Week 1, hoorcollege 1: introductie Staat, Rechtsstaat en Staatsrecht

Staatsrecht

Het staatsrecht is de basis van onze staat en het recht dat door de staatsorganen gemaakt wordt. Het is het recht van én over een bepaalde staat en bindt de overheid aan het recht.

Voor een staat geldt dat er rechtsregels zijn die voor hem verbindend zijn ook al worden deze rechtsregels door haarzelf gecreëerd. Het Staatsrecht roept de staatsorganisatie in het leven en bepaalt hoe de staatsorganisatie eruit ziet.  Daarnaast vormt het de basis voor de bevoegdheidsverdeling in de staat en bevat fundamentele rechten die tegen de overheid kunnen worden ingeroepen.

De rechtsregels zijn niet vastomlijnd en er speelt vooral veel politiek in mee. Er is geen orgaan om er voor te zorgen dat de overheid zich aan het staatsrecht houdt en het bestaat ook uit veel ongeschreven regels. Bijvoorbeeld de vertrouwensregel.

Wonderland

Bij Coevorden is er een stukje niemandsland van ongeveer 6 meter. Het wordt wonderland genoemd en bevolkt door ongeveer 14 man. In de tent die er staat zetelt de regering.

Waarom zou dit stukje land geen staat zijn? De staat heeft een gemeenschap van mensen, een volk met een gemeenschappelijke cultuur, godsdienst et cetera. Er zijn immers veertien man. Er is ook sprake van een grondgebied; het is namelijk afgebakend en er wordt gezag uitgeoefend door een overheid die over dwangmiddelen beschikt. Er valt te twisten over het gezag in Wonderland, kan Wonderland handhaven in tijden van nood? Is er een geweldsmonopolie?

De meeste staten voldoen aan de drie eisen die een staat tot een staat maken. Deze ‘staat’ lijkt dat ook te doen. Het enige wat Wonderland niet heeft, en andere staten wel, is dat de staat door andere landen als staat erkend wordt. Dit laatste is niet één van de drie eisen die een staat tot een staat maken maar het lijkt wel belangrijk te zijn.

Groningen bijvoorbeeld, is ook geen staat. In Groningen is dat omdat het hoogste gezag daar niet wordt uitgeoefend.

Staten ontstaan vaak op revolutionaire momenten. Wanneer een staat ontstaat, begint de overheid regels op te stellen om haar eigen macht te beperken. Dat is wat het staatsrecht wordt genoemd. Voor het staatsrecht is het bestaan van de staat een gegeven. Het staatsrecht gaat immers óver de staat, de manier van ontstaan werkt door in de organisatie

De staat en de overheid

Wil er sprake zijn van een staat dient aan de volgende punten te zijn voldaan:

1. Een gemeenschap van mensen; indicaties hiervoor zijn: een gemeenschappelijke taal en geschiedenis.
2. Op een bepaald grond gebied; territoriaal afgebouwd
3. Waarover het gezag wordt uitgeoefend door een overheid die over dwangmiddelen beschikt; onder gezag wordt verstaan gelegitimeerde machtsuitoefening, waar burgers door middel van een democratie mee hebben ingestemd.

Hierbij is het tevens nog van belang dat het door andere staten wordt erkent. Maar dit is niet daadwerkelijk een voorwaarde.

Het begrip staat wordt vaak gebruikt wanneer het begrip overheid bedoeld wordt. Onder overheid worden de verschillende specifieke organen verstaan die de staatsmacht uitoefenen. De bevoegdheden berustten bij de specifieke organen en niet bij de overheid als één begrip. De bevoegdheden worden uit de wet gegeven.

De overheidsmacht wordt uitgeoefend in het algemeen belang maar moet wel in bedwang worden gehouden. Dat maakt dat er een verschil is met het toeschrijven van wettelijke bevoegdheden naar burgers en de overheid.

Bij burgers wordt er vanuit gegaan dat ze alles mogen, tenzij de wet daartegenin gaat. Bij de overheid is dat precies andersom. De overheid mag namelijk niets tenzij de wet haar bevoegdheden toespeelt, er dient dus een wettelijke grondslag te zijn. (Hier zijn wel veel uitzonderingen op)

De macht van de overheid

Overheidsmacht wordt beperkt, overheden hebben vaak het beste met het land voor maar iedere overheid vindt iets anders goed voor het land. Daarom moet de macht alsnog in bedwang worden gehouden. Sommige bestuurders vinden zichzelf immers erg belangrijk, vaak omdat ze erg van zichzelf overtuigd zijn en vinden dat ze om die reden meer macht zouden moeten hebben.

Verdeling van macht

De macht wordt op verschillende manieren beperkt. Ten eerste door de machtenscheiding van Montesquieu. Daarmee wordt de macht verdeeld over wetgevende organen, bestuurlijke organen en rechtsprekende organen. De tweede manier is het systeem van Checks & Balances, dit is een systeem van wederzijdse controle en evenwicht tussen de drie (hiervoor genoemde) staatsmachten onderling.

De organisatie van de staat

Macht kan ook op andere manieren worden verspreid. Doormiddel van staatsvormen bijvoorbeeld, ook wel de territoriale machtenspreiding genoemd. Zo bestaat er een eenheidsstaat, een gedecentraliseerde eenheidsstaat, een federatie en een confederatie.

Een eenheidsstaat is gecentraliseerd. Er is één orgaan of in ieder geval één groep organen op dezelfde plek waarvan de macht uit gaat. De centrale macht houdt dus de uiteindelijke macht.

