Het ontstaan van toerisme en haar voor&nadelen

Het plezier dat we aan vakanties ontlenen, draagt ertoe bij dat vakanties voor steeds meer mensen een jaarlijks terugkerend fenomeen is geworden. Toerisme is de grootste volksverhuizing aller tijden en de piek is nog niet bereikt. Waren er in 1950 over de hele wereld nog 25 miljoen international toeristische verplaatsingen, in 1999 was dit opgelopen tot meer dan 657 miljoen. Toerisme wordt steeds groter en populairder. Ook de afstand die mensen afleggen wordt groter evenals de frequentie waarop we op reis gaan. Werd in het recente verleden steevast de zomerperiode van het jaar gekozen als de tijd van het jaar om er enkele weken op uit te trekken, tegenwoordig wordt in de andere seizoenen ook volop gereisd.

Verplaatsingen van mensen in hun vrijetijd gaan gepaard met consumptief gedrag, zoals onder andere het gebruik van transport en accommodatie, de aanschaf van goederen en het gebruik van diensten. Hierdoor is toerisme tot een van de meest vitale economische sectoren van de wereld gaan behoren. Door de komst van toerisme kunnen bezienswaardigheden, cultuur-historische monumenten en natuurlijke hulpbronnen (bv. tropische regenwouden) worden behouden en gereconstrueerd.  Ook in de meeste ontwikkelingslanden is toerisme een belangrijke bron van inkomsten geworden. De arme landen vormen in toenemende mate een populaire vakantiebestemming; Toerisme wordt door overheden van ontwikkelingslanden vaak gezien als een positieve impuls voor de economie en zij proberen daarom de komst van toeristen te bevorderen.

Toerisme heeft echter ook zijn keerzijde. Met name de massaliteit leidt tot het dichtslibben van steden en wegen, geluidsoverlast, stank, onderlinge hinder en irritaties tussen toeristen vanwege te lange wachttijden bij attracties Naast deze direct in het oog springende negatieve effecten, kan een te massale ontwikkeling ook leiden tot een grote inbreuk op de lokale identiteit van bijvoorbeeld monumentale steden of strandbestemmingen. Bovendien kan toerisme nadelige ecologische effecten hebben: erosievorming, verstoring van het dierenleven en verstening van natuurlijke landschappen zijn enkele gevolgen van grootschalige toeristische ontwikkelingen.

Om een goede balans te creëren tussen economisch profijt enerzijds en duurzaamheid en continuïteit anderzijds is het noodzakelijk toeristische ontwikkelingen te sturen. Om deze balans als toeristisch ondernemer of beleidsmedewerker te volbrengen, is het zaak om inzicht te hebben in het reisgedrag en de belevingswereld van vakantiegangers. Leek dit in het recente verleden nog een eenvoudige zaak, tegenwoordig blijkt de leidraad voor gedrag niet gemakkelijk traceerbaar gezien de veranderende behoeften van de consument.

Duurzaam reizen is 'vakantie vieren met op de bestemming rekening houden met het milieu, de mensen, de natuur en de cultuur, zodat reizen in de toekomst ook nog goed mogelijk is' (Handboek Duurzaam Toerisme VVKR, oorspronkelijke bron: MVO Nederland). Het is een verantwoordelijke vorm van reizen die het milieu op de bestemming geen schade toebrengt en het welzijn van de lokale bevolking bevordert.

In de reisbranche worden allerlei termen gebruikt om duurzame vormen van reizen te benoemen. Denk bijvoorbaald aan Duurzaam toerisme, Eco toerisme, Community based tourism, Pro poor tourism, Agrotourism, Geo tourism en, een bijzondere vorm, Voluntourism. Sommige vormen zijn meer gericht op natuur- en milieueducatie, andere op kleinschaligheid of beperking van milieuschade, weer andere respecteren lokale culturen en/of mensenrechten.

