Hoorcollege aantekeningen - Pedagogische vraagstukken rond polarisatie - Universiteit Utrecht - Jaar 2022/2023

H C   1   -   1 4   N O V E M B E R

Scheidslijnen in de Nederlandse samenleving

Kinderrechten

Nederland ondertekende in 1990 het verdrag » daarmee stemden ze in dat ze het er mee eens waren. In 1995 ratificeerden ze dit verdrag.

» Ratificatie: verplichting om je aan een ondertekend verdrag te houden

Polarisatie = vorming van tegenstellingen

Focusing events = gebeurtenissen die politiek debat aanwakkeren (bijv. dood op Pim Fortuyn)

Tweedeling in Nederland

• Tweedeling in hoog- en laagopgeleiden

» voornamelijk te zien in scholing » steeds meer privaatonderwijs

In tijden van crisis nemen verschillen toe

• Tweedeling in leeftijd, jong en oud

» ouderen kunnen optimaal gebruik maken van verzorgingsstaat, terwijl jongeren zo geen pensioen op kunnen bouwen, maar ouderen vinden dat dat mag omdat zij NL hebben ‘opgebouwd’

• Nederlandse en migratieachtergrond

» Nederlanders herkennen eigen cultuur niet meer, migranten voelen zich niet gesteund of zijn bang dat hun kinderen teveel ‘opgenomen’ worden in westerse cultuur

Van onderscheid naar scheidslijn

Dimensies:

• Differentiatie (objectieve verschillen?)

» niet perse een verklaring voor toegenomen polarisatie

• Identificatie (mate van identificatie met onderscheiden groepen)

» in tijden van dreiging/spanning zijn mensen meer geneigd zich te scharen bij/onder een groep en zich af te zetten tegen een andere groep (is dit een verklaring voor polarisatie?)

• Representatie (mate van representatie van onderscheid tussen groepen in de media)

» hoe goed klopt een representatie? Komen de beelden overeen met de werkelijkheid?

• • Verhulling: we hebben het er niet over, doen net alsof het er niet is, maar de problemen zijn er wel
  • Correspondentie: wat er wordt gezegd/benoemd komt redelijk overeen met werkelijkheid
  • Overdeterminering: bestaande verschillen worden opgeblazen/uitvergroot ten opzichte van de werkelijkheid

Hoe hoger een onderscheid tussen groepen ‘scoort’ op deze dimensies, hoe meer reden om te spreken van een scheidslijn

Wat is er mis met scheidslijn?

• Principieel bezwaar: In strijd met ultieme waarden » gelijkheid en vrijheid » scheidslijnen betekenen ongelijkheid en beperken de vrijheid
• Negatieve consequenties: Het land valt uit elkaar » corrosie (afbrokkelen) van maatschappelijke cohesie » zorgt voor conflict, wantrouwen en verlies van solidariteit en verbondenheid

Onderwijssegregatie

Gevaar voor:

• Sociale cohesie (sociologisch perspectief)
• Gelijke kansen (pedagogisch perspectief)

Gemengde scholen zijn beter voor ontwikkeling » scholen moeten zo heterogeen mogelijk zijn

H C   2   -   2 1   N O V E M B E R

Werken aan gelijke kansen voor MBO-studenten in de gemeente Utrecht

Waarom een pedagoog bij de gemeente?

• Maatschappelijke vraagstukken leiden tot pedagogische vraagstukken (en andersom)
• Aantal dossiers die belang van pedagoog laten zien

Gelijke kansen voor jonge kinderen: het aanmeldbeleid voor de basisschool

• Kansenongelijkheid kan al beginnen op vroege leeftijd
• Onderzoek gedaan: zorgwekkend beeld
  
  • Transparantie en heldere communicatie naar ouders ontbreekt
  • Slechts 11% van de scholen blijkt de procedure van aanmelding en inschrijving volledig correct en helder te communiceren op hun website en naar ouders.
  • Schaduwlijsten die automatisch leiden tot inschrijving (officieel mag dat pas vanaf 3 jaar)

• Schaduwlijsten: kinderen worden al voor de leeftijd van 3 jaar aangemeld, terwijl dit wettelijk niet mag. Deze lijst geeft automatisch toegang tot de school.

