Hoe wordt diagnostiek toegepast in het onderwijs?

Goede diagnostiek levert een bijdrage aan het onderwijs en wordt gebruikt bij het begeleiden van leerlingen. Handelingsgericht diagnostiek (HGD) geeft antwoord op diagnostische vragen, zoals wat gaat goed en wat kan beter? (overzicht), hoe kunnen we deze situatie begrijpen? (inzicht), welke aanpak heeft de grootste kans van slagen? (uitzicht) en was de aanpak effectief (terugblik)? HGD beschrijft het besluitvormingsproces van aanmelding tot en met advisering en evaluatie. Er wordt gerichte informatie verzameld en geanalyseerd met als doel het nemen van een beslissing over de in te zetten aanpak of interventie die nodig is om de situatie te verbeteren. De diagnost kan worden gezien als data-based problem solver, op basis van gegevens wordt een beslissing gemaakt. 

Hoe complex is diagnostiek?

Diagnostische besluitvorming is een complex proces, omdat er veel betrokken visies, vragen en perspectieven zijn. Ook is de informatie niet altijd compleet en is er slechts een korte tijd waarin een beslissing gemaakt moet worden. Het doel van HGD is om adequaat om te gaan met de complexiteit van besluitvorming met het oog op kwalitatief sterke én bruikbare aanbevelingen. Elke situatie is uniek waardoor er geen kant-en-klare oplossingen bestaan.

Wat is de diagnostische cyclus?

HGD is gebaseerd op de diagnostische cyclus: een werkwijze waarin het formuleren en toetsen van hypothesen centraal staat. De diagnostische cyclus is bewerkt zodat deze in de praktijk toe te passen is. HGD is daarom meer een praktijkmodel met de nadruk op verbetering. 

Wat is de HGD?

HGD is een werkwijze die wordt geleid door een theoretisch en praktisch doelgericht stappenplan. Het beschrijft welke stappen er ondernomen moeten worden om tot een ideale uitkomst te komen mits de middelen en tijd hiervoor beschikbaar zijn. HGD is daarom een ideaalmodel: een na te streven werkwijze. HGD werkt als een kader voor structuur, reflectie en kwaliteitsverbetering, waar diagnosten in de praktijk van kunnen afwijken. HGD is een procesmodel: het beschrijft stapsgewijs het proces van diagnostiek en advisering. De stappen zijn voor elke situatie hetzelfde, alleen de inhoud verschilt. HGD is dus doelgericht, flexibel, op maat en passend bij de situatie. 

Beroepsverenigingen, opleidingen, richtlijnen en protocollen

Nederlandse en Vlaamse beroepsverenigingen en opleidingen propageren HGD. HGD is ook opgenomen in de richtlijnen voor orthopedagogen en psychologen die werkzaam zijn in het onderwijs. Ook Europese richtlijnen verwijzen naar de HGD. Hieruit blijkt dat de HGD een bekend en veelgebruikte methode is binnen het onderwijs. 

Wat zijn de diagnostische vragen in het onderwijs?

Er zijn vijf soorten vragen in de diagnostiek:

1. Onderkennende vragen: wat is er aan de hand?
2. Verklarende vragen: waarom is de situatie problematisch?
3. Veranderingsgerichte vragen: wat is het effect van een aanpak? 
4. Adviesgerichte vragen: welke doelen streven we na en wat hebben de leerling, leraar en ouders nodig om deze te behalen?
5. Evaluerende vragen: zitten we op koers? Zijn de doelen behaald?

HGD is toe te passen bij al deze vragen. De vragen kunnen open of gesloten zijn en sommige vragen zijn specifieker dan andere vragen. Het type vraagstelling bepaalt het doel van de diagnostiek.

Hoe komen

Wat zijn de uitgangspunten van handelingsgerichte diagnostiek?

1. De werkwijze is doelgericht.
2. Het referentiekader is transactioneel.
3. De onderwijs- en opvoedingsbehoeften van de leerling staan centraal.
4. Leraren en ouders doen ertoe, evenals hun ondersteuningsbehoeften.
5. Het positieve van de leerling, leraar, groep/klas, school en ouders is belangrijk.
6. Diagnosten werken samen met leerlingen, leraren en ouders.
7. De werkwijze is systematisch en transparant. 