Een gedecentraliseerde eenheidsstaat is een eenheidsstaat met een centrale macht. Gedeeltes van de overheidsmacht worden doormiddel van decentralisatie over meer onderdelen verdeeld. De uiteindelijke macht blijft echter bij de centrale macht. Nederland is een voorbeeld van een gedecentraliseerde eenheidsstaat.

De federatie, een bondsstaat, heeft onderdelen met meer macht dan bij de eenheidsstaten. De macht tussen de centrale macht en de onderdelen is bijna gelijk. Duitsland is een voorbeeld van een federatie.

De Confederatie, een statenbond, is eigenlijk al geen staat meer. De onderdelen hebben alle macht. Het is eigenlijk een soort eenheid van staatjes.

Het karakter van het staatsrecht is anders dan in andere rechtsgebieden. Het is lastiger te interpreteren. Om deze reden wordt er vaak naar de geschiedenis gekeken. De bedoeling van de wetgever. Daarnaast ook naar de systematiek van de wetten. Daardoor is de historische systematische methode ontstaan. Voor deze methode moet er naar de ontwikkeling van het staatsrecht gekeken worden, de bijzonderheden van de staat, naar de uitleg van de betrokken organen en naar het staatsrechtelijk systeem. Het is belangrijk om te beseffen dat wanneer er alleen naar de historische verklaring gekeken wordt de ontwikkeling van het staatsrecht kan worden afgebroken. Daarom moet het heden te allen tijde worden meegenomen.

Bronnen van het Staatsrecht

De belangrijkste bronnen van het Staatsrecht zijn:

• De Grondwet;
• Het ongeschreven recht; (vaak: gewoonterecht, jurisprudentie)
• (Organieke) wetten;  (wetten ontstaan uit de Grondwet)
• Overige regels m.b.t. staatsorganisatie (bijvoorbeeld: reglementen van orde).

Nederland

Nederland is binnen Europa een gedecentraliseerde eenheidsstaat. Nederland bestaat uit provincies en gemeenten, die over eigen bevoegdheden beschikken. Echter indien puntje bij paaltje komt is het de regering die er uiteindelijk over gaat.

Het koninkrijk der Nederlanden bestaat uit vier landen; namelijk uit Nederland, Aruba, Curaçao en Sint-Maarten. Nederland is dus niet hetzelfde als het koninkrijk der Nederlanden. Aruba hoort dan ook niet bij Nederland maar bij het koninkrijk der Nederlanden.

Na 2010 is het allemaal nog ingewikkelder geworden. Sindsdien valt onder Nederland uit Nederland in Europa en de BES-eilanden; Bonaire, Sint-Eustatius en Saba.

Deze laatste landen zijn niet zelfstandig zoals de andere vier landen. Sinds 2010 zouden ze kunnen beschouwd als een soort gemeente van Nederland.

In een tabel ziet het Koninkrijk der Nederlanden er als volgt uit:

Het Koninkrijk der Nederlanden heeft vier landen:

1. Nederland in Europa

Het Caribisch deel van het koninkrijk:

2. Aruba
3. Curaçao
4. Sint maarten

Het Caribisch Nederland bestaat weer uit drie bijzondere "gemeenten"  de openbare lichamen. 

1. Bonaire
2. Sint-Eustatius
3. Saba

Democratische rechtsstaat

Nederland is een Democratische Rechtsstaat. Democratie en rechtsstaat zijn in de praktijk onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Wil er sprake zijn van een democratie dient:

• Het staatsbestuur in overeenstemming met de wil van het volk;
• Directe en indirecte democratie;
• Besluitvorming bij meerderheid;
• Participatie, openbaarheid;
• Besluitvorming op basis van gelijkwaardigheid van mensen.

Wil er sprake zijn van een Rechtsstaat dient:

• De overheid gebonden te zijn aan het recht;
• De staat respect te hebben voor de grondrechten; staatsvrije sfeer: klassieke grondrechten;
• De overheidsmacht op de wet te berusten, legaliteitseis;
• Machtenscheiding te kennen;
• Die als verbijzondering van machtenscheiding een onafhankelijk rechter te hebben;
• Er sprake te zijn van een Grondwet / Constitutie.

Hierbij is de essentiële voorwaarde  dat de overheid gebonden is aan het waarborgen van de wet .

Er bestaan 2 grondregels voor een democratische staatsorganisatie:

1. Het handelen van de overheid dient te berusten op en in overeenstemming te zijn met een voorafgaande algemene regel (legaliteitseis); Vooraf
2. Op het overheidshandelen dient altijd controle te zijn: rechterlijke controle en politieke controle; Achteraf

Grondwet en constitutie

De Nederlandse Grondwet bevat de belangrijkste regels van het Staatsrecht.

• Maar is daarin niet volledig; de belangrijkste regels van het staatsrecht staat er niet in, bijvoorbeeld de vertrouwensregel. Deze geldt echter wel. (ongeschreven recht maar wel deel van constitutie)
• De grondwet bepaald hoe het staatsrecht eruit komt te zijn.

De Grondwet staat hoger in de normenhiërarchie dan andere wetgeving.

De Nederlandse Grondwet kent een verzwaarde wijzigingsprocedure; artikel 137 GW. 

Het bijzondere karakter van het staatsrecht 

• Het staatsrecht bindt de staat / overheid aan het recht ;
• Het roept de staatsorganisatie in het leven en bepaalt hoe deze eruit ziet; 
• Het vormt de basis voor de bevoegdheidsregeling in de staat;
• Het ligt aan de totstandkoming van het andere recht dat door de overheid gemaakt wordt ten grondslag;
• Het bevat fundamentele rechten die tegen de overheid kunnen worden ingeroepen;
• Handhaving van het staatsrecht is soms lastig .