9.1 Inleiding

De rechtsverhouding tussen ongehuwde partners wordt geregeld door het algemene vermogensrecht uit de Boeken 3, 5 en 6 BW. Meer regelingen voor ongehuwde partners kunnen worden gevonden in het fiscale recht en het sociale zekerheidsrecht.

9.2 Kenmerken en beginselen

In het algemene vermogensrecht is het beginsel van partijautonomie van belang. In het huwelijksrecht speelt het beginsel van solidariteit en de beschermingsgedachte een belangrijke rol, in het algemene vermogensrecht in veel mindere mate.

9.3 Belangrijke ontwikkelingen

Sinds de jaren 70 is het ongehuwd samenleven sterk toegenomen. Dat riep de vraag op of wettelijk ingrijpen hiervoor nodig was. Onderzoekers meenden dat wettelijk ingrijpen wel nodig was, maar Staatssecretaris Teeven onderschreef deze conclusie niet.

9.4 De rechtsgevolgen van het ongehuwd samenleven

Voor het ongehuwd samenleven bestaat niet één term:

• Een voorbeeld is art. 1:160 BW waar het gaan samenleven met een ander als waren zij gehuwd, leidt tot een definitieve beëindiging van de alimentatieplicht.
• Bij meerderjarigenbescherming wordt dit ook weleens levensgezel genoemd.
• In het huurrecht krijgt de medehuurder speciale rechten.
• In het belastingrecht kunnen ongehuwde samenwoners fiscale partners worden.

Voor de erf- en schenkbelasting gelden speciale regels voor ongehuwd samenlevende paren.

9.5 Verhouding tot andere rechtsgebieden

De rechtsregels voor formele relaties zijn niet van toepassing op ongehuwde samenlevers. In de rechtspraak wordt weleens geprobeerd om die regels analoog toe te passen op situaties van ongehuwde samenlevers. Dit is niet gelukt met betrekking tot het alimentatierecht, maar bijv. wel regels over de draagplicht voor de kosten van de huishouding en vergoedingsrechten. De rechtspraak is hier alsnog niet consistent in.

9.6 Internationaal recht

Op zichzelf kan het ongehuwd samenleven en de relatie tussen ongehuwd samenlevende ouders en hun kind als family life aangemerkt worden in de zin van art. 8 EVRM. Op vermogensrechtelijk gebied blijkt een beroep op het EVRM als ongehuwd samenlevers niet succesvol.

9.7 Vermogensrechtelijke positie van ongehuwde samenlevers

9.7.1 Problemen bij een scheiding

In de praktijk wordt na een scheiding de vraag gesteld van wie de goederen zijn zoals honden, inboedel en auto’s. Ook wordt er gekeken naar of de één nog een vordering heeft op de ander en wie er in het huis mag blijven wonen.

De goederenrechtelijke en verbintenisrechtelijke kant moeten uit elkaar worden gehouden. Bij de goederenrechtelijke positie betreft het de vraag wat tot het vermogen van de partner behoort. Dit is de directe verhouding tussen mens en goed. Bij de verbintenisrechtelijke positie betreft het de vorderingen die de partners hebben jegens elkaar. Denk aan een auto die op de naam staat van de één, maar die voor het grootste deel is betaald door de ander.

In het boek wordt een praktijkvoorbeeld genoemd. Dit is terug te lezen op p. 228.

9.7.2 Samenlevingscontracten

9.7.2.1 Nut van een contract

Ongeveer de helft van alle samenlevende paren maakt gebruik van de partijautonomie door het sluiten van een notarieel samenlevingscontract. Voordelen van een notarieel samenlevingscontract:

• Het biedt duidelijkheid over de daarin behandelde onderwerpen en het biedt de mogelijkheid om daardoor conflicten na scheiding te beperken of te voorkomen.
• Het is vereist (met een zorgplicht) om in de relatie tot derden in aanmerking te komen voor bepaalde gunstige rechtsgevolgen. Bijv. bij pensioenfondsen of belastingtechnisch.
• Dit contract biedt de mogelijkheid om af te wijken van het algemene vermogensrecht en zo biedt het een regeling op maat. Bijv. de draagplicht in de kosten van de huishouding naar ratio van het inkomen.
• Het is handig omdat er dan voorhand wordt besloten van wie de goederen zijn.
• Een bewijsregel die kan worden opgenomen is dat bij onduidelijkheid wie de eigenaar is, de helft aan een ieder toebehoort.
• Ook een beding kan worden opgenomen over partneralimentatie en een verdeling, verrekening of vergoeding m.b.t. bam tijdens de relatie opgebouwd vermogen.