HGD is succesvol geïmplementeerd als alle uitgangspunten tot hun recht komen in het diagnostisch proces. De uitgangspunten zijn zowel research-based als practice-based, client-based en value-based. 

Hoe is HGD doelgericht?

Effectieve diagnosten werken doelgericht: ze streven heldere doelen na en hanteren een heldere planmatige en stapsgewijze aanpak. Diagnostiek is functioneel als de informatie die het oplevert bijdraagt aan het nemen van een beslissing over het perspectief van de leerling, het onderwijsaanbod of de opvoeding. HGD heeft als doel het beantwoorden van de diagnostische vragen, waarbij de nadruk ligt op uitzicht: wat beogen we te veranderen en hoe? Hierbij is belangrijk dat alleen de informatie verzamelt wordt die strikt noodzakelijk is voor advisering. Hoewel het beantwoorden van diagnostische vragen eenvoudig lijkt, spreekt dit niet voor zich. Aangezien diagnosten vaak te maken krijgen met sterk uiteenlopende vragen.

Diagnostiek draait om de vraag: wat weten we al, wat moeten we nog weten en waarom? In elke fase moet worden nagegaan welke vragen al te beantwoorden zijn met de reeds beschikbare informatie en welke beslissingen hiermee genomen kunnen worden. Een handelingsgerichte diagnost verantwoordt onderzoeksvragen met een als-dan-redenering: als we dit weten, dan betekent dit voor het advies dat... Het gaat er niet om dat zoveel mogelijk informatie moet worden verzameld, maar alleen de informatie die nodig is om het advies te vormen. 

Hoe vormt diagnostiek een onderdeel van een veranderingsgerichte cyclus?

Diagnostiek is een continu proces: in een veranderingsgerichte cyclus van onderzoek, integratief beeld, doelen, advies en evaluatie van het advies wordt de situatie rondom een leerling steeds duidelijker. Met het toetsen van veranderingsgerichte hypothesen kan een beeld gevormd worden over de vooruitgang van het proces. 

Zonder diagnostisch onderzoek geen aanbeveling?

Er wordt informatie verzameld om een keuze te kunnen maken voor de aanbeveling. Als in een specifieke situatie maar één interventie mogelijk is en meer informatie zal dit advies niet veranderen, is het niet nodig om meer informatie te zoeken. Alleen wanneer er een keuze gemaakt moet worden voor een aanbeveling moet er meer informatie gezocht worden om een goede afweging te maken welk advies het meest effectief is. 

Vaak is de situatie van een leerling waarvoor HGD wordt gevraagd complex, in de zin van meerdere problemen of interventies die niet werken. In dat geval moet diagnostiek ervoor zorgen dat de analyse van de stappen nauwkeurig bijgehouden wordt, zodat de verandering zichtbaar is en of er richting het doel bewogen wordt. De HGD heeft als motto: eenvoudig als het kan, uitgebreid als het moet. Elke situatie is daarom uniek in onderzoeksvragen, middelen en tijd. 

Hoe komen we van integratief beeld naar uitvoerbaar advies?

De HGD is vanaf het begin bezig met het geven

Wat kenmerkt de strategiefase?

In de strategiefase reflecteer je vanuit je rol als expert: wat betekenen de intakegegevens voor de keuze van het diagnostisch traject? Hierbij gebruik je de kennis uit verschillende bronnen: wetenschap, praktijkervaring, opvattingen, normen en waarden. De strategiefase kun je alleen doorlopen of samen met een collega of in een multidisciplinair team. Tijdens de intakefase ben je al bezig met het strategisch nadenken. De strategiefase kun je nooit overslaan. De kernvraag van de strategiefase: kunnen we meteen door naar fase 4 (integratie/aanbeveling) of is er nog onderzoek (fase 3) nodig?

Wat zijn de uitgangspunten van HGD in de strategiefase?