Criteria Duurzaam reizen

De Verenigde Naties stelden al in 2005 diverse criteria vast om te bepalen of een vorm van reizen als 'duurzaam' bestempeld mag worden:

Duurzaam toerisme moet:

• in economisch opzicht levensvatbaar zijn;
• bijdragen aan de lokale economie en welvaart;
• bijdragen aan goed werkgeverschap, zoals goede en goedbetaalde banen zonder discriminatie op grond van geloof, geslacht of lichamelijke conditie;
• bijdragen aan gelijke verdeling van de economische en andere baten onder de lokale gemeenschap;
• bijdragen aan de verwachtingen van de bezoekers, zoals het leveren van goede en veilige diensten zonder onderscheid te maken naar geslacht, ras of lichamelijke conditie;
• de lokale gemeenschappen en andere lokale betrokkenen bij besluitvorming over en beheer van toeristische activiteiten in hun gebied betrekken;
• de kwaliteit van leven van de lokale gemeenschappen beschermen of verbeteren, inclusief de sociale structuren en de kwaliteit van de leefomgeving, waarbij uitbuiting vermeden wordt;
• de culturele identiteit, tradities en cultuurhistorie van de gemeenschappen in het gebied respecteren;
• de kwaliteit van landschap en milieu respecteren;
• de biologische rijkdom, flora, fauna en hun leefgebieden en –omstandigheden respecteren;
• het gebruik van schaarse en niet vervangbare natuurlijke hulpbronnen minimaliseren;
• de vervuiling van water, bodem en lucht minimaliseren.

(bron: Handboek Duurzaamheid voor kleinschalige reisorganisaties, VVKR, 2018)

Duurzaam reizen in de praktijk

Tot zover de definities en criteria. En of iets nu onder 'duurzaam reizen' valt, daar kan ontzettend over worden gediscussieerd. Maar belangrijker nog is de vraag 'hoe geef je nu in de praktijk invulling aan een verantwoorde manier van reizen'?

Door één of meerdere van de volgende elementen/gedrag in te bouwen in jouw reis draag je bij aan een verantwoorde manier van reizen. Hoe meer elementen, hoe duurzamer -over het algemeen- je reis wordt. Uiteraard kan je ook kiezen voor reisorganisaties in Nederland, of op locatie, die dergelijke elementen hebben ingebouwd in hun reis, als je je reis niet zelfstandig samenstelt.

