4. De opvoedbare mens

Dit hoofdstuk gaat over de wijsgerige antropologie. Het gaat daarbij om zelf-interpretatie: wat maakt een mens tot mens. Er worden begrippen behandeld die bijdragen aan de zoektocht naar het verschil tussen mens en dier. Deze zoektocht is al heel lang aan de gang en heeft verschillende keren een nieuwe invulling gekregen. De systematiek bleef vaag. Er hoeft niet alleen met dieren vergeleken te worden om te bepalen wat mensen zijn, maar daar wordt later op ingegaan.

Bewustzijn en vrije wil

De tendens in de natuurwetenschap was het kijken naar puur fysische objecten, dus het was voor de hand liggend om te zeggen dat de mens zich onderscheidde van de natuur door het hebben van een geest. Twee kenmerken van de geest zijn bewustzijn en vrije wil.

Mensen zijn zich bewust van de wereld om hen heen. Wat ze doormaken, maken ze ook mee. Dingen hebben betekenis voor mensen. Een boom die omgezaagd wordt, maakt dit niet mee. De natuur is en soi, bij zichzelf maar zonder zich bewust te zijn van zichzelf. Mensen zijn pour soi, zij zijn zich van zichzelf bewust. Planten en dieren kunnen wel een reactie geven op hun omgeving, maar die reactie is dan uitsluitend een verandering van interne toestand (hars wat uit een stam loopt, een worm die naar de regen kruipt). Als het object de verandering niet meemaakt, dan is die verandering betekenisloos.

Bewustzijn is in de Cartesiaanse traditie vanzelfsprekend verbonden met het onmiddellijke perspectief van het subject. Maar hoe bepaal je dat dieren geen bewustzijn hebben? We kunnen alleen van buitenaf naar een dier kijken dus we kunnen nooit met zekerheid zeggen dat een dier geen bewustzijn heeft. Het solipsisme stelt dat alleen het eigen bewustzijn bestaat en dat alles wat er buiten ons is of lijkt te zijn, niets anders is dan voorstellingen in het eigen bewustzijn. Als je twijfelt over of andere organismen ook een bewustzijn hebben, kom je uit op het other minds-vraagstuk.

Deze vraagstukken laten ons twijfelen over hoe het nou echt zit. Het solipsisme en other minds-idee zijn niet heel aantrekkelijk en er lijkt meer verwantschap tussen een aap en een mens dan tussen een boom en een mens, dus een duidelijke scheidslijn tussen mens en niet-mens is niet zo eenvoudig te maken.

Een ander verschil wat eventueel te maken is, is dat wij verantwoordelijk zijn voor onze keuzes. Met andere woorden: onze omgeving dwingt ons over het algemeen niet om bepaalde dingen te doen, maar we kunnen keuzes maken. Dit komt door onze vrije wil, dat anders ligt bij dieren. Een hond die.....read more