Samenvatting bij het artikel: John Rawls: de filosoof van de liberaal-democratische verzorgingsstaat (2003) - van der Burg & Pierik

Inleiding

Dat het tegenwoordig voor de huidige generaties vanzelfsprekend is dat een rationeel debat over rechtvaardigheid kan worden gevoerd, is grotendeels te danken aan de invloed van Rawls. Rawls werkte in zijn werk A Theory of Justice zijn gedachte-experiment uit: de sluier van onwetendheid.

Op 24 november 2002 is John Rawls overleden, de belangrijkste politiek filosoof van de 20e eeuw. Er wordt verwacht dat A Theory of Justice in de categorie van Hobbes’ Leviathan, Hume’s A Treatise of Human Nature en Rousseau’’s Du Contrat Social, van groot belang zal zijn voor de geschiedenis.

Rawls heeft met zijn A Theory of Justice een aanzet gegeven tot een nieuwe bloei van de poltieke filosofie. Hij probeerde zonder een beroep te doen op absolute (filosofische of religieuze) funderingen een gemeenschappelijk normatief kader te ontwikkelen dat de basis kan zijn voor ons denken over de constitutionele liberale democratie.

Een kenmerk van Rawls is dat hij ook buiten de politieke filosofie een enorme impact heeft gehad. Voor juristen blijft het werk van Rawls ook een bron van inspiratie. In dit artikel worden enkele hoofdthema’s uit het werk van Rawls besproken, A Theory of Justice staat hierbij centraal.

Leven en werk

Op 21 februari 1921 is John Rawls geboren in Baltimore (Maryland). Zijn werk is voornamelijk ingekleurd door bepaalde persoonlijke ervaringen. Hij groeide op in een zuidelijk, welgesteld gezin en merkte dat zwarte kinderen in zijn omgeving minder kansen kregen, bijvoorbeeld omdat ze naar andere scholen gingen.

De ervaringen van Rawls met rassensegregatie hebben zijn werk flink beïnvloed. Hierdoor is slavernij altijd het paradigma van onrechtvaardigheid gebleven. Voorts heeft het werk van zijn moeder in de vrouwenbeweging, zijn ideeën over rechtvaardigheid sterk beïnvloed.

Rawls’ ervaringen al soldaat in de Tweede Wereldoorlog confronteerden hem met het blinde fanatisme van het Japanse leger en de moordlustige romantiek van de Nazi’s.

Hij karakteriseerde Hitler’s wereldbeeld als religieus, maar in een geperverteerde zin; hij herkende een levensbeschouwelijke dimensie hierin.

In het werk van Thomas Nagel wordt Rawls beschreven als volledig seculier met een religieus temperament; Rawls is zich volledig bewust van het belang van religie in het leven van velen, maar ook van de kracht en het gevaar van religieus fundamentalisme.

Het tweede centrale punt in het werk van Rawls is naast rechtvaardigheid, de vraag hoe een democratie met levensbeschouwelijk pluralisme moet omgaan. In 1939 gaat Rawls in Princeton filosofie studeren.

In 1950 promoveert hij vervolgens in de politieke filosofie. In de jaren daarna doceert hij achtereenvolgens in Princeton, Oxford, Cornell, Harvard en MIT. In 1962 gaat Rawls definitief naar Harvard, waar hij blijft werken tot zijn pensionering in 1991. In de jaren daarna werkt hij aan de grote doorbraak van A Theory of Justice. Rawls kan gezien worden als een one-book-philosopher, omdat zijn hele werk een voorbereiding op of uitwerking en nuancering is van dit ene boek.

In de bundel Collected Papers (1999) in zijn ontwikkeling goed te volgen, hierin zijn al zijn artikelen verzameld. Vervolgens verschijnt in 1993 zijn tweede grote boek: Political Liberalism. In dit boek wordt het thema van rechtvaardigheid gekoppeld aan pluralisme. De vraag die centraal staat luidt: onder welke omstandigheden kan een stabiele en rechtvaardige samenleving bestaan, gegeven de uiteenlopende religieuze, filosofische en morele doctrines van burgers?

