Hoofdstuk 2 - Welke ontwikkelingen zijn er in de diagnostiek?

Hoe heeft de diagnostiek zich ontwikkeld?

Diagnostiek is in de jaren veranderd en in dit hoofdstuk worden deze ontwikkelingen besproken. Er zijn een aantal opvattingen die bijdragen aan deze ontwikkeling:

• Diagnostiek is pas functioneel als het een bijdrage levert aan het lesgeven van leraren en het leren van diagnostiek.
• Diagnostiek moet zich meer richten op de behoeften van leerlingen dan op hun problemen en stoornissen.
• Diagnostiek dient oplossingsgericht te zijn en de krachten van leerlingen, leraren en ouders te versterken.
• Een problematische situatie verbetert sneller als betrokkenen meegenomen worden in het diagnostisch proces.
• Leerlingen dienen ongeacht hun leeftijd te participeren in het diagnostisch proces.
• Het diagnostisch proces moet zo evidence-based als mogelijk zijn. 

Wat is functionele diagnostiek?

Bepaalde stromingen zijn het niet eens met de functie van diagnostiek waarin beeldvorming centraal staat. Zij stellen dat beeldvorming niet veel bijdraagt aan het verbeteren van de aanpak van de leraar en leren van de leerling. Dynamic assessment (dynamisch testen) is een stroming die zich richt op het vermogen van de leerling om te profiteren van een instructie of interventie. Functionele diagnostiek heeft als doel om de veranderbaarheid van de leerling en van de onderwijsleeromgeving in te schatten en die vervolgens te benutten in het onderwijsaanbod. 

Wat is dynamisch testen?

Dynamisch testen (DT) is opgebouwd uit een voormeting, het geven van feedback (hints) en een nameting. De vooruitgang zegt iets over het leerpotentieel en de instructiebehoeften van de leerling. DT richt zich op de zone van naaste ontwikkeling en de ondersteuning die nodig is om die te bereiken. Leraren weten echter nog niet goed de dynamische verslagen toe te passen. 

Wat is Response to Instruction (RTI)?

RTI wordt ingezet voor alle leerlingen en monitort de vooruitgang in leren en beantwoordt daarmee de vraag: in hoeverre profiteert de leerling van deze effectieve instructie? Het bestaat uit drie rondes of niveaus (tiers), waarbij de instructie telkens wordt aangepast aan de reactie en uitkomst van de leerling. Het doel is om de instructiekwaliteit te verbeteren om elke leerling optimale onderwijskansen te bieden. Bij RTI gaat het om de respons van de leerling op de instructie van de leraar en bij DT gaat het om de hints van de diagnost. 

Binnen RTI is diagnostiek alleen nodig voor de leerlingen die herhaaldelijk onvoldoende respons op een toenemende intensivering van het onderwijsaanbod laten zien. Binnen RTI worden leerproblemen of een leerstoornis gezien als een tekort in leervorderingen. Het diagnostisch proces wordt functioneel wanneer de inhoud zich richt op de response op instructie en het onderzoek zich richt op het effect van een hint of interventie. 

Hoe wordt er gestreefd naar minder labels in het onderwijs?

Steeds meer leerlingen hebben een label, zoals ADHD of dyslexie. Dit komt doordat er op het internet veel aandacht besteed wordt aan het labelen van kinderen, zoals een vragenlijst over het herkennen van symptomen. Ook worden leraren en begeleiders opgeleid om psychiatrische stoornissen te onderscheiden en signaleren met behulp van de DSM-5. Daarnaast konden leerlingen pas naar speciaal onderwijs wanneer ze geclassificeerd werden met een stoornis. Inmiddels is er een kritische houding naar het labelen van kinderen. Labels zijn niet meer nodig om extra ondersteuning of een toelating naar speciaal onderwijs te krijgen. Er wordt nu gekeken naar de mogelijkheden van leerlingen en wat zij nodig hebben in plaats van te zoeken naar stoornissen. Wanneer diagnosten toch een vraag krijgen naar een label moet hier erg zorgvuldig mee worden omgegaan, want een label is snel te plakken, maar lastig te verwijderen. 