9.7.2.2 Problemen met een contract

De problemen met dit contract:

• Als het contract structureel niet wordt nageleefd.
• Hoe het contract moet worden uitgelegd.
• Een summier contract dat weinig houvast biedt.
• Als het contract niet is gewijzigd, terwijl de feitelijke situatie dat wel is.

9.8 Goederenrechtelijke afwikkeling na scheiding

9.8.1 Inleiding

Goederen die voor het samenwonen al van een van de partners waren, leiden normaliter niet tot een geschil. Het zijn de gevallen waarvan tijdens de relatie niet duidelijk is van wie het goed is. De vraag is wie er kan bewijzen dat hij of zij de eigenaar is.

Bij de verkrijging van goederen geldt de formele verkrijgingsleer: degene aan wie een goed is geleverd (krachtens een geldige titel en door een beschikkingsbevoegde: art. 3:84 BW) is daarvan rechthebbende geworden. Voor registergoederen en vorderingen op naam is de tenaamstelling doorslaggevend. Voor andere goederen is dat echter wel een bron van conflict.

9.8.2. Processuele functie van bezit

Wat wordt aangeduid met de processuele functie van bezit is de goederenrechtelijke kwalificatie.

Bezit is het houden van het goed voor zichzelf (art. 3:107 lid 1 BW). Houden voor een ander is te vinden in art. 3:108 BW. Dit wordt beoordeeld naar de verkeersopvatting en naar de uiterlijke feiten (art. 3:109-3:117 BW). De bewijsvermoedens zijn belangrijk (art. 3:109 BW) à wie een goed houdt wordt vermoed het voor zichzelf te houden. Dit kan worden tegensproken als wordt aangetoond dat de bezitter eigenlijk houder is. Degene die een goed bezit wordt vermoed rechthebbende te zijn, tenzij dat wordt tegengesproken (art. 3:119 lid 1 BW).

Dit is moeilijk te bepalen, omdat de ongehuwde samenlevers allebei de feitelijke macht uitoefenen op de goederen in en rondom het huis. 

Het gevolg van een scheiding is in de meeste gevallen dat slechts nog een van de partners de feitelijke macht over de goederen uitoefent, omdat de ander de woning verlaat. Gaat het evenwel om gemeenschappelijke goederen of zijn eigen privégoederen, dan mag het verlaten van de woning in beginsel niet aangemerkt worden als het doen van afstand van het bezit van het goed. De partner die niet de feitelijke macht over een goed uitoefent, kan bezitter zijn.

Een voorbeeld is als dat A en B scheiden en B de woning verlaat dat A dan wordt vermoed de goederen voor zichzelf te houden en dat A dan ook rechthebbende is. A verkeert dan in een gunstigere positie dan B. B moet tegenbewijs leveren. Als A meent dat de goederen geschonken zijn, is tegenbewijs bijna onmogelijk.

De rechter kan op basis van een feitelijk vermoeden aannemen dat de partner zonder feitelijke macht rechthebbende is, behoudens tegenbewijs. Dit kan door als rechter bijv. vast te stellen dat de goederen al voor de relatie aan B toebehoorden. Als de rechter op basis van een dergelijk feitelijk vermoeden het rechtsvermoeden opzij wil zetten, is aan hem en kan in cassatie niet worden getoetst.

In de praktijk worden zulke geschillen op meerdere manieren opgelost. Er bestaat op dit gebied rechtsonzekerheid, omdat er geen algemene houvast is aan bepaalde regels.

9.9 Verbintenisrechtelijke afwikkeling na scheiding

9.9.1 Inleiding

Hier moet een onderscheid worden gemaakt tussen situaties waarin partners een overeenkomst zijn aangegaan over de prestatie en die gevallen waarin een contractuele rechtsverhouding ontbreekt. De eerste categorie levert niet veel problemen op. Bij de tweede categorie (de ongegronde vermogensverschuivingen) wel, omdat er causa ontbreekt.