De Law of Peo plea verschijnt in 1999, waarin Rawls zijn rechtvaardigheidstheorie uitwerkt naar een theorie voor internationale betrekkingen. In 1999 verschijnt voorts een gewijzigde versie van A Theory of Justice. Rawls had oorspronkelijk tot doel om A Theory of Justice te herwerken om het consistent te maken met Political Liberalism en zijn overige werk. Zijn gezondheid liet dit echter niet meer toe.

In 2001 is hierdoor Justice as Fairness, A Restatement verschenen. In dit boek zijn de verbeteringen en aanvullingen op A Theory of Justice puntsgewijs opgenomen, met verwijzing naar de pagina’s in A Theory of Justice. In 2002 wordt Lectures on the History of Moral Philosophy uitgegeven, waarin de hoorcolleges van Rawls over ethiek zijn opgenomen.

Na de publicatie van Law of Peoples in 1999 is Rawls niet meer actief als filosoof, omdat zijn gezondheid achteruit gaat. In 1999 ontvangt hij de National Humanities Medal van de Amerikaanse president Clinton. Op 24 november 2002 sterft hij op 81-jarige leeftijd.

Het juiste boek op het juiste moment

Het succes van Rawls is in belangrijke mate te danken aan het feit dat A Theory of Justice het juiste boek op het juiste moment was. De Amerikaanse samenleving was aan het eind van de jaren zestig in grote beroering, maar de academische filosofie staat stil door onvruchtbare ideologische debatten en conceptuele scherpslijperij. Ze is hierdoor niet in staat de maatschappelijke discussie een constructieve bijdrage te leveren.

Rawls biedt ten eerste een filosofische analyse van bredere ontwikkelingen sinds de Tweede Wereldoorlog, zoals de opkomst van het mensenrechtendiscours op de groei van de verzorgingsstaat. De sterke nadruk op de mensenrechten is immers na de verschrikkingen van de oorlog gegroeid, maar de theoretische grondslag ervan is niet duidelijk.

Ook de opkomst van de verzorgingsstaat heeft in de loop der jaren een steeds groter beslag gelegd op het nationale inkomen, waardoor de overheid zich met steeds meer terreinen van het dagelijks leven bemoeit.

De vraag naar de normatieve onderbouwing van dit overheidsbeleid is met name tijdens de economische crisis in de jaren zeventig, waarin de uitkeringsgerechtigden steeds meer groeide dan de economie, ontstaan. Rawls’ werk biedt daarnaast ook een normatief kader om na te denken over de concrete maatschappelijke thema’s die de Verenigde Staten en andere westerse landen vanaf de jaren zestig opbreken.

De discussie over de bestaande politieke orde en het blootleggen van diepgaande verdeeldheid in de Amerikaanse samenleving werd met name door roerige protestbewegingen rond burgerrechten, democratisering en de oorlog in Vietnam aan de kaak gesteld.

Rawls was van mening dat de oorlog in Vietnam een onrechtvaardige oorlog was en dat de protestacties daartegen legitiem waren. De filosofie van die tijd was niet in staat om adequaat te reageren op deze ontwikkelingen.

Zij waren huiverig om normatieve uitspraken te doen. A Theory of Justice biedt een goede methode en een goed inhoudelijk vertrekpunt om na te denken over de genoemde kwesties.

Het is grotendeels aan Rawls te danken dat de huidige generaties een rationeel debat kunnen voeren over rechtvaardigheid. Het werk van Rawls heeft het politiek-filosofische debat weer nieuw leven ingeblazen.

In die tijd waren er ook andere belangrijke filosofen, zoals Isaiah Berlin, Michael Oakeshott en Hannah Arendt, maar zij werkten relatief geïsoleerd.