• Overnachten in accommodaties die gerund worden door locals, kleinschalige accommodatieverblijven, hostels of kleinschaliger hotels
• Eten in restaurantjes die door de lokale bevolking worden gemanaged
• Boeken van tours bij lokale touroperators en/of travel agencies, die bijdragen aan werkgelegenheid voor de locals
• Deelnemen aan tours die aandacht besteden aan kleinschalige duurzame projecten, bijvoorbeeld doordat een deel van de reissom ten goede komt aan dergelijke projecten
• Checken of het vervoer tijdens de tours waar je aan deelneemt op basis is van schonere brandstof en/of elektrische vervoersmiddelen, of zoveel mogelijk zelf kiezen voor dergelijke vervoersmiddelen
• Compenseren van de CO2 van je vervoersmiddel, bijvoorbeeld door initiatieven te ondersteunen die met reizigersbijdragen nieuwe bomen planten om zo het tropisch regenwoud te laten groeien
• Kiezen voor andere vervoersmiddelen dan het vliegtuig, waar haalbaar (kortere afstanden: de internationale trein, de lange afstandsbus)
• Aandacht besteden aan het zo min mogelijk vervuilen van de omgeving als je een excursie maakt (geen flesjes water in de auto of tijdens excursies, geen lunch in plastic zakjes, afval verzamelen tijdens hiken, geen materialen op het strand achterlaten, etc.)
• Letten op je waterverbruik tijdens verblijf in hostels en hotels; niet onnodig lang de kraan laten lopen, hergebruik van handdoeken door deze nog niet ter vervanging aan te bieden)
• Kiezen voor reisorganisaties die bepaalde internationale of lokale duurzaamheidskeurmerken voeren (check wel de achtergronden van die keurmerken, want er is een grote wirwar aan keurmerken die soms niet zo veel of niets toevoegen)
• Ervaringen delen met andere reizigers en/of reisleveranciers over bedrijven of bedrijfjes die op een goede manier omgaan met duurzaamheid, of juist niet (doe dat altijd genuanceerd, met aandacht voor lokale omstandigheden)
• Kiezen voor elementen in je reis waarbij je écht in de levenssfeer komt van inwoners van het land dat je bezoekt (samen koken, samen sporten, de taal leren van het land waar je reist, samen aan een kleinschalig project werken, workshops volgen etc.)
• Kritisch zijn op excursies waarbij sprake lijkt te zijn van exploitatie van dieren, exploitatie van kinderen, beschadiging van het lokale milieu (maar ook hier: wees terughoudend in te snelle of ongefundeerde kritiek, niet altijd is er direct sprake van 'exploitatie', hou rekening met andere omstandigheden en gewoontes dan je vanuit Nederland gewend bent)
• Signaleren en doorgegeven van misstanden rondom bijvoorbeeld sekstoerisme, oplichting, fraude (gebruik hiervoor zo veel mogelijk de lokale én internationale kanalen van de autoriteiten)
• Bewust handelen bij het kopen van souvenirs; verdiep je in de douane-richtlijnen: wat mag je wel meenemen, wat niet, terughoudend zijn bij afdingen (gun de verkoper die extra winst ook eens)
• Gebruik maken van apps of andere services die het mogelijk maken dat je bij de locals eet, verblijft of een activiteit samen uitvoert
• Bewust nadenken bij het maken van foto's waar inwoners (ouderen, jongeren) op staan; vraag bij voorkeur vooraf om toestemming of maak de foto ook eens níet
• Kies, waar mogelijk, eens voor een reisperiode buiten de topdrukte: zo help je mee aan spreiding van inkomsten en voorkom je piekbelastingen op bijvoorbeeld milieu of lokale faciliteiten
• Kiezen voor milieuvriendelijke versies van reis- en verzorgingsproducten, koop reisproducten waarbij de inkomsten voor een deel weer worden ingezet voor het steunen van duurzaamheid en/of kleinschalige projecten
• Bewust kiezen voor de 'fair' uitvoering van producten die je tijdens je reis gebruikt (bijvoorbeeld op het gebied van voeding), maar let ook hier op de achtergronden van het 'fair' label; in een aantal gevallen is het meer slimme marketing dan echt 'fair'

Een kanttekening

Zoals hierboven al aangegeven; wees bij alles wat je kiest, boekt of waar je gebruik van maakt wel positief-kritisch.

• Is "kleinschaligheid" wel áltijd de betere vorm?
• Wat heeft meer impact op de lokale economie; een groot internationaal gerund hotel met honderden gasten tegelijkertijd dat werkgelegenheid biedt aan honderden medewerkers uit het land en tientallen toeleveranciers...of dat kleinschalige guesthouse met drie klanten per keer?
• Is dat fair label wel zo fair als het lijkt, wat zijn de achtergronden van het label of keurmerk, is het niet meer een marketingterm dan een écht verantwoord label?
• Ga uit van de goede bedoelingen, maar verdiep je ook eens in de achtergronden en lees meegeleverde of online beschikbare teksten door.
• Probeer zelf ook eens 'duurzame' elementen toe te voegen als je niet anders kunt of wilt dan gebruikmaken van minder duurzame vervoersmiddelen of accommodaties.
• Voorkom te kort-door-de-bocht-kritiek of het bekende belerende vingertje als er gewoon nog geen betere alternatieven voorhanden zijn of wanneer de oplossing in een grotere (beleids)context plaats moet vinden. De oplossing is dan niet altijd 'verbieden' of 'geen gebruik maken van'. De oplossing kan ook zitten in het bespreekbaar maken, in gesprek gaan, bepaalde aspecten voor lief nemen als het betekent dat je, door er gebruik van te maken, op die manier tóch een bijdrage kunt leveren. Soms kost een oplossing gewoon tijd, geduld en is een meer stapsgewijze benadering nodig.