Wat zijn voordelen van classificeren in het onderwijs?

• Het hanteren van een helder begrippenkader ter bevordering van de communicatie.
• De DSM-5 bevat klinisch relevantie beelden en de meest voorkomende stoornissen zijn erin opgenomen. 
• Een classificatie is onderdeel van het diagnostisch proces: een objectieve probleembeschrijving waarin kenmerken zijn geclusterd.
• Een label kan de acceptatie van kinderen met leer- en gedragsproblemen bevorderen.
• Een label kan een kind meer grip op zijn mogelijkheden en beperkingen geven.

Wat zijn nadelen van classificeren in het onderwijs?

• Classificatiesystemen als de DSM-5 zijn ontwikkeld vanuit een psychiatrisch perspectief wat moeilijk te vertalen is naar onderwijsbehoeften. 
• De kwaliteit van een classificatie is sterk afhankelijk van de deskundigheid van degene die de criteria beoordeeld. 
• Sommige veel gehanteerde labels blijken onvoldoende wetenschappelijk onderbouwd, zoals NLD.
• Een classificatiesysteem als de DSM-5 betreft vooral kindkenmerken, de rol van de context blijft hierdoor onderbelicht.
• Classificeren heeft weinig betekenis voor de aanpak, want het is lastig om een adequate aanpak te adviseren op basis van alleen een label, zonder te weten hoe de interacties tussen leerling en leraar en kind en ouder verlopen.
• Een classificatiesysteem is een categoriaal systeem: de stoornis is aanwezig of afwezig. 
• Kinderen ontwikkelen zich, hun problemen variëren door de tijd en zijn gebonden aan levensfasen en de mate van afstemming in hun omgeving.
• Een leraar, ouder of leerling kan de classificatie als vaststaand en nauwelijks te beïnvloeden ervaren, waarbij het label als stigmatiserend kan werken.
• Vanuit ethisch oogpunt is bezwaar te maken tegen de eenzijdige aandacht voor psychopathologie, waardoor bevorderende factoren over het hoofd worden gezien. 

Wat zijn de implicaties voor HGD?

HGD richt zich meer op wat een leerling nodig heeft (zijn onderwijs- en opvoedingsbehoeften) dan op wat hij is of heeft (zijn stoornis). Het is niet altijd nodig om een label toe te kennen om het doel te kunnen bereiken. Wanneer er gevraagd wordt of er sprake is van een bepaalde stoornis door een leerling, leraar of ouder, zal er eerst nagegaan worden of het geven van een label noodzakelijk is in het diagnostisch proces. Een label wordt alleen toegekend wanneer daar ruim voldoende betrouwbare aanwijzingen voor zijn en als alternatieve hypothesen zijn verworpen.

Wat is oplossingsgericht werken?

Oplossingsgericht werken is een praktische en positieve manier van werken gericht op het gezamenlijk vinden van oplossingen. Hierin staan het opstellen van concrete doelen, het geven van complimenten en de hoop op verandering centraal. De oplossingsgerichte benadering hecht evenals HGD veel waarde aan de positieve aspecten en de krachten van leerlingen, leraren en ouders. Beide zijn ook doelgericht en gaan systematisch te werk. Diagnosten/begeleiders werken intensief met leerlingen/leraren/ouders bij het formuleren van doelen en vertrekken vanuit hun oplossingen. Het verschil is dat bij HGD meer aandacht is voor de zorgen en problemen en de analyse van de situatie. Dit wordt niet gedaan bij de oplossingsgerichte benadering, waarbij er alleen gestreefd wordt naar de doelen en betekenisvolle oplossingen. 

Wat is empowerment?