Architectuur van A Theory of Justice

In zijn theorie gaat Rawls op zoek naar principes van rechtvaardigheid, de normatieve grondslagen van de democratische rechtsstaat. Volgens Rawls zijn we het in westerse samenlevingen over een aantal concrete thema’s eigenlijk wel eens of het, als we kritisch en onbevooroordeeld zouden proberen te denken, eens zouden kunnen zijn. Voorbeelden van dergelijke thema’s zijn: het verbod op slavernij en de waarde van gelijkheid en vrijheid. Tegelijkertijd zijn we het over veel zaken fundamenteel oneens, zowel op religieus, politiek as filosofisch gebied.

Er valt niet te verwachten dat we al die meningsverschillen door verder praten en nadenken zouden kunnen overwinnen. Volgens Rawls is het echter ook niet nodig om het over alles eens te zijn. Zolang we het maar over de gezamenlijke spelregels van het samenleven eens kunnen worden.

Er is volgens Rawls dus zowel sprake van een pluralisme als een gemeenschappelijke basis. Rawls probeert vanuit deze gemeenschappelijke basis een kader te ontwikkelen dat ons helpt om met de verschillen en de conflicten die daaruit voortvloeien om te gaan. Hij articuleert de gedachten die we impliciet al delen, brengt deze in onderling verband, en reconstrueert aldus ook de achterliggende ideeën.

Het project van Rawls is hiermee een erg ambitieus project. De doelstelling van A Theory of Justice is het vinden en rechtvaardigen van principes van rechtvaardigheid voor de basisstructuur van de samenleving.

Rawls stelt hierbij de fundamentele spelregels in de samenleving: de grondwet en alle andere politieke, juridische, economische en sociale instituties die een belangrijke invloed hebben op het dagelijkse leven van mensen, centraal.

Rawls baseert zijn politieke theorie, in navolging van John Locke, Jean-Jacques Rousseau en Immanuel Kant, op het idee van het sociale contract. Het sociale contract houdt in dat de rechtvaardigheidsprincipes idealiter gezien de uitkomst moeten zijn van een besluitvormingsprocedure waarin alle leden van de samenleving als vrije en gelijke burgers participeren en vetorecht hebben.

Rawls probeert hierin twee onverenigbare doelen tegelijkertijd te realiseren: mensen moeten hun eigenbelang volgen én unaniem tot een bepaalde set van rechtvaardigheidsprincipes komen. Dit lijkt op het eerste gezicht onmogelijk, omdat verschillende mensen verschillende doelen hebben. Bovendien is er nog een praktisch probleem; zo’n overleg kan in werkelijkheid nooit plaatsvinden.

In A Theory of Justice introduceert Rawls daarom een gedachte-experiment. Dit gedachte-experiment houdt in dat over de rechtvaardigheidsprincipes wordt overlegd en besloten in een oorspronkelijke positie, een hypothetische omgeving die hiervoor speciaal wordt ontworpen. Het kenmerkende van deze oorspronkelijke positie is de sluier van onwetendheid.

De sluier van onwetendheid houdt in dat niemand kennis heeft over zijn of haar situatie. Het doel van deze sluier is dat we over rechtvaardigheidsprincipes besluiten zonder te weten welk effect deze hebben op onze eigen situatie. Door de onwetendheid wordt je eigenlijk gedwongen om onpartijdig te zijn, omdat je niet weet welke partij je bent.

Omdat je iedereen zou kunnen zijn neem je alle mogelijke posities in de samenleving mee in je overwegingen. Hierbij zal men de meeste nadruk leggen op de slechte posities in de samenleving en probeer je voor deze groep mensen alles zo goed mogelijk te regelen, omdat je immers zelf tot die groep zou kunnen behoren.

Voor Rawls heeft de idee van de oorspronkelijke positie een specifiek doel. De idee van de oorspronkelijke positie is een methode waarmee we de morele gelijkwaardigheid van mensen kunnen modelleren. Rawls is van mening dat mensen ondanks verschillen in stand, talent of opvattingen over het goede leven, als mens moreel gelijkwaardig zijn.

Op de theorie van Rawls is ook veel kritiek geuit. Zo waren feministen van mening dat de theorie van Rawls te abstract was en geen rekening hield met de onderlinge afhankelijkheid van mensen en dat het gezin buiten de werking van de rechtvaardigheidsprincipes werd gehouden.

