Wat gebeurt er in het lichaam tijdens stress? - Chapter 2

Wat er in je lichaam gebeurt wordt aangestuurd door de hersenen. In dit hoofdstuk wordt besproken wat er in het menselijk lichaam gebeurt tijdens stress.

Wat is het verband tussen stress en het zenuwstelsel?

Je hersenen sturen de rest van je lichaam aan door signalen af te geven aan de zenuwen die vanuit de hersenen omlaag langs het ruggenmerg lopen. Dit kan bewust gebeuren. Deze bewuste handelingen worden aangestuurd door het vrijwillige zenuwstelsel. Handelingen kunnen ook onbewust gebeuren. De bijbehorende signalen gaan automatisch en zijn onvrijwillig.

De set van zenuwen die dit soort automatische, onvrijwillige processen aanstuurt, wordt het autonome zenuwstelsel genoemd. Dit systeem is erg belangrijk bij de stressreactie. De helft van dit autonome zenuwstelsel wordt geactiveerd tijdens zo een reactie, de andere helft wordt onderdrukt. De helft die geactiveerd wordt, heet het sympathische zenuwstelsel. De helft die onderdrukt wordt, heet het parasympatische zenuwstelsel. Beide systemen beginnen in de hersenen en gaan via het ruggenmerg naar praktisch alle plekken in je lichaam, zoals organen, bloedvezels en zweetklieren.

Het sympathische zenuwstelsel wordt geactiveerd in noodgevallen, of wanneer je denkt dat er een noodgeval is. Je zou ook wel kunnen zeggen dat het geactiveerd wordt in geval van vluchten (flight), vechten (fight), angst (fright) en seks.

De sympatische zenuwcellen scheiden epinefrine (adrenaline) en norepinefrine (noradrenaline) uit. De klieren die net boven de nieren (adrenale klieren) zitten scheiden epinefrine uit. Alle andere sympathische zenuwuiteinden scheiden norepinefrine uit. Het parasympatische zenuwstelsel regelt de rustige, tijdrovende activiteiten in het lichaam, zoals de opslag van energie en groei. Het sympathische en het parasympatische zenuwstelsel zijn dus tegengesteld aan elkaar en kunnen niet gelijktijdig op eenzelfde proces in het lichaam werken.

Op welke twee manieren zijn de hersenen betrokken bij de stressreactie?

De hersenen sturen de stressreactie aan via de zenuwen in het sympathische zenuwstelsel. Dit is niet de enige manier. De hersenen scheiden ook hormonen uit.

Een neuron (een cel uit het zenuwstelsel) kan een neurotransmitter uitscheiden. Een neurotransmitter is een chemische boodschapper, die razendsnel naar een ander neuron kan reizen om deze iets anders te laten doen dan dat waar hij op dat moment mee bezig is.

Een neuron kan echter ook een boodschapper sturen die in het bloed terecht komt in plaats van bij een ander neuron en kan ver door het lichaam reizen. Zo’n boodschapper is een hormoon. Sommige hormonen worden geactiveerd tijdens stress, terwijl anderen juist gestopt worden.

Vroeger dacht men dat de lichaamsdelen die de hormonen uitscheiden (perifere klieren) zelf wisten wanneer ze hormonen moesten uitscheiden en wanneer niet.

Zo dachten ze dat het feit dat de seksuele driften van mannen afnemen met de leeftijd komt doordat de testikels minder testosteron uitscheiden. De oplossing zou dan makkelijk zijn: de mannen testosteron geven. Deze testosteron extracten werden uit dieren gehaald en geïnjecteerd in de mannen. Dit werkte echter niet. Het feit dat de testes minder testosteron uitscheiden, komt niet door de testes, maar doordat de hersenen hen niet meer vertelde dat ze dat moeten doen. Eerst dachten wetenschappers dat de hypofyse deze perifere klieren aanstuurde. Zij scheiden namelijk pas hormonen uit nadat de hypofyse een hormoon heeft uitgescheiden. Wanneer de hypofyse beschadigd is, wordt de hormoonhuishouding verstoord.