Empowerment is een proces van versterking waarbij kinderen/jeugdigen en hun opvoeders meer grip krijgen op hun situatie. Door onbevooroordeeld en respectvol te luisteren naar hun verhaal, komen de eigen deskundigheid en veranderingsideeën van cliënten naar boven. Bij HGD wordt er ook aandacht besteed aan de persoonlijke theorieën van de leerling, leraar en ouders. Ze worden gezien als waardevolle bijdragers aan het onderzoek. 

Wat is therapeutisch diagnosticeren?

Bij therapeutisch diagnosticeren maakt de diagnost zijn kennis betekenisvol voor het kind en zijn opvoeders door samen de diagnostische gegevens te bespreken en samen vooruitkijkt. Hierbij is er sprake van samenwerking tussen de diagnost en de betrokkenen waarbij samen een antwoord op de onderzoeksvragen gevormd wordt. Effecten van therapeutisch diagnosticeren zijn minder problemen, meer zelfvertrouwen, meer hoop, grotere bereidheid tot het aanvaarden van aanbevelingen en verbetering van de werkrelatie. Bij HGD worden ook de gegevens en antwoorden besproken met de betrokkenen en om feedback gevraagd. Het samenwerken heeft voordelen voor het slagen van het diagnostisch proces.  

Wat zijn de implicaties voor HGD?

De oplossingsgerichte benadering die de leerling, leraar en ouders versterkt (empowert), vertoont overeenkomsten met 'therapeutisch diagnosticeren'. Deze drie stromingen passen goed bij HGD. Bij HGD worden de krachten en het nut van de betrokkenen belicht en wordt er samen gewerkt om tot een oplossing te komen. Het zelfvertrouwen wordt versterkt en zelfbewustzijn en inzicht worden bevorderd. Deze aspecten hebben de werkwijze van HGD in het onderwijs verbeterd.

Hoe kunnen leerlingen participeren in het diagnostisch proces?

Ieder kind heeft het recht zijn mening te geven en er moet met deze mening rekening gehouden worden in elke procedure die het kind betreft. In elk diagnostisch proces moet het kind informatie krijgen en gehoord worden. Hoe jong het kind ook is, elk kind heeft gevoelens en opvattingen over zaken die hen bezighouden. Door leerlingen actief te betrekken bij het gehele diagnostische proces krijgen zij vat op hun ontwikkeling. 

HGD betrekt kinderen actief in het diagnostich proces door kinderen een stem te geven in het diagnostisch proces. In elke fase worden de ideeën en voorkeuren van de leerling betrokken. Dit gaat zonder problemen wanneer elke betrokkene dezelfde belangen heeft, maar dit is niet altijd het geval. Kortom, een handelingsgerichte schoolpsycholoog vraagt altijd naar de mening en beleving van de leerling, luistert serieus naar diens antwoorden en betrekt deze in de besluitvorming. 

Wat is evidence-based diagnostiek? 

Er zijn nog altijd belemmeringen voor de kwaliteit van diagnostiek. Evidence-based diagnostiek beoogt deze belemmeringen zo veel mogelijk op te heffen. Evidence-based diagnostiek als fundament voor advisering omvat drie aspecten:

1. Wetenschappelijke gefundeerde kennis over de ontwikkeling en het leren van kinderen of jongeren, effectief onderwijs en goede opvoeding. 
2. Psychometrisch sterke onderzoeksmiddelen met een goede betrouwbaarheid en validiteit, geschikte normering en klinische relevantie.
3. Gedegen besluitvorming bij het formuleren en toetsen van hypothesen, het integreren van informatie tot een beeld en bij het vertalen van dit beeld naar doelen en een passende en effectieve interventie. 

Wat betekent evidence-based diagnosticeren in de praktijk?

Evidence-based diagnosticeren betreft de beschikbare kennis over dat wat werkt toepassen in het diagnostisch proces. De kennis is afkomstig uit wetenschappelijk onderzoek (research-based), inzichten van ervaren professionals (expert-based), opvattingen, voorkeuren en ervaringen van cliënten (client-based) en kennis over vigerende opvattingen over wat als ethisch passend wordt beschouwd (value-based). Evidence-based werken is dus het integreren van bewijs uit wetenschappelijk onderzoek, gedeelde praktijkkennis, cliëntvoorkeuren en beroepsethiek. 

