In 1917 schreef de grondlegger van de psychoanalyse, Sigmund Freud, het essay Rouw en Melancholie. Hierin vergelijkt hij het rouwproces met depressie. In de tijd waarin hij dit essay schreef, was nog weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar melancholie. Freud benadrukt dat zijn resultaten niet veralgemeniseert kunnen worden, omdat er nauwelijks empirisch bewijs voor is.

Rouw omschrijft Freud als de reactie op het verlies van een dierbaar persoon, of een abstract begrip zoals het verlies van vrijheid. Ondanks dat het rouwproces het dagelijks leven van de rouwende ernstig verstoord, wordt rouw niet gezien als een ziekelijke toestand. Aangenomen wordt dat na verloop van tijd de rouw overwonnen wordt.

Melancholie en rouw komen in grote mate overeen. Zo is er bij beide sprake van neerslachtigheid, weinig interesse voor de buitenwereld, verminderde activiteit en een verlies van het vermogen om van anderen te houden. Bij melancholie is echter ook sprake van een verlaagd zelfbeeld, die onder andere in zelfverwijten tot uiting komt. In het rouwproces verandert het gevoel van eigenwaarde van de rouwende niet.

De verminderde interesse in de buitenwereld en remming van de activiteit van de rouwende, komt volgens Freud doordat het Ik zich geheel overgeeft aan de rouwarbeid die verricht moet worden. Hierdoor is er geen energie voor andere dingen dan rouwen. Die arbeid omschrijft Freud als volgt: De realiteitstoetsing maakt duidelijk dat de dierbare persoon er niet meer is en dat daarom alle verbindingen met deze persoon verbroken moeten worden. De liefde voor die persoon moet opgegeven worden. De rouwende is echter nog niet klaar om de liefde op te geven en verzet zich hiertegen. Daarom gebeurt het verbreken van de libidineuze verbindingen stapsgewijs. Zodra dit helemaal gelukt is, is het rouwproces voltooid en krijgt het Ik zijn vrijheid terug.

Ook melancholie beschouwt Freud als een reactie op het verlies van een dierbaar object. In tegenstelling tot rouw is bij melancholie niet altijd duidelijk wat er verloren is.

Dit onbekende verlies leidt net als bij rouw tot een innerlijke arbeid. Het grote verschil met rouw is de verlaging van de eigenwaarde. De melancholicus bekritiseert zijn eigen Ik, met als gevolg een gevoel van minderwaardigheid. Volgens Freud zit er een kern van waarheid in deze zelfverwijten en is de melancholicus daardoor realistischer dan mensen zonder depressie. Hoewel de verwijten kunnen duiden op een goede zelfkennis, moet iemand die de slechte kanten van zichzelf voortdurend naar anderen uit, wel ernstig ziek zijn.

Wat echter niet in lijn is met de zelfbeschuldigingen, is dat de depressieve patiënt doorgaans geen schaamtegevoelens heeft. Freud verklaart dit doordat de kritiek die de melancholicus over zichzelf uit, met een paar kleine wijzigingen meestal toe te passen is op iemand anders, iemand van wie de patiënt gehouden heeft. De verwijten die men eigenlijk naar dat liefdesobject wil maken, worden teruggericht naar het eigen Ik. Het schaamtegevoel blijft uit, aangezien de verwijten niet over de eigen persoon gaan, maar over de ander.

Met deze laatste conclusie, kan het ontstaan van melancholie verklaard worden. De melancholicus had ooit een liefdesband, een libidineuze binding met een bepaald persoon.

Deze persoon heeft echter de liefdesband verbroken en als gevolg van deze krenking, wordt het libido teruggetrokken. In een normale situatie richt dit libido zich op iemand anders, waar weer een relatie mee aangegaan kan worden. Bij melancholie richt de libido zich niet op een ander, maar wordt het naar het eigen Ik verplaatst, om zich vanuit het eigen Ik te identificeren met de verloren liefde. Het Ik wordt hierdoor als het ware gesplitst, waarbij het ene deel van het Ik zich identificeert met de verloren liefdespartner en het andere deel dat vervolgens bekritiseert. Een depressie is hiermee dus de agressie jegens de verloren liefde, die terug op zichzelf gericht wordt.

Toen Freud dit essay schreef, was het onderscheid tussen unipolaire depressies en manische depressies nog niet bekend. Wel is hem bekend dat niet elke melancholicus manische fases doormaakt. Manie ziet hij als een stoornis die direct gekoppeld is aan melancholie. In deze fase is de worsteling met het eigen Ik naar de achtergrond verschoven, het verlies van het liefdesobject is verwerkt. De energie die het kostte om dit verlies te verwerken (de arbeid), komt ineens weer vrij voor de persoon. Die herwonnen energie slaat om in extreme vrolijkheid en triomf.

Vrijwel het gehele proces van de melancholische arbeid, zoals de haat-liefdeverhouding met het verloren liefdesobject en de identificatie met de verloren liefde, speelt zich af in het onderbewuste van de patiënt. Alleen het lage zelfbeeld is voor de patiënt bewust. De melancholicus is zich bewust van zijn zelfkritiek, hij weet alleen niet het meest cruciale gedeelte daarvan: dat zijn kritiek eigenlijk aan een verloren liefde gericht is.