Materieel Strafrecht Hoorcollege 10 - UL Rechten B2 - Ne bis in idem en samenloop

1. Welke onderwerpen worden in het hoorcollege behandeld?

• Weblecture A - Inleiding en wettelijk kader
• Weblecture B - Het begrip 'hetzelfde feit'
• Weblecture C - Het ne bis in idem-beginsel
• Weblecture D - Samenloop

Weblecture A - Inleiding en wettelijk kader

De laatste weken ging het vaak over strafzaken waarbij één specifieke gedraging centraal stond. Vaak zijn er echter meerdere gedragingen strafrechtelijk van belang. In de Nijmeegse scooter-zaak werden de daders bijvoorbeeld aansprakelijk gesteld voor twee losse feiten. Niet altijd is het echter zo duidelijk dat er sprake is van twee gevallen die apart van elkaar bestraft moeten worden of dat er van één feit sprake is. Zo bestaat er een grote gelijkenis tussen schuldwitwassen en schuldheling en kan het zo zijn dat zij beide van toepassing zijn in één zaak. Kan je dan voor beide feiten veroordeeld worden? Bij die vraag is de bestaansgrond van de betrokken bepalingen van belang. Dienen zij beiden om hetzelfde belang te beschermen, of lopen de beschermingsdoeleinden uiteen? 

De laatste jaren is er in de strafbepalingen steeds meer overlap waarneembaar. Een gedraging kan daardoor makkelijker onder meerdere bepalingen valen. Dit komt onder meer door het ruime bereik van onze strafwet en erg ruim geformuleerde strafbepalingen. Een voorbeeld is heling en witwassen. Een andere oorzaak komt vanwege de rol die algemene leerstukken zoals poging en voorbereiding in het strafrecht spelen. Deze overlap is aanvaardbaar, mits de wet voorziet in mogelijkheden om een onevenredige bestraffing te voorkomen.

Onaanvaardbaarheid van overlap

Situaties waarin overlap onaanvaardbaar geacht wordt zijn gevallen waarin een meervoudige aansprakelijkstelling voor hetzelfde feit plaatsvindt, of wanneer onevenredige bestraffing zou volgen omdat een gedraging meerdere strafbare feiten omvat.

Wettelijke mogelijkheden om onevenredigheid te voorkomen

• Art. 55 Sr
• Art. 56 Sr
• Art. 57 Sr
• Art. 63 Sr: Dit en bovenstaande artikelen zorgen voor strafmatiging. Deze bepalingen zijn gericht tot de rechter, ze worden ook wel de samenloopregeling genoemd en hebben tot doel het voorkomen van onevenredige bestraffing.
• Art. 68 Sr: Dit artikel zorgt voor een beperking in de vervolgbaarheid. Deze bepalingen zijn gericht op het OM, omdat ze de mogelijkheden om te vervolgen beperken. Dit artikel bevat het ne bis in idem-beginsel, het doel is het voorkomen van een onevenredige aansprakelijkheidsstelling.

Er zijn dus twee wettelijke manieren waarop onevenredigheid voorkomen wordt.

Weblecture B - Het begrip 'hetzelfde feit'

Zowel bij de samenloopregeling als het ne bis in idem-beginsel speelt het begrip 'feit' een belangrijke rol. Soms kun je door één handeling op één tijdstip meerdere strafbare feiten plegen. Het is een relevante vraag voor welke feiten je dan aangesproken kan worden. Er zijn verschillende invullingen van het feitbegrip mogelijk:

De feitelijke invulling van het feitsbegrip

Deze invulling is gebaseerd op een fysiek handelingsbegrip. Het gaat om de eenheid van tijd, plaats en waarneembaarheid. Het probleem van de feitelijke invulling is dat er in sommige gevallen sprake is van meerdere strafbare feiten terwijl er fysiek waarneembaar maar een feit plaatsvindt. Een voorbeeld hiervan: het negeren van een stopteken van de politie, waardoor agenten verwond raken, terwijl de dader op dat moment in strijd met de Veewet vee aan het vervoeren was.