• Doelgericht werken: is onderzoek noodzakelijk? Het is van belang om met een kritische houden te kijken naar welke informatie beschikbaar is en welke informatie nog nodig is. Hierbij moet er nagegaan worden of een onderzoeksfase nodig is of niet.
• Wisselwerking en afstemming. Het zoeken naar beschermende en risicofactoren, zowel bij de leerling als in de context.
• Onderwijs- en opvoedbehoeften van de leerling: is er al zicht op wat de leerling nodig heeft?
• Ondersteuningsbehoeften van leraren en ouders: is er al zicht op wat deze leraar en deze ouders nodig hebben om tegemoet te komen aan de behoeften van deze leerling/hun kind?
• Positieve aspecten van de leerling, onderwijsleer- en opvoedingssituatie zijn in de intakefase geïnventariseerd. In deze fase analyseer je naast de belemmerende en risicofactoren ook de bevorderende en beschermende factoren.
• Samenwerken. De leerling, leraar en ouders spelen in deze fase geen directe rol, maar indirect wel. 
• Systematiek en transparantie. De strategiefase verloopt in vier stappen:

1. Wat weten we al?
2. Moeten we meer weten om de vraagstelling te beantwoorden? Is onderzoek nodig of kan de leerling door naar de integratie/aanbevelingsfase?
3. Wat moeten we nog weten?
4. Afronding van de strategiefase: wie gaat wat doen, hoe, wanneer en waartoe?

Ook in deze fase lopen de stappen vaak door elkaar.

Stap 1: Wat weten we al?

De intakefase heeft al veel informatie opgeleverd wat je in deze fase zoveel mogelijk probeert te objectiveren met concrete voorbeelden en een screeningsinstrument. Om tot een handzame beschrijving van de relevante informatie te komen, orden je deze in drie clusters: kenmerken van de leerling, kernmerken van de onderwijsleersituatie en kenmerken van de opvoedingssituatie. Hierdoor ontstaat een overzicht van de kenmerken die jij als diagnost beoordeelt als zijnde problematisch en ongunstig of juist positief en gunstig. Alleen de informatie uit het hier en nu wordt opgenomen, niet uit het verleden.

Stap 1a: Wat zijn de kenmerken van de leerling?

Kenmerken van de leerling zijn onder te brengen in een bestaand ordeningssysteem of in zelf ontwikkelde clusters. Het ordenen kan klinisch/psychiatrisch zoals met de DSM-5 of empirisch/statistisch zoals de ASEBA lijsten. Een diagnost kan ook zelf clusters ontwikkelen gebaseerd op kenmerken van de leerlingenpopulatie. Dit geeft een samenvattend overzicht van het functioneren van de leerling. Voorbeelden van clusters zijn leervoorwaarden en schoolse vaardigheden, werkhouding (taakgedrag, aandacht), cognitief functioneren (intelligentie, executief functioneren), sociaal-emotioneel functioneren en lichamelijk functioneren. Sommige gedragingen zijn in verschillende clusters onder te brengen. Het

Wat kenmerkt de integratie/aanbevelingsfase?

De integratie/aanbevelingsfase volgt op de strategiefase óf de onderzoeksfase. In deze fase gaat het om het reflecteren van de informatie in de voorgaande fasen. Dit leidt tot een integratief beeld met één of meerdere aanbevelingen. In de adviesfase wordt dit besproken met de leerling, leraar en ouders. Zij kunnen zelf kiezen welke aanbevelingen voor hen het meest haalbaar en wenselijk is. Deze fase wordt ook wel pre-treatment assessment genoemd. 

Wat zijn de uitgangspunten van HGD in de integratie/aanbevelingsfase?

• Doelgericht werken: integreren van de antwoorden op de onderzoeksvragen om vervolgens tot een aanbeveling te komen.
• Transactioneel kader: er wordt aandacht besteed aan de factoren in de leerling, maar ook in zijn omgeving die een kern kunnen vormen voor de aanbeveling.
• Onderwijs- en opvoedbehoeften van de leerling: vanuit de doelen van de leerling formuleer je een aanzet tot diens onderwijs- en opvoedbehoeften.
• Ondersteuningsbehoeften van leraren en ouders: de aanzet van welke behoeften leraren en ouders nodig hebben om de leerling passend onderwijs of het kind de opvoeding die het nodig heeft te bieden.
• Positieve aspecten van de leerling, onderwijsleer- en opvoedