werkelijkheid is echter anders: er overlijden meer mensen in bewaring, dan agenten die deze mensen bewaken. 

Deze overijverige vorm van selfhyping komt voort uit de voortdurende drang om de legitimiteit van het strafrecht en het systeem er omheen te bevestigen. Door de agenten en bewakers af te schilderen als de bewakers van de orde en veiligheid worden de standpunten gesteund van de autoritaire en 'law en order' gerichte politiek.

Verkeerde rapportage van slachtoffers

Slachtoffers van het strafrechtsysteem

De personen die zich bevinden in de molen van het strafrecht hebben al de stempel gekregen van 'dader' en alles wat hen dan overkomt wordt gezien als hun verdiende loon. In het tragische verhaal van een 14- jarige jongen die zelfmoord pleegt in bewaring wordt deze jongen afgeschilderd als 'slecht geboren' en een drugsgebruikende crimineel. Mensen die iets overkomt als zij zich in het strafrechtsysteem bevinden plukken enkel de vruchten van hun eigen schuldigheid, zo is de algemeen heersende opvatting.

Volwassen slachtoffers van seksuele delicten

In de meeste zaken waarover gepubliceerd wordt is er sprake van een mannelijke dader en een vrouwelijk slachtoffer als het gaat om seksuele delicten zoals aanranding en verkrachting. De uitgebreide berichtgeving over dit soort misdrijven stamt nog uit de jaren '70 waarin, tijdens de hevige concurrentiestrijd tussen tabloids, publicaties over seksuele delicten gebracht werden als een soort 'soft porno' om maar meer lezers te krijgen. In het vrouwelijke slachtofferschap van seksueel geweld is er sprake van twee categorieën: het ideale slachtoffer, de onschuldige maagd die bruut verkracht is, of het onwaardige slachtoffer, de hoer die haar belager bewust heeft verleid. Deze stereotypen zijn gebaseerd op gendervooroordelen en mythen die rondgaan over vrouwen, seks en verkrachting. De berichtgeving wordt heden ten dagen vooral gebracht vanuit een mannelijk perspectief, waarbij stereotypen van het vrouwelijke, het mannelijke en fatsoenlijk, deugdelijk gedrag dat van vrouwen verwacht wordt je om de oren vliegen. Er wordt nog weinig gedaan aan het ontkrachten van mythen en het aanzwengelen van het werkelijke probleem: excessief geweld tegen vrouwen door mannen.

Kinderen die slachtoffer zijn van seksuele delicten

Rapportage over volwassen slachtoffers van seksuele delicten neemt af, op een aantal uitzonderlijke zaken waarbij beroemde mensen betrokken zijn of waarbij meerdere slachtoffers zijn gevallen. Wat nu meer opkomt is berichtgeving over kinderen die slachtoffer zijn van seksuele delicten. Het gaat wel om een selecte groep kinderen waarover gerapporteerd wordt. Zo worden vooral verhalen van hele jonge kinderen weergegeven. Zij zijn nog onschuldig en onbetwist niet op een leeftijd waarin zij zelf bewust zouden kunnen instemmen met dit soort gedragingen. De dader is meestal een vreemde, vaak iemand met autoriteit zoals een leraar. Een nieuwe vorm van slachtofferschap duikt steeds meer op: slachtoffer van online grooming. Deze berichtgeving vertekent de werkelijkheid. Seksuele victimisatie treedt vaak op binnen de eigen familie, de dader is bijna nooit een onbekende van het slachtoffer. Deze categorie slachtoffers blijft echter zeer onderbelicht in de media. De mogelijke verklaring hiervoor is dat de angst voor een externe bedreiging beter te bevatten is voor veel mensen dan de angst voor een dreiging van binnen uit. Deze angst is volledig begrijpelijk maar de misvormde berichtgeving kan deze angst alleen maar voeden in plaats van behulpzaam te zijn in het bevatten van de daadwerkelijke risico's en de daaropvolgende maatregelen die getroffen kunnen worden om deze risico's in te perken.