9.9.2 Contractuele grondslagen

In theorie kan het vermogensrechtelijk handelen bij een groot aantal benoemde contracten ondergebracht worden:

• De (ver)bruikleenovereenkomst
• Schenking
• Opdracht
• Het verrichten van enkele diensten
• De (geld)leenovereenkomst
• Arbeidsovereenkomst
• Contract sui generis
• Verrekenovereenkomst
• Leerstuk van natuurlijke verbintenis kan van belang zijn.

Bij overeenkomst van een vermogensverschuiving volgt de afwikkeling in beginsel overeenkomstig de contractuele regeling. Maar zelfs bij een contract, kunnen er geschillen blijven bestaan. Op pagina 234 en 235 van het boek wordt een voorbeeld gegeven. De Haviltex norm blijft van belang in zulke geschillen.

Indien een expliciet contract ontbreekt, kan sprake zijn van een stilzwijgend contract. Ook kan een natuurlijke verbintenis de grondslag voor een vermogensverschuiving vormen. In de praktijk van belang zijn impliciete af- en verrekenovereenkomsten; dat zijn overeenkomsten op grond waarvan bij het einde van de relatie verrekend moet worden over de waarde van bepaalde vermogensbestanddelen.

De HR heeft in het Kermisexploitanten-arrest een aantal interessante overwegingen gegeven over een impliciete rekenovereenkomst. Kermisexploitanten zijn na hun echtscheiding weer samen gaan leven. Het vermogen stond grotendeels op naam van de man, terwijl beiden hun geld hadden geïnvesteerd onroerend goed en nieuwe attracties. De vrouw vorderde f 100.00 op grond van een stilzwijgende overeenkomst van verrekening. Uit het arrest volgt dat een samenvoeging van de inkomsten niet noodzakelijk is voor het aannemen van een overeenkomst tot verrekening (HR).

Bedacht dient te worden dat de regels voor stelplicht en bewijslast gelden. In de context van het ongehuwd samenleven is dat vaak een hindernis.

9.9.3 Geen contract: andere grondslagen

Is van een contractuele verplichting als causa voor de vermogensverschuiving geen sprake, dan rijst de vraag of die vermogensverschuiving na afloop ongedaan gemaakt kan worden. Daartoe zijn vier grondslagen aan te voeren:

1. De redelijkheid en billijkheid
2. Het leerstuk van ongerechtvaardigde verrijking
3. Onrechtmatige daad
4. Onverschuldigde betaling

Er dient wel een rechtsbetrekking te bestaan tussen de partners. Uit de jurisprudentie en literatuur blijkt dat het niet eenvoudig is om op deze grondslagen vermogen terug te schuiven. Rechtsonzekerheid bestaat op dit punt.

Een grondslag die niet in de wet terug te vinden is, is een vergoedingsrecht. De HR heeft o.b.v. de regeling in art. 1:95 en 1:96 BW in het verleden ook voor echtgenoten die in koude uitsluiting gehuwd zijn, aangenomen dat er vergoedingsrechten kunnen ontstaan als er tijdens het huwelijk vermogen is verschoven. Inmiddels is in art. 1:87 BW een wettelijke regeling opgenomen die voor alle vermogensverschuivingen geldt, ongeacht het regime waar echtgenoten in gehuwd zijn. Voor ongehuwde partners wordt ook steeds vaker aangenomen dat dergelijke vergoedingsrechten bestaan.

Er wordt een voorbeeld genoemd op p.237 en 238. Het betreft een situatie van ongehuwde samenlevers waarbij de vrouw 77.000 euro heeft betaald aan de verbouwing van een huis dat op naam van de man stond. De vraag was of zij een vergoedingsrecht had op haar ingelegde geld. Voor een analoge toepassing van de titels 6-8 uit boek 1 BW is tussen informeel samenlevenden geen plaats, aldus ons hoogste rechtscollege. De HR gaat verder en stelt vast dat er tussen informeel samenlevenden een rechtsverhouding bestaat die mede door de redelijkheid en billijkheid (art. 6:2 BW) wordt beheerst. Dat ze geen contract of stilzwijgende afspraken hebben gemaakt, staat daaraan niet in de weg. Nu de vrouw aanspraak maakt op betaling, ligt het op haar weg om bijzondere feiten en omstandigheden te stellen. Dat heeft zij echter niet gedaan en verkrijgt geen recht op vergoeding.

9.10 Vragen voor de toekomst

Moet aan Boek 1 BW naast de regels voor het huwelijk en het geregistreerd partnerschap een wettelijke regeling (lex specialis) voor ongehuwde samenlevers worden toegevoegd?