Richtlijn ADHD voor jeugdhulp en jeugdbescherming van Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk - 2017 - Chapter 5

Hoe zit het met het pedagogische klimaat op school en in de behandelgroep?

De omgeving van de jeugdige met ADHD heeft invloed op de ontwikkeling van de jongere. Voor het creëren van een voorspelbare en stimulerende omgeving zijn er twee aspecten belangrijk: een positief opvoedklimaat en adequate vaardigheden van opvoeders om gedrag te beïnvloeden.

Wat is een positief opvoedklimaat?

Opvoeding vereist een omgeving waarin een jongere zich veilig en vertrouwd voelt, goed wordt verzorgd en waarin er sprake is van de mogelijkheid tot zelfontplooiing en het aanleren van nieuwe vaardigheden. In een positief opvoedingsklimaat wordt rekening gehouden met de zorgen, eigenaardigheden, spanningen en het plezier van jongeren. Het is belangrijk dat de opvoeders sensitief zijn. Dit houdt in dat zij respectvol, geïnteresseerd, accepterend, empathisch en betrokken met jeugdigen omgaan, dat zij rekening houden met hun beperkingen, dat zij oog hebben voor hun behoeften en capaciteiten, enzovoorts. Onderzoek heeft aangetoond dat tevredenheid van jongeren over de ontvangen zorg toeneemt wanneer zij ervaren dat hun beroepsopvoeders sensitief en responsief zijn. Ook voelen zij zich dan veiliger in een justitiële leefgroep. Hierbij is het belangrijk dat beroepsopvoeders oog hebben voor negatieve invloeden die jongeren op elkaar kunnen hebben en het negatieve gedrag dat zij van elkaar kunnen leren.

Wat is gedragsbeïnvloeding?

Gedrag kan worden veranderd door middel van technieken die gebaseerd zijn op de leertheorie. Deze theorie stelt dat gedrag wordt beïnvloed door wat eraan voorafgaat (antecedenten; bijvoorbeeld structuur, regels, instructies) en door wat erop volgt (de consequenties). Het is van belang dat beroepsopvoeders kennis hebben van opvoedingstechnieken waarmee zij de antecedenten en consequenties van gedrag kunnen veranderen om zo het gedrag van de jongere te beïnvloeden. Bij de toepassing van deze technieken bij jongeren met ADHD dient rekening gehouden te worden met problemen in executieve functies en motivatie. Antecedente technieken zijn vooral belangrijk om jongeren met ADHD te ondersteunen in hun executieve functieproblemen en de kans op gewenst gedrag te vertonen. Zo hebben veel jongeren met ADHD langdurig hulp nodig bij het structureren van situaties. Consequente technieken richten zich vooral op de motivationele problemen van jongeren met ADHD. Zo hebben deze jongeren frequentere en sterkere bekrachtigingen nodig om gedrag aan te leren in vergelijking met jongeren zonder ADHD.

Hoe kan men antecedenten van gedrag beïnvloeden?

Voor het beïnvloeden van gedrag kunnen de volgende technieken ingezet worden:

• De omgeving voorspelbaar maken door middel van dagelijkse routine en regels
• Een duidelijk en helder dagprogramma creëren
• Spullen klaarleggen voordat aan een taak begonnen wordt
• Taken opdelen in kleinere deeltaken
• Structuur aanbrengen in ongestructureerde situaties
• Checken of regels en afspraken zijn begrepen

Heldere en duidelijke instructies bieden. Instructies maken duidelijk wel gedrag verwacht wordt en deze moeten daarom concreet en in positieve termen geformuleerd worden. Er kan ook gebruik worden gemaakt van corrigerende instructies, wat inhoudt dat er niet alleen wordt gezegd wat er niet goed ging, maar ook wat er dan wél verwacht wordt. Prompting verwijst naar het uitlokken van adequaat gedrag door middel van extra stimuli, signalen of hints. Dit kan verbaal (zeggen dat iets gedaan moet worden), non-verbaal (aanwijzen), of fysiek (de jongere aantikken). Wanneer er veel vaardigheden aangeleerd moeten worden is het belangrijk om deze in stapjes aan te leren.

Wat is sociale bekrachtiging?

Positieve reacties die volgen op gedrag worden bekrachtigingen genoemd. Door bekrachtiging neemt de kans toe dat de jongere het gedrag vaker gaat vertonen. De belangrijkste regel bij het reageren op gedrag is dat bekrachtiging beter werkt dan negatieve reacties en dat er veel meer bekrachtiging gegeven moet worden in plaats van negatieve reacties.

Voorbeelden van sociale bekrachtiging zijn:

• Algemene complimenten zoals het opsteken van een duim, goed zo zeggen of glimlachen
• Gerichte complimenten waarbij het concrete gedrag wordt benoemd. Dit is informatief voor de jongere.
• Een gericht compliment met uitleg over de voordelen van gedrag
• Bekrachtigen van positief gedrag van een andere jeugdige

Men kan ook leuke en prettige activiteiten inzetten als bekrachtiging, bijvoorbeeld door een jongere eerst een vervelende klus te laten doen en daarna een leuke activiteit. Materiële bekrachtiging houdt in dat de jeugdige naast de sociale bekrachtiging een tastbare bekrachtiging krijgt zoals stickers.