De normatieve invulling van het feitsbegrip

Deze invulling is gebaseerd op een juridisch handelingsbegrip. Een handeling kan meerdere juridische betekenissen hebben. Indicatoren voor het aannemen van verschillende juridische feiten/betekenissen zijn: een sterk verschil in de rechtsgoederen die door de overtreden bepaling beschermd worden (bij het bovenstaande voorbeeld: het beschermen van politiemedewerkers en het beschermen van vee). Een tweede indicatie is het sterk uiteenlopenen van de strafmaxima van de overtreden bepalingen.

In Nederland worden beide perspectieven gecombineerd: er worden zowel feitelijke als juridische perspectieven meegenomen. Dit is de gecombineerde toetsingsmaatstaf. Wel is het belangrijk om te onthouden dat de invulling hiervan bij ne bis in idem verschilt van de invulling hiervan bij samenloop.

Weblecture C - Het ne bis in idem-beginsel

Letterlijk betekent dit 'niet twee keer voor hetzelfde'. Het is dus een verbod op dubbele vervolging en bestraffing. Het is een uitgangspunt van behoorlijke strafrechtspleging, en wordt gezien als een fundamenteel recht. Het is bijvoorbeeld ook opgenomen in het EVRM. Achterliggende gedachte is dat de uitspraak van de rechter op een bepaald moment definitief moet zijn.

Art. 68 is geadresseerd aan het Openbaar Ministerie. Ook strafbeschikkingen van het OM vallen onder het bereik van dit artikel, die worden dus ook als een onherroepelijk gewijsde gezien. De vraag of sprake is van hetzelfde feit komt in de context van dit artikel niet vaak aan de orde. Wel komt het vaak aan de orde in het kader van art. 313 Sv. Dit artikel maakt het mogelijk dat tijdens een lopende procedure de tenlastelegging gewijzigd kan worden. Om rechtsbescherming mogelijk te maken is bepaald dat wijziging alleen mogelijk is als na de wijziging nog sprake is van hetzelfde feit.

In het arrest NJ 2001/394 was dit ook van belang. In deze zaak wilde het OM de tenlastelegging uitbreiden, naast strafbare voorbereiding ook opzettelijk witwassen. Het Hof stond dit toe, omdat er tussen beide gedragingen zoveel verwantschap bestond dat er sprake is van hetzelfde materiële feitencomplex. Aan het vereiste werd volgens het Hof dus voldaan. De Hoge Raad was het hier echter niet mee eens. De motivatie achter deze cassatie was dat er zowel een verschil in juridische als feitelijke aard van de gedragingen was, en dat dit maakte dat er geen sprake meer was van hetzelfde feit. Aan het vereiste voor wijziging was dus niet voldaan. Uit deze uitspraak blijkt dat de Hoge Raad zowel juridische als feitelijke perspectieven gebruikt, en deze uitspraak is daarom een goed voorbeeld van de gecombineerde toetsingsmaatstaf. Het gaat niet alleen maar om de eenheid in tijd, plaats en waarneembaarheid of alleen maar om de juridische betekenis van gedragingen.

In 2012 oordeelde de Hoge Raad dat een eerdere vrijspraak voor overtreding van art. 285 Sr. niet in de weg staat aan nieuwe vervolging wegens art. 5 WVW. Dit is een gevolg van het hanteren van een gecombineerde toetsingsmaatstaf. De juridische aard van de feiten speelde hierin namelijk een belangrijke rol.

Weblecture D - Samenloop

De samenloopregeling is van toepassing als een gebeurtenis meerdere delictsomschrijvingen vervult. De vraag is dan waar de dader voor bestraft moet worden. En hoe hoog kan de sanctie dan zijn?

De regeling heeft twee doelen: het voorkomen van onevenredige vervolging en het voorkomen van onevenredige bestraffing. Daarom zijn er voorschriften over cumulatie en absorptie van strafmaxima.

