Inquisitoir (civil law) vs. accusatoir (common law)

Binnen juridische systemen dan wel procedurele tradities kan onderscheid worden gemaakt tussen inquisitoire systemen en accusatoire systemen:

• Inquisitoire systemen treft men voornamelijk aan in de civil law landen in Europa en in de kolonies van deze Europese landen. Voorbeelden hiervan zijn Nederland, Duitsland, Finland, Frankrijk en Zwitserland.

• Accusatoire systemen worden voornamelijk gehanteerd in de zogenaamde common law landen, daar waar het recht zijn oorsprong kent in het Engelse common law. Voorbeelden hiervan zijn het Verenigd Koninkrijk (Engeland en Wales), de Verenigde Staten en alle landen die ooit Britse kolonies waren zoals Zuid-Afrika.

De belangrijkste verschillen tussen deze juridische tradities hebben betrekking op de verhouding tussen het recht, de staat en het individu, en de manier waarop het recht is gefundeerd. Dit heeft grote gevolgen voor de strafrechtelijke procedure en uiteindelijk zijn zij van invloed op de aard van de checks and balances ter bevordering van een eerlijk proces. Civil law tradities zijn gebaseerd op stromingen uit de 18^e eeuw, namelijk die van Verlichting en Revolutie. Hierin werd de staat gezien als datgene wat het algemeen belang moest realiseren, maar dat daardoor tegelijkertijd inbreuk maakt op de individuele vrijheid. En dat terwijl de individuele vrijheden onderdeel uitmaken van het algemeen belang. Deze tegenstelling werd opgelost door het handelen van de staat te binden aan het geschreven recht, de rule of law. Dit is het oorspronkelijke idee van het concept van de rechtsstaat, waarbij aan het individu grondrechten gegeven worden en er rechterlijke controle is op (de verdeling van) de uitvoerende macht. Hierdoor kan de staat slechts inbreuk maken op individuele rechten op grond van de (geschreven) wet. De staat kan dus slechts handelen op basis van aan hen door de wet toegekende rechten. De bevoegdhedenverdeling en het primaat van het geschreven recht impliceren dat al het recht wettelijk moet zijn. De wet moet worden gemaakt door de gekozen (volks)vertegenwoordigers als wetgevende macht, uitgevoerd worden door een uitvoerende macht en worden toegepast door de rechterlijke macht. Een goed voorbeeld van deze interpretatie is de Nederlandse Grondwet. Grondrechten vereisen dus wetgeving, niet alleen om hun individuele toepasbaarheid neer te leggen in de wet maar vooral om hen te beschermen tegen ingrijpen van de staat.

Binnen de common law tradities geldt de rule of law juist als bescherming van de individuele rechten. Individuen hebben concrete rechten en vrijheden die hen beschermen tegen interventie van de staat. Bovendien bestaat er tussen de uitvoerende strafrechtelijke organen geen controle. Alle taken worden geregeld door de rule of law. De uitvoerende organen kennen geen wettelijk toegekende rechten, maar mogen alles doen wat niet expliciet in de wet verboden is. Overigens is hierbij niet vereist dat (internationale) wettelijke normen altijd gecodificeerd dienen te worden. Dit blijkt onder andere uit de uitspraak van het EHRM in de zaak Kruslin and Huvig v. France., waarin werd geoordeeld dat onder de term ‘wet’ de wet in materiële zin wordt verstaan (en niet slechts de geschreven wet). In de praktijk verschillen de civil law en common law landen onderling wel van elkaar. Niet alle civil law landen hebben een grondwet en een gecodificeerd strafprocesrecht dat geldt ter bescherming van de individuele rechten. Twee voorbeelden van landen die dit niet hebben, zijn Nederland en Frankrijk. Van de common law landen heeft alleen het Verenigd Koninkrijk geen (geschreven) grondwet. In de Verenigde Staten is het strafprocesrecht weliswaar bij wet bepaald, maar in de diverse staten bestaat er geen uniform strafprocesrecht. De standaarden komen voort uit uitspraken van het Amerikaanse Hooggerechtshof. Opmerking verdient nog wel dat het EHRM de artikelen uit het EVRM op een zodanige manier interpreteert dat de rule of law wordt gedefinieerd zodat zowel civil als common landen hieronder vallen. Iedere inbreuk moet voorzien zijn bij wet, maar onder ‘wet’ wordt hier niet slechts het geschreven recht onder verstaan. Wat echter wel belangrijk is, dat de wet moet voldoen aan bepaalde criteria: het recht moet toegankelijk, duidelijk en nauwkeurig zijn zodat het publiek weet in welke situaties de staat fundamentele rechten mag beperken. Bovendien moet de staat individuele rechten slechts beperken indien deze een legitiem doel dient en dit strikt noodzakelijk is in het belang van een democratische samenleving. Zie hiervoor de hierboven al aangehaalde uitspraak in de zaak Kruslin and Huvig v. France en Khan v. United Kingdom.