In de jaren ’50 kwam men erachter dat de hypofyse niet de ‘master gland’ was. Men had de hypofyse verwijderd, en in een soort fles met voedingsstoffen gedaan. Het resultaat was dat bepaalde hormonen die normaal gesproken uitgescheiden worden, nu niet vrijgelaten werden, terwijl andere hormonen juist in hele grote aantallen vrijgelaten werden. Zo kwam men erachter dat de hypofyse niet op zichzelf werkt. Men kwam erachter dat de hypofyse de orders opvolgt van de hersenen. Dit werd onderzocht door delen van de hersenen die vlakbij de hypofyse lagen te beschadigen, met als resultaat dat de hypofyse van slag raakte en in de wilde weg hormonen uit ging scheiden.

Eén vraag blijft over: hoe bewerkstelligen de hersenen dit? Er lopen namelijk geen zenuwen van de hersenen naar de hypofyse. In 1944 kwam fysioloog Geoffrey Harris op het idee dat dat het brein misschien óók hormonen vrijlaat, die vervolgens naar de hypofyse gaan en de acties van dit orgaan regelen. Sommige hormonen stimuleren de uitscheiding van hormonen, andere hormonen zorgen ervoor dat hormonen niet uitgescheiden worden. Guillemin en Schally onderzochten dit en kwamen na jaren van onderzoek erachter dat dit inderdaad het geval is.

We weten nu dat de hersenen aan het hoofd staan van het uitscheiden van hormonen. Aan de basis hiervan ligt de hypothalamus, die een grote hoeveelheid aan verschillende hormonen kan uitscheiden. De hypothalamus kan de hypofyse ook aansturen, door middel van een activerend en een inhiberend hormoon. Dan is er sprake van duale controle. Bovendien is het mogelijk dat de hypothalamus meerdere verschillende hormonen uitscheidt om de hypofyse aan te sturen.

Wat is het verband tussen hormonen en stress?

Hormonen zijn zeer belangrijk bij stress. De twee hormonen die het belangrijkst zijn bij de stressreactie zijn de al eerder besproken epinefrine en norepinefrine die beide worden uitgescheiden door het sympathisch zenuwstelsel. Ook glucocorticoïden zijn erg belangrijk voor de stressreactie. Glucocorticoïden behoren tot de steroïde hormonen. Onder dit soort hormonen vallen:

• Androgeen.
• Oestrogeen.
• Progestageen.
• Mineralocorticoïden.
• Glucocorticoïden.

 Zij worden uitgescheden door de bijnieren, die vlak boven de nieren liggen.

De glucocorticoïden lijken wat betreft de werking op epinefrine. Epinefrine werkt echter al binnen enkele seconden, terwijl glucocorticoïden pas na een paar minuten tot een paar uur werken. Men zou kunnen stellen dat glucocorticoïden de activiteiten van epinefrine overneemt.

Ook de uitscheiding van glucocorticoïden worden gecontroleerd door de hersenen. Wanneer er iets gebeurt wat stressvol is of waarvan je denkt dat het stressvol is, scheidt de hypothalamus verschillende hormonen uit naar de hypofyse. Dit is een circulerend systeem. Het belangrijkste hormoon wat de hypothalamus uitscheidt, is CRH (corticotropin releasing hormone). Binnen ongeveer vijftien seconden zet de CRH de hypofyse aan om het hormoon ACTH (corticotropin) uit te scheiden. ACTH komt dan in de bloedsomloop en bereikt zo de adrenale klieren. ACTH laat de bijnieren glucocorticoïden uitscheiden.

Samen met de werking van het sympathisch zenuwstelsel (met name de uitscheiding van epinefrine en norepinefrine) zorgen de glucocorticoïden voor de belangrijkste reacties van het lichaam op stress.

Tevens wordt je alvleesklier tijdens stress gestimuleerd om het hormoon glucagon uit te scheiden. Glucagon, glucocorticoïden en het sympatische zenuwstelsel zorgen ervoor, dat de suikerspiegel (glucose) in het lichaam omhoog gaat. Dit zorgt voor meer energie. Ook scheiden de hersenen en de hypofyse endogene, morfineachtige stoffen uit, namelijk endorfine en enkefaline. Deze zorgen er onder andere voor, dat je nauwelijks tot geen pijn waarneemt. De hypofyse scheidt bovendien nog een antidiuretisch hormoon (vasopressine) uit, dat ervoor zorgt dat er weinig urine uitgescheiden wordt, ten behoeve van waterbehoud in het lichaam.