Deel je ervaringen

• Ken je uit eigen ervaring hele goede of juist mindere voorbeelden van 'duurzaam reizen', 'ecotoerisme', 'verantwoord backpacken', e.d.? Deel je met andere Worldsupporters!
• Ken je leuke duurzame initiatieven in het land of de landen waar je hebt gereisd? Benoem en beschrijf ze kort in een reactie op dit blog, of schrijf er zelf een aanbeveling of blog over.

Lees meer

• Benieuwd hoe de reisbranche 'duurzaamheid' steeds meer implementeert? Lees het eerder genoemde Handboek Duurzaamheid voor kleinschalige reisorganisaties en lees de berichten van koepelorganisatie ANVR over duurzaamheid. Internationaal vind je publicaties over dit onderwerp bij bijvoorbeeld UNWTO.
• In de World of JoHo vind je tientallen voorbeelden van kleinschalige reisorganisaties, zowel vanuit Nederland als op locatie. Maak gebruik van de organisatieprofielen en lees hoe je als reiziger gebruik kunt maken van hun aanbod aan diensten en producten.
• Check de Magazines opvallende niche-reisbedrijven of de initiatieven van "The Dutch" working and living abroad, via de links bij dit blog.
• Gebruik JoHo's keuzehulp, bijvoorbeeld Reiscontact & respectvol reizen of Bewustzijn & Duurzaamheid

Het lijkt er op dat de onderwerpen duurzaamheid en toerisme vandaag de dag niet meer van elkaar te scheiden zijn. Aan toerisme kleven tal van voor en nadelen ten opzichte van duurzaamheid. Daarnaast is duurzaamheid een ontzettend breed begrip wat alles te maken heeft met zowel de bestemming als organisaties en consumenten.

Door de toenemende openheid en veranderende vraag van de consument is het steeds belangrijker om als onderneming onderscheidend te werk te gaan.  De consument vraagt niet zozeer om duurzaam reizen of transport, maar wel om zaken als beleving, authenticiteit, schone natuur en hygiëne. De vraag naar duurzaamheid binnen de reiswereld komt niet zomaar ergens vandaan.  Hieronder lees je een beknopte tijdlijn van duurzame initiatieven die een verandering binnen de reiswereld hebben gecreëerd:

• 1968: De club van Rome. Deze club was een particuliere stichting die werd opgericht door Europese wetenschappers, om hun bezorgdheid over de toekomst van de wereld onder de aandacht te brengen.
• 1972: De Club van Rome krijgt in één klap bekendheid dankzij het rapport De grenzen aan de groei . Hierin werd, in navolging van het boek The Population Bomb van Paul Ehrlich, een verband gelegd tussen economische groei en de gevolgen hiervan voor het milieu.
• 1981: De term  Tripple Botom Lines (TBL) ontstaat.  Het gaar hierbij om het meten van zakelijke prestaties, waarbij rekening wordt gehouden met economische, ecologische en sociale waarden en criteria.
• 1987: Het begrip ‘Duurzame Ontwikkeling’ (Sustainable Development) wordt vastgesteld met het Brundtland-rapport ‘Our common future 1987″. ‘Duurzame Ontwikkeling’ wordt hier gedefinieerd als “Ontwikkeling, die aansluit op de behoeften van het heden, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien, in gevaar te brengen”.
• 1995: John Elkington zet het begrip ‘People, Planet, Profit’ op. Als de 3 P's niet in balans zijn, lijden de andere elementen hieronder. Wanneer bijvoorbeeld winst te veel prioriteit krijgt, worden mens en milieu hiervan de dupe, bijvoorbeeld door slechte arbeidsomstandigheden of vernietiging van de natuur. Het drie-P’s-begrip wordt  tegenwoordig door veel ondernemingen gebruikt als richtlijn voor het maatschappelijk verantwoord ondernemen.
• 2002:  Binnen de wereldtop die vergadert over duurzame ontwikkeling te Johannesburg wordt de P van Profit veranderd in ‘Prosperity’ (welvaart), om naast economische winst ook de maatschappelijke winst in de afwegingen te betrekken. 
• 2006: De film ‘The inconventient truth’ van el Gore komt uit en krijgt veel aandacht via de media.  In de film wordt de nadruk gelegd op klimaatverandering.
• 2016: Er verschijnt een deel 2 van ‘The inconvenient Truth’. De film volgt Al Gore een jaar bij zijn inspanning om de klimaatcrisis te bestrijden.  
• 2017: Dit jaar wordt uitgeroepen tot International Year of Sustainable Tourism for Development door de verenigde naties.