• Kan leiden tot segregatie
  • Vooral hoogopgeleide ouders scheiden zich af. Ze kiezen voor scholen met veel leerlingen met dezelfde achtergrond als zij.
  • Zo ontstaan volgens de Onderwijsinspectie ‘bubbels van gelijkgestemden’ in het onderwijs, waar leerlingen ‘nauwelijks uit komen’.
• Pedagogisch perspectief belangrijk
  
  • Bonding vs. Bridging: verbinding tussen verschillende groepen en mensen die zich in elkaar(s situatie) herkennen vs. overbruggen van afstand tussen de groepen

Gelijke kansen op basis van postcode

• Investeren in bepaalde wijken

• bijvoorbeeld wijken waarbij de kans groter is om in aanraking te komen met criminaliteit

• Onderwijskwaliteit onder druk

• voornamelijk lerarentekort

Dit noem je residentiële segregatie

Gelijke kansen voor jongeren

• Beeldvorming competenties van een mbo’er in vergelijking met een hbo’er of WO ’er
• Discriminatie op de arbeidsmarkt: bij solliciteren naar een stage of werk.
• Jongeren met een beperking of met een afstand tot de arbeidsmarkt. 

Wat doen we eraan als gemeente

• Utrechtse regenboogagenda
• Actieplan ‘Utrecht zijn we samen’ (inclusieve aanpak van radicalisering)
• Regiodeals (vanuit het rijk krijgt Utrecht geld om bepaalde wijken waar minder gelijke kansen zijn  extra in te investeren)

MBO uitvoeringsplan 2020-2022 ‘Sterk Utrechts MBO’

Waarom extra aandacht voor het mbo?

• Dilemma’s: beeldvorming, trots op diploma (de meeste ouders/jongeren zijn niet trots op/blij met hun MBO diploma), arbeidsmarkt en opgaven (bijv. duurzaamheidsopgave) » enorm veel vraag naar MBO’ers en arbeidsmarkt positie is nu heel goed
• Communicatie en framing
• Praktisch en Wetenschappelijk/theoretisch opgeleid in plaats van Laag- en hoogopgeleid
• Wethouder mbo » speciaal voor rechten en kansen van mbo’ers

• Vraag om vakmanschap » voornamelijk binnen zorg en techniek
• Mbo in de schijnwerpers: Mbo-talenten laten zien in de stad (bijv. door hen bij te laten dragen op evenementen en door Mbo-studentenraad)
• Gelijke kansen op de arbeidsmarkt » voornamelijk inzet op stagediscriminatie

Proces: hoe doe je dat als beleidsadviseur

Samen met partners (onderwijs, werkgevers, samenwerkingspartners) tot stand gekomen:

1. Conferentie 1: ambities geformuleerd
2. Conferentie 2: van ambities naar plannen en doelen

Onderzoek naar en aanpak van stagediscriminatie

• Opdracht van Utrechtse gemeenteraad
• Inzetten van mysteryguests

Onderzoeksvragen onderzoek

• In welke mate is er sprake van feitelijke/ervaren discriminatie van studenten van Utrechtse mbo-instellingen bij het zoeken naar een stage?
• Zijn er verschillen tussen groepen studenten?
• Welk effect heeft de ervaring gediscrimineerd te worden op het leven van de mbo-studenten?
• Welke oplossingsrichtingen voor het tegengaan en voorkomen van stagediscriminatie worden gezien als meest kansrijk binnen de Utrechtse context?

Gelijke kansen op de arbeidsmarkt

• Jongeren in een kwetsbare positie » hebben meer begeleiding richting en op de werkvloer nodig, deze jongeren zijn gebaad bij praktisch leren (dus niet teveel uit boeken)
• Inclusieve samenleving

H C   3   -   2 8   N O V E M B E R   2 0 2 2

Wij tegen zij!

Identificatie en vijandigheid

Polarisatie » wij-zij denken » ontbreken van saamhorigheid » afnemende sociale cohesie » (angst voor mogelijke) conflicten

Stereotypering: aard van het beestje?

Elke groep wordt getypeerd door homogeniteit

Stereotyperingen versterken die homogeniteit (binnen de groepen)

Stereotypering wordt meegegeven door ouders, school, vrienden, etc.

» het is intentioneel gedrag (bewust), maar ook via verborgen curriculum (onbewust, het zit vast in gedrag van mensen, het gebeurt vanzelf in de omgang)

Mannen ervaringen niet zoveel negatieve effecten van stereotypering als vrouwen

Voorbeeld: islamofobie

Stereotypering naar achtergrond: Islamofobie

• Gevolgen:
  • Afname sociale cohesie
  • Toename discriminatie, marginalisatie (leden van een niet-dominante groep mengen zich nauwelijks met de dominante groep) en sociale isolatie
  • Toename kans op radicalisering

Hoe meer positief contact mensen hebben met moslims, hoe meer aannames en vooroordelen over die groep af lijken te nemen.