Er zijn drie typen samenloop:

1. Art. 55 Sr: De eendaadse samenloop
2. Art. 56 Sr.: Voortgezette handeling
3. Art. 57 Sr: Meerdaadse samenloop

Deze drie artikelen zijn van toepassing bij een gelijktijdige berechting. Art. 63 Sr. is van toepassing bij een ongelijktijdige berechting.

Meerdaadse samenloop

Hier is er sprake van meerdere, losstaande feiten, die gelijktijdig berecht worden. Dit komt vaak voor. Men wordt dan aansprakelijk gesteld voor meerdere strafbare feiten. Art. 57 gaat uit van cumulatie. Als er sprake is van gevangenisstraffen is dit beperkt: dan wordt het maximum gematigd. Disproportioneel hoge straffen moeten namelijk voorkomen worden.

In hoger beroep beklagen verdachten vaak de keuze van de rechter om te kiezen voor meerdaadse samenloop. Ze stellen daar dan tegenover dat er sprake is van eendaadse samenloop. Eendaadse samenloop is namelijk gunstiger voor de verdachte, omdat er daar geen sprake is van cumulatie maar van absorptie van strafmaxima.

Eendaadse samenloop

Hiervan is sprake als er in feite slechts één verwijt gemaakt kan worden. Een gedraging valt dan onder meerdere delictsomschrijvingen. Dan functioneert het absorptiestelsel: het hoogste strafmaximum is dan van toepassing. Hoe wordt nu beoordeeld of er in feite slechts een verwijt kan worden gemaakt? Daarvoor wordt gebruikgemaakt van de gecombineerde toetsingsmaatstaf. De invulling van deze maatstaf verschilt echter van de invulling bij Ne bis in idem.

Dit blijkt uit het arrest Gestolen sieraden (NJ 2017/169). De gedraging van de verdachte voldeed daar aan zowel schuldwitwassen als schuldheling. Het Hof constateerde dat er sprake was van meerdaadse samenloop, gezien de verschillende juridische aard van de misdrijven. Bij heling profiteer je van andermans misdrijven, bij witwassen gaat het om de bescherming van de integriteit van het economische en financiële verkeer. De Hoge Raad ging hier echter niet in mee. Er was sprake van een identiek feitencomplex. De juridische strekking van de misdrijven loopt wel uiteen, maar niet heel sterk. Daarom vond de Hoge Raad het te ver gaan om te concluderen tot twee verschillende verwijten. In dit arrest ging de Hoge Raad over tot een iets andere weging van het juridische en feitelijke perspectief. Er was nu minder aandacht voor het juridische perspectief, en iets meer voor het feitelijke perspectief (r.o. 2.8).

Voortgezette handeling

Er is sprake van een gebeurtenis, maar van elkaar in tijd opvolgende gedragingen die zodanig met elkaar samenhangen dat in feite slechts één verwijt kan worden gemaakt. Er zijn twee vereisten:

1. Er moet sprake zijn van gelijksoortige gedragingen. Het feitsbegrip wordt hier ingevuld zoals bij de eendaadse samenloop.
2. Die moeten verbonden zijn door hetzelfde ongeoorloofde wilsbesluit.

Bij voortgezette handeling functioneert het absorptiestelsel.

2. Welke onderwerpen worden besproken die niet worden behandeld in de literatuur?

Er worden geen onderwerpen besproken die niet worden behandeld in de literatuur.

3. Welke recente ontwikkelingen in het vakgebied worden besproken?

Er worden geen recente ontwikkelingen in het vakgebied besproken.

4. Welke opmerkingen worden er tijdens het college gedaan door de docent met betrekking tot het tentamen?

Er worden geen opmerkingen gedaan met betrekking tot het tentamen.

5.Welke vragen worden behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen? 

Er worden geen vragen behandeld die gesteld kunnen worden op het tentamen.