Toerisme en milieu

Uit de studie ‘Gedragspraktijken in transitie. De casus duurzame toeristische mobiliteit’ is gebleken dat milieuoverweging een zeer kleine rol speelt in de vakantiekeuze van Nederlandse burger, en in het bijzonder bij de keuze van het vervoermiddel. Uit gewoonte en gemak wordt vooral vervoer per auto gekozen, met name bij binnenlandse vakanties en korte trips naar het nabije buitenland. Voor vakanties naar het (verre) buitenland wordt het vliegtuig steeds populairder. Het is heel moeilijk om de inmiddels verworven mobiliteit van de Nederlander te doorbreken, mede gezien het prijskaartje dat aan milieuvriendelijker wijzen van vervoer hangt. Bij de keuze voor een vakantievervoermiddel blijken overwegingen als snelheid, comfort en prijs een veel belangrijkere rol te spelen. Uit de gemaakte berekeningen valt af te leiden dat de auto verantwoordelijk is voor het grootste aandeel van de CO2-uitstoot wat betreft het binnenlands verkeer en dat dit voor het grensoverschrijdend verkeer het vliegtuig is. Van de in analyse meegenomen vervoermiddelen blijken de trein en de touringcar in het binnenlandse en internationale lange afstandsverkeer het meest positief.

Er kan op verschillende onderdelen worden ingegrepen om het geroutiniseerd gedrag, ten nadele van negatief duurzaam gedrag,  om  van producenten en burger-consumenten in positieve zin te beïnvloeden.

• Informatieverschaffing over milieuvriendelijke vervoersalternatieven.
• Voorlichting over de milieudruk van vakantiereizen en vervoermiddelen
• Ontwikkeling van milieuvriendelijke vervoersmogelijkheden en het organiseren van een hoogwaardig openbaar vervoersnet in binnen- en buitenland.
• Het goedkoper maken van milieuvriendelijke vervoersalternatieven en het doorberekenen van milieukosten in de prijs van een reis.

Toerisme en bestemming

Toerisme is niet alleen leuk maar ook belangrijk voor de bestemming.  Wat feitjes op een rij:

• In 2015 hebben Nederlanders in totaal 15.9 miljard euro besteed aan vakanties, zo’n 52 euro per persoon. 13 miljard werd besteed aan buitenlandse vakanties. 90% van het totale vakantiebudget had in 2015 betrekking op lange vakanties.
• In 2016 zorgde de gastvrijheidsector voor zo’n 75.7 miljard euro aan bestedingen waarvan ruim 21 miljard werd gerealiseerd door inkomend toerisme. Dit zorgde voor zo’n 641.000 banen, 6.4% van het totaal aantal banen in Nederland.

Voor toeristische en recreatieve activiteiten is veel ruimte nodig. Door de groeiende bevolking neemt de druk op ruimte nog altijd toe. In Nederland zie je dat steeds meer bedrijven uit de toerisme- en recreatiebranche samenwerken met andere bedrijven, natuurorganisaties of gemeenten op het gebied van ruimte en recreatie om elkaar te versterken. Hierdoor vormt zich een circulaire economie waarbij producten, componenten en grondstoffen zoveel mogelijk opnieuw worden gebruikt om hun waarde zoveel mogelijk te behouden. Onderdeel van dit circulaire denken is dat niet een product centraal staat, maar de performance van een product en bijbehorende meaningfull experience. Het gaat niet om een vervoermiddel (product), maar om de reis (performance).