Hoe kan men ongewenst gedrag voorkomen?

Opvoedingstechnieken die gericht zijn op het uitdoven van ongewenst gedrag zijn:

• Negeren
• Time-out of apart zetten
• Straffen. Een straf moet alleen ingezet worden als het gedrag echt niet genegeerd kan worden. Het is namelijk één van de minst effectieve technieken. Bij voorkeur zijn straffen mild en ze mogen nooit bestaan uit het intrekken van een eenmaal verdiende beloning.

Wat zijn aandachtspunten bij de uitvoering van opvoedingstechnieken?

Bij de toepassing van ADHD-specifieke opvoedingstechnieken is het van belang om het individuele behandelingsplan van de jeugdige te bekijken. In dit plan staat welke aanpassingen er nodig zijn in de dagelijkse routine of omgeving om gedrag te bevorderen. Ook dienen jeugdprofessionals te worden opgeleid om technieken zorgvuldig toe te passen, dienen ze regelmatig methodische werkbegeleiding te krijgen en dient de uitvoering van hun werk te worden gemonitord. Daarnaast moeten de ouders van de jongere frequent, tijdig en consequent in iedere fase van de behandeling betrokken te worden. Diagnostische bevindingen en zaken die naar voren komen moeten als eerst onder aandacht van de ouders komen. Daarnaast is het voor zowel ouders als jongeren belangrijk dat de communicatie met jeugdprofessionals niet beperkt wordt tot het bespreken van problemen en stagnaties, maar dat het ook gaat over zaken die goed gaan en positieve ontwikkelingen.

Hoe verloopt de samenwerkingen tussen school en jeugdprofessionals?

Wanneer jongeren met ADHD niet naar school gaan is de samenwerking tussen jeugdprofessionals, de school en ouders erg belangrijk. Zij moeten samenwerken tijdens het opstellen van een plan, de uitvoering ervan en tijdens de evaluatie. De jeugdprofessional ondersteunt de ouders ook bij het tot stand komen en onderhouden van contact met de school. In de regel wordt ook de leerplichtambtenaar ingelicht en actief betrokken.  In residentiële instellingen, waarin de jeugdprofessional zorgt voor de jongere geldt het principe één systeem, één plan en één regisseur. Dit houdt in dat de jeugdprofessional, de jongere en de school samenwerken vanuit één dossier aan een gezamenlijk ondersteuningsplan.

Bulletpoints

Waar gaat dit hoofdstuk over?

• De omgeving van de jeugdige met ADHD heeft invloed op de ontwikkeling van de jongere. Voor het creëren van een voorspelbare en stimulerende omgeving zijn er twee aspecten belangrijk: een positief opvoedklimaat en adequate vaardigheden van opvoeders om gedrag te beïnvloeden.

Wat is gedragsbeïnvloeding?

• Gedrag kan worden veranderd door middel van technieken die gebaseerd zijn op de leertheorie. Deze theorie stelt dat gedrag wordt beïnvloed door wat eraan voorafgaat (antecedenten; bijvoorbeeld structuur, regels, instructies) en door wat erop volgt (de consequenties). Het is van belang dat beroepsopvoeders kennis hebben van opvoedingstechnieken waarmee zij de antecedenten en consequenties van gedrag kunnen veranderen om zo het gedrag van de jongere te beïnvloeden. Bij de toepassing van deze technieken bij jongeren met ADHD dient rekening gehouden te worden met problemen in executieve functies en motivatie. Antecedente technieken zijn vooral belangrijk om jongeren met ADHD te ondersteunen in hun executieve functieproblemen en de kans op gewenst gedrag te vertonen. Zo hebben veel jongeren met ADHD langdurig hulp nodig bij het structureren van situaties. Consequente technieken richten zich vooral op de motivationele problemen van jongeren met ADHD. Zo hebben deze jongeren frequentere en sterkere bekrachtigingen nodig om gedrag aan te leren in vergelijking met jongeren zonder ADHD.

Wat is sociale bekrachtiging?

• Positieve reacties die volgen op gedrag worden bekrachtigingen genoemd. Door bekrachtiging neemt de kans toe dat de jongere het gedrag vaker gaat vertonen. De belangrijkste regel bij het reageren op gedrag is dat bekrachtiging beter werkt dan negatieve reacties en dat er veel meer bekrachtiging gegeven moet worden in plaats van negatieve reacties.
• Men kan ook leuke en prettige activiteiten inzetten als bekrachtiging, bijvoorbeeld door een jongere eerst een vervelende klus te laten doen en daarna een leuke activiteit. Materiële bekrachtiging houdt in dat de jeugdige naast de sociale bekrachtiging een tastbare bekrachtiging krijgt zoals stickers.