Onderscheid in strafrechtelijke procedures

Juridische systemen zijn niet hetzelfde als juridische tradities of culturen. Daarom bestaat er tegenwoordig niet meer zoiets als een pure inquisitoire dan wel pure accusatoire strafrechtelijke procedure. Ondanks dat is het wel mogelijk om grofweg de kenmerken van de twee strafrechtelijke procedures te noemen en deze met elkaar te vergelijken. Er is echter niet een type procedure die beter kan worden beschouwd voor het realiseren van het recht op een eerlijk proces. Immers is dit recht niet absoluut in die zin dat de er verschillende personen in het strafproces zijn die fundamentele rechten hebben. Zo bestaan er binnen het strafproces rechten voor zowel de verdachte dan wel de verdediging en de slachtoffers als de getuigen. Het is van belang om een balans te vinden tussen het recht op een eerlijk proces enerzijds en de nauwkeurigheid van de uitkomst anderzijds. Zowel bij inquisitoire als accusatoire procedures wordt er gezocht naar de relevante waarheid, die acceptabel en legitiem is voor de betrokkenen en voor de samenleving. Wat de beide procedures verschillend maakt, is dat zij op een andere manier deze ‘waarheid’ willen bereiken en bepaalde waarborgen voor een eerlijk proces anders invullen. Belangrijke kenmerken van het inquisitoire strafproces (civil law):

• De staat is belast met waarheidsvinding. De politie en de officier van justitie (en soms een onderzoeksrechter) onderzoeken de zaak volledig en presenteren het bewijs aan de rechter. Dit betekent dat het onderzoek partijloos (non-partisan) is, wat wil zeggen dat zowel het bevestigende als het ontkrachtende bewijs wordt meegenomen.

• Het materiaal van het onderzoek wordt gepresenteerd in een dossier. De verdediging kan reageren op de inhoud van het dossier en de officier van justitie wijzen op enkele haken en ogen aan het onderzoek. De officier van justitie is dan verplicht deze te onderzoeken. Ter terechtzitting kan de verdediging nog slechts het bewijsmateriaal ontkrachten. Uiteindelijk geldt het dossier als de versie van de waarheid. Het onmiddellijkheidsvereiste, het vereiste dat al het bewijs ter terechtzitting moet worden gepresenteerd, speelt in een dergelijk systeem dus geen centrale rol.

• Het is de rechter die een actieve rol heeft in het vinden van de waarheid.

• In inquisitoire systemen ligt de nadruk op het vooronderzoek, de fase voorafgaand aan de terechtzitting. De rechten van de verdediging moeten evenredig zijn in het licht van waarheidsvinding.

Belangrijke kenmerken van het accusatoire strafproces (common law):

• Hierbij gaat het met name om een strijd tussen de twee partijen: de verdediging en de vervolging. Uiteindelijk komt de waarheid naar voren. Waarheidsvinding is op deze manier alleen mogelijk als iedere partij gelijke rechten heeft.

• In de meeste common law landen, waaronder het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, worden de feiten bepaald door de jury. De jury is echter geen noodzakelijk vereiste in een accusatoir strafproces. De meerderheid van de zaken in common law landen worden behandeld voor een alleen zittende rechter (een professionele rechter of een leek). Zo worden in de Verenigde Staten bijvoorbeeld alleen de serieuze misdrijven voor een jury gebracht. De aanwezigheid van de rechter bestaat er slechts uit om ervoor te zorgen dat het strafproces volgens de regels geschiedt.

• Waarheidsvinding geschiedt niet op basis van een dossier. De zitting is aldus geen verificatie van het dossier door de rechter, maar een ‘vervalsing’ van de zaak door beide partijen in de aanwezigheid van een onpartijdig (onbevooroordeeld in het algemeen en in de zin van bewijs) gerecht. Het onmiddellijkheidsbeginsel staat hierbij in het strafproces centraal. Getuigen en deskundigen moeten dus ook ter zitting worden gehoord en beide partijen kunnen ander (en elkaar tegensprekend) bewijs presenteren.

Ondanks het feit dat een strafproces in de praktijk dus niet puur inquisitoir of puur accusatoir is, kunnen een aantal belangrijke kenmerken worden onderscheiden die met name gerelateerd zijn aan het type systeem en het begrip waarheidsvinding. Zo zijn het vermoeden van onschuld en de bewijslast voor de vervolging kenmerken van het accusatoire systeem, terwijl bij het inquisitoire systeem de verdachte voor schuldig worden gehouden totdat hij het tegendeel (zijn onschuld) bewijst. In beide systemen is het aan de vervolging om de zaak tegen de verdachte te bewijzen. Het verschil zit in de manier waarop de zaak van de vervolging is opgebouwd, met name de rol van de vervolging bij het bepalen van de inhoud van de zaak en de positie van de verdachte dan wel de verdediging van de verdachte.

Conclusie

Internationale standaarden als het recht op een eerlijk proces hebben ervoor gezorgd dat de Europese strafrechtelijke procedure meer accusatoir is geworden. Daarentegen heeft de professionalisering van de beheersing van de criminaliteit (crime control) door de publieke autoriteiten ertoe geleid dat de fase van het vooronderzoek, en dus het inquisitoire systeem, meer van belang is geworden. Nogmaals, geen procedure kan beschreven worden als puur inquisitoir dan wel puur accusatoir. Overigens komt de strafrechtelijke procedure van de Verenigde Staten aardig in de buurt van een absolute accusatoire strafrechtelijke procedure.