Wetenschappelijke kennis speelt een centrale rol in drie fasen:

• Strategiefase (formuleren van hypothesen): wat zou er met deze leerling aan de hand zijn?
• Onderzoeksfase (toetsen van hypothesen): welke geschikte en bruikbare onderzoeksmiddelen zijn voldoende betrouwbaar en valide?
• Integratie/aanbevelingsfase (kiezen van aanbevelingen): welke interventies zijn aan te bevelen omdat ze in het algemeen effectief zijn?

In alle fasen van HGD spelen de vier kennisbronnen een belangrijke rol. Met deze vier soorten kennis kan de kwaliteit van het diagnostisch proces en de uitkomsten daarvan verbeterd worden. Elke kennisbron moet de schoolpsycholoog/orthopedagoog onder de knie hebben en benutten om het diagnostisch proces zo zorgvuldig mogelijk uit te kunnen voeren. Daarnaast zijn er ook algemeen werkzame factoren in een diagnostisch proces die leiden tot goede resultaten. Deze factoren zijn onder te brengen in drie rubrieken

1. Juiste bejegening en aandacht voor samenwerking: effectieve diagnosten investeren in positieve relaties met kinderen en hun opvoeders.
2. Goede gespreksvaardigheden (zie H10).
3. Meet, weet en beslis: diagnosten die doelgericht en bewust informatie verzamelen en op basis daarvan beslissingen nemen, boeken betere resultaten dan degenen die deze onderzoekende houding missen.

   Daarnaast zijn er nog twee algemene factoren, deze komen in H12 aan de orde. 

4. Goede werkomstandigheden.
5. Zorgvuldige implementatie van de werkwijze of methodiek.

Wat zijn de implicaties voor HGD?

HGD heeft kenmerken van evidence-based assessment en algemeen werkzame factoren uitgewerkt in een planmatige werkwijze met zes richtlijnen:

1. Benut recente wetenschappelijke kennis bij het formuleren en toetsen van hypothesen.
2. Gebruik bij voorkeur instrumenten die voldoende betrouwbaar en valide zijn en die over recente normen beschikken.
3. Wees voortdurend alert op blinde vlekken tijdens het diagnostisch proces.
4. Hanteer bij het kiezen van een interventie de bewezen effectiviteit als een sterk argument.
5. Investeer in de juiste bejegening en samenwerking.
6. Onderzoek, weet en beslis en reflecteer op de inhoud van het diagnostisch proces en op de uitkomsten ervan. 

Wat zijn de rollen van een handelingsgerichte diagnost?

Als beroeps geregistreerde orthopedagoog/psycholoog past hij als expert recente wetenschappelijke inzichten toe in het diagnostisch proces en de inhoud daarvan en werkt daarmee conform de beroepscodes van de NVO en het NIP en de Algemene Standaard Testgebruik. Als samenwerkingspartner werkt hij nauw samen met het cliëntsysteem: hij gaat een relatie aan met leerling, leraar en opvoeders. 

Om deze rollen van expert en samenwerkingspartner te combineren moet de diagnost schakelen tussen wetenschappelijke termen en alledaagse taal. In de intake- en adviesfase is de diagnost vooral samenwerkingspartner: leerlingen, leraren en ouders actief betrekken bij keuzes. In de strategie- en integratie/aanbevelingsfase is hij vooral de expert: informatie uit zijn vakgebied toepassen op de specifieke situatie. In de onderzoeksfase vervult hij beide rollen: samen zoeken naar antwoorden. 

Ben je geïnteresseerd in Handelingsgerichte Diagnostiek in het Onderwijs en wil je toegang krijgen tot alle hoofdstukken? Word dan lid van JoHo en krijg toegang tot de gehele bundel! De volledige samenvatting is te vinden via https://www.joho.org/nl/samenvattingen-handelingsgerichte-diagnostiek-onderwijs-pameijer-beukering