Anderen waren van mening dat de sluier van onwetendheid egalitair is voorgestructureerd en dat kleine wijzigingen tot heel andere beginselen zouden leiden.

Twee principes van rechtvaardigheid

Een belangrijke vraag is welke rechtvaardigheidsprincipes in de oorspronkelijke positie zouden worden gekozen. Mensen zullen allereerst willen voorkomen dat ze heel slecht af kunnen zijn. Volgens Rawls zullen ze daarom een maximin strategie kiezen.

Dit betekent dat ze die principes zullen kiezen waarmee ze in de slechts mogelijke positie in de samenleving nog relatief goed af zijn. Volgens Rawls leidt dit tot twee egalitaire principes:

1. Ten eerste zullen mensen zoveel mogelijk hun vrijheid willen waarborgen, in combinatie met een vergelijkbare vrijheid voor allen. Rawls presenteert hierbij een catalogus van grondrechten die gewoonlijk met de rechtsstaat worden geassocieerd: bescherming tegen willekeurige arrestatie en inbeslagneming van eigendom, politieke vrijheden, vrijheid van vergadering en actief en passief kiesrecht.

2. Ten tweede ligt de nadruk op sociaal-economische gelijkheid. Volgens Rawls moet de verdeling gelijk zijn, tenzij een ongelijke verdeling ten goede komt aan de absolute positie van de minstbedeelden in de samenleving.

Reflectief evenwicht

Rawls introduceert behalve de oorspronkelijke positie ook een andere methodologische vernieuwing. Hij komt met een aanvullende strategie, de methode van het reflectief evenwicht.

De methode is geïnspireerd door de empirische wetenschap en houdt in dat er heen en weer wordt gegaan tussen algemene beginselen en concrete overtuigingen tot er een coherente theorie ontstaat. Ook wordt er rekening gehouden met algemene inzichten over mensen en over de samenleving.

Het voordeel van een reflectief-evenwichtsbenadering is dat de resulterende theorie veel meer dan een puur deductieve benadering recht kan doen aan de concrete context en beter aansluit op het rechtsgevoel, de sterke morele overtuigingen van de burgers.

Daardoor is de theorie beter toepasbaar in de praktijk en zullen burgers de theorie ook eerder accepteren.

De liberale democratie

Rawls’ theorie is vooral baanbrekend geweest op het gebied van de sociaal-economische rechtvaardigheid als uitgangspunt voor een verzorgingsstaat. Dankzij de theorie van Rawls kwam er weer een nieuwe belangstelling voor het denken over de normatieve grondslagen van de democratie.

Vele tientallen auteurs ontleenden hun ideeën aan de theorie van Rawls of zetten zich hiertegen juist af. Ten tweede had Rawls aantoonbaar directe invloed op de burgerlijke ongehoorzaamheid.

Rawls was van mening dat zelfs in een bijna ideale samenleving illegale protestacties een belangrijk correctiemechanisme kunnen zijn wanneer democratische instituties tekortschieten.

Met deze theorie gaf Rawls niet alleen een doodsteek aan de gangbare law-and-order positie, maar bood hij ook een rechtvaardiging voor de protestacties uit de jaren zestig voor burgerrechten, voor vrije meningsuiting en tegen de Vietnam-oorlog.

Conclusie

A Theory of Justice was niet alleen het juiste boek op het juiste moment. Het succes van Rawls was voornamelijk gelegen in de kwaliteit van zijn werk.

Zo was Nozick van mening dat het werk van Rawls een fontein van briljante ideeën was, dat als geheel een strak gecomponeerd bouwwerk is, waarin iedere stap in de argumentatie zorgvuldig wordt toegelicht en vaak vanuit verschillende perspectieven aannemelijk wordt gemaakt.

Rawls’ theorie vormde een goed vertrekpunt; lezers konden op de gedachten van Rawls voortbouwen of juist bekritiseren. Door de kwaliteiten en de veelomvattendheid van de theorie van Rawls is A Theory of Justice voor de politieke filosofie vanaf 1971 een gedeeld vertrekpunt geworden.