Vooroordelen

• Vooroordelen zijn een gevolg van generalisatie(s)
• Het is niet per definitie slecht want het kan nuttige gevolgen hebben
• Maar het kan ook schadelijke gevolgen hebben » bijv. leiden tot conflicten tussen groepen
• Ervaringsgedoelde generalisaties: vooroordelen zijn gebaseerd op ervaringen, dus bij een vooroordeel verwacht je dat het de volgende keer hetzelfde zal verlopen als je ervaring

Vermeende verschillen en de uitvergroting daarvan

Representatie

Rol van (sociale) media: je krijgt via alle kanten (onjuist(e)) nieuws/informatie binnen

• Gevaar: door social media kom je makkelijker in een bubbel terecht » het soort nieuws wordt gekleurd (je krijgt steeds ‘bepaald’ nieuws te zien
• Polarisatie neemt hierdoor toe
• Sinds late 90thies worden sommige nieuwszenders als politiek instrument ingezet (gekleurd nieuws)
• Tegenwoordig mogelijk door technologie: deep fake

Alle nieuwe technologieën versterken polarisatie

Intergroepconflicten

Onderzoek naar verklaringen voor het ontstaan van intergroepsconflicten: hoe komt het?

• Hoe ontstaat een groep?
• Hoe gedraagt een individu zich in een groep?
• Hoe ontstaan conflicten tussen groepen?

Voorwaardelijk om te wat je eraan kunt doen (interventie/preventie)

Sociaal-psychologische experimenten

In experimenten deel je mensen op basis van toeval toe in groepen.

Alle eigenaardigheden en kenmerken van personen deel je ook toe op basis van toeval.

Enige waar die groepen in verschillen: de experimentele variabele.

• Blauwe vs. bruine ogen experiment: effect van vooroordelen op individu
  • Hoe ontstaat een groep?
  • Elliot verdeelde de 2 groepen: blauwe ogen en bruine ogen
  • Blauwe ogen (van tevoren vast gesteld) waren in alle opzichten veel beter dan de bruine ogen » dag 1 van experiment
• Under pressure experiment(Solomon Asch): hoe gedraagt een individu zich in de groep?
  
  • Groepsdruk en conformiteit
  • Mensen zijn sociale dieren, dus mensen zullen veel doen wat als goed gezien wordt, alles wat een groep goedkeurt. We zullen vaak met een groep mee gaan, om niet buiten de boot te vallen.
• Robbers Cave Experiment (Muzafer Sherif): realistische conflicttheorie
  
  • Eagles versus Rattlers
  • Hij wilde met dit experiment 2 vragen beantwoorden: Welke prikkels hebben groepen nodig om met elkaar in conflict te komen? En Wat is er voor nodig om dit weer op te lossen? Hoe neemt die vijandigheid af?
  • Stereotypering komt vooral voor als groepen heel erg van elkaar verschillen » Volgens Sherif is dit niet het geval: Groepen kunnen al in conflict met elkaar komen zonder dit. In zijn experiment verschilden de jongens niet. Er hoeft niet een soort traditie te zijn om verschil in vijandigheid in groepen aan te wakkeren.

» conflict begint met een Wij-zij gevoel. Eigen groep wordt eerst geplaatst ten koste van anderen.

Hoe los je dit conflict op? Geef de twee groepen een gezamenlijk doel/missie, als dit een succesvolle samenwerking heeft » dan komt er vrede.

Experimenten in de sociale wetenschappen

Experimenten leveren de wetenschap kennis en inzicht in aan menselijk gedrag onderliggende mechanismen

» ze zijn goed/nuttig/behulpzaam maar doen we er goed aan? » pedagogische prudentie

Hoe voorkomen we een verscheurde samenleving?

• Onderwijs als oplossing » vooral de basisschool want hier zijn de verschillen tussen kinderen het meeste zichtbaar
• Door kennis: burgerschapsvorming (college 12 dec.)
• Door ontmoeting:
  
  • Tegengaan van onderwijssegregatie » gemengde scholen
  • Tegengaan effecten van onderwijssegregatie » interventies als ‘stadsschool’

De kracht van ontmoeting: contacthypothese

• Niet elke vorm van contact heeft een positief effect op wederzijdse relaties
• Aan welke voorwaarden moet contact voldoen (Allport)?
  
  • Coöperatieve onderlinge afhankelijkheid
  • Gelijke status
  • Persoonlijke ontmoeting hier moet ruimte voor zien
  • Er moet steun zijn van autoriteiten (ouders, scholen, etc.)
• Problemen:
  
  • Vertekening van de werkelijkheid
  • Weten vs. doen

H C   4   -   1 2   D E C E M B E R   2 0 2 2

Kennis als oplossing?

Kabinet wil meer ‘burgerschap’ op scholen

Veel scholen krijgen niet genoeg richting/worden niet goed genoeg toegerust in de burgerschapsvorming voor leerlingen. Er is geen goed burgerschapsprogramma.