Naast de activering van bepaalde hormonen, zijn er ook hormonen die juist onderdrukt worden tijdens de stressreactie. Het gaat hierbij vooral om hormonen die te maken hebben met voortplanting, groei en de afgifte van insuline, wat er normaal gesproken voor zorgt dat het lichaam energie opslaat om later te kunnen gebruiken.

Welke toevoeging heeft Taylor op de vecht- en vluchttheorie?

De stressreactie is: vechten of vluchten. De onderzoekster Taylor betwist echter of deze reactie voor mannen en vrouwen gelijk is. Onderzoek heeft uitgewezen dat de vecht- of vluchtreactie eigenlijk bijna alleen maar in mannen voorkomt. Mannen zijn vaak veel agressiever dan vrouwen. Daarom zullen mannen sneller een gevecht aangaan. Vrouwen moeten echter ook rekening houden met hun kinderen, waardoor ze vaak niet in staat zijn om te vechten of te vluchten. Zij zouden dan hun kinderen achter moeten laten. ‘Pas op en wees een vriend’ (tend and befriend) is daarom een meer geziene stressreactie in vrouwen. Dit is voor hen vaak veel nuttiger dan vechten of vluchten.

Welk hormoon scheidt de hypofyse bij vrouwen ook uit tijdens stress?

Tijdens stress scheidt de hypofyse bij vrouwen ook het hormoon oxytocine uit. Dit hormoon zorgt er bij vrouwen onder andere voor, dat ze monogaam blijven. Dit hormoon past daarom veel beter bij de theorie van Taylor over oppassen en bevriend raken. Er zijn tegenstanders die zeggen dat vrouwen net zo goed agressief kunnen zijn en kunnen vluchten, maar vaak zijn vrouwen pas agressief als er een bedreiging voor hun kinderen is.

Over het algemeen wordt de theorie van Taylor geaccepteerd. Men ziet in dat het lichaam niet alleen op stress reageert door het lichaam voor te bereiden op vechten en vluchten. Bovendien realiseert men zich dat er belangrijke sekseverschillen zijn in de fysiologie en de psychologie van stress.

Zijn er verschillen in stressreacties tussen dieren?

Sommige kenmerken van de stressreactie zijn anders voor verschillende dieren. Ook is er een verschil in tijd van de werkingen van epinefrine en glucocorticoïden bij mens en dier. Bij mensen werkt epinefrine al binnen enkele seconden, terwijl glucocorticoïden pas na enkele uren werken. Voor sommige diersoorten is dit echter helemaal niet handig. Wanneer je de zebra bent die opgejaagd wordt, hoef je de vluchtreactie geen uren vol te houden. De werking van de glucocorticoïden zou dus te laat komen. Bij dit soort dieren blijken glucocorticoïden juist meer te zorgen voor het herstel na de stressreactie. In sommige gevallen kunnen glucocorticoïden ook werken als voorbereiding op de volgende stressfactor.

Is de stressreactie voor bepaalde stressfactoren altijd hetzelfde?

Epinefrine en glucocorticoïden kunnen er bij elkaar voor zorgen dat ze uitgescheiden worden, omdat de bijnier ze beiden uitscheidt. Hierdoor is je stressreactie vaak hetzelfde voor alle stressfactoren. Het is echter gebleken dat niet alle stressfactoren voor dezelfde stressreactie zorgen. De snelheid en hoeveelheid van het sympathische systeem en de glucocorticoïden variëren per stressfactor. Bovendien worden niet altijd alle andere endocriene componenten van de stressreactie geactiveerd. Dit verschilt per situatie. Zo verschillen ook de uitgescheiden hormonen en hun exacte hoeveelheid per stressfactor. De sensitiviteit ervoor kunnen ook verschillen in verschillende lichaamsdelen. Dit betekent dat sommige lichaamsdelen niet op de ene stressfactor zullen reageren, maar wel op de andere.