Burgerschap in de 21^e eeuw

1. De burgerschapsdiscussie in Nederland:

Voor Nederland is de discussie redelijk nieuw » hoe moet burgerschapsvorming eruit gaan zien? Wat moet thuis gebeuren en wat op school?

• • 1994: contourennota (burgerschap werd voor het eerst genoemd): republikeinse opvatting » mensen die in NL wonen moeten de taal kunnen spreken en deelnemen in de maatschappij
  • 2004: communitaristische opvatting » vanaf 2004 wordt ook verantwoordelijkheid verwacht » actief opstellen, betrokkenheid
• Een korte geschiedenis van burgerschapsvorming in de VS
• Tolerantie: groot goed of ondergang van de samenleving?
• Burgerschapsvorming in het onderwijs

Democratische waarden onder druk

Veel groepen in NL zetten zich af tegen (fundamentele) waarden, niet alleen migranten die dat doen.

Welke waarden zijn funderend?

Migratiegeschiedenis VS

VS is migratieland

• 1815-1850: Great Famine & Goldrush
• 1880-1920: Centraal-, Oost- en Zuid-Europa (grote instroom » op zoek naar vrijheid, ontvluchten armoede)
• Piekjaar 1917: 1,3 miljoen migranten

• 1924: Immigration Act

Groepen migranten trokken zich terug binnen eigen groep. Geen/weinig vermenging met andere bevolking

• Liberal assimilationist view (universal citizenship) » moedertaal/cultuur opgeven » gemeenschappelijke taal/cultuur zodat je goed kan participeren in dominante cultuur » noodzakelijk voor sociale cohesie maar desastreus voor individuele groepen
• Multi-cultural view (differentiated citizenship)

Eenheid in verscheidenheid

Kritiek op assimilatiemodel: ethnic revitalisation (jaren ’60 en ’70)

• Assimilatie: loslaten van eigen achtergrond, komen tot gedeelde opvatting van wat goed burgerschap is
• Gedifferentieerd concept van burgerschap nodig

Transnationele identiteiten: de identiteit van leerlingen met een migratieachtergrond hebben vaak een samengestelde identiteit

• Cosmopolitisch burgerschap (Nussbaum)
• Identificatie met ‘global community’

Marginalisatie leidt tot eenzijdige …..

Tolerantie

Wanneer verrijken verschillen de samenleving en wanneer botst het?

Wanneer wordt vrijheid van meningsuiting kwetsend, wanneer moet het ingeperkt worden?

»  Hoe tolerant moeten we zijn tegenover intolerantie?

    Karl Popper: tolereren van intolerantie is einde van democratie

Burgerschapsvorming in Nederland: het beleid

Burgerschap: vragen en dilemma’s

Wat is eigenlijk goed burgerschap? (Keller)

Burgerschapsvorming (Van der Ploeg): Is het de verantwoordelijkheid van de school? Zo ja: wat moeten ze leren? En wie bepaalt dat?

• Wat moeten ze leren: kennisoverdracht en/of gedragsnormen
• Wie bepaalt dat: overheid? (sub)groepen?

H C   5   -   1 9   D E C E M B E R   2 0 2 2

Vreedzaam als pedagogisch antwoord op polarisatie

Burgerschap

Een ‘essentially contested concept’

Westheimer (verschillende soorten van burgerschap):

• Persoonlijk verantwoordelijke burger » bijv. iemand die zich goed aan regels houd
• Participerende burger » bijv. iemand die buurtcomité opricht om wijk beter te maken
• Sociaal kritische burger » bijv. iemand die kritisch kijkt naar samenleving (bijv. BLM)

• Vreedzame school richt zich op democratisch burgerschap » wat is er nodig om onze democratische samenleving in stand te houden

Doelen van de Vreedzame School

Kinderen leren deze doelen in een les, waarbij ze het toe gaan passen in het dagelijks schoolleven » de school als democratische oefenplek

• Gezamenlijke besluitvorming komt terug in groepsvergaderingen
• Conflicten oplossen wordt gedaan d.m.v. een mediator
• Verantwoordelijkheid voor gemeenschap door bijv. knikkercommissie, aan het begin van het jaar een goede taakverdeling maken
• Open staan voor verschillen komt terug in bijv. familiemuseums en gesprekken over religie, seksualiteit, etc.
• Kritische houding ontwikkelen

De ouder als pedagogisch partner

• Door bijv. oudermediator of ouderstuurgroep
• Pedagogisch partner, dus geen educatief partner » het is dus wel gelijkwaardig (educatief niet altijd)
• Hoe bouwen we aan sociaal kapitaal in een wijk?

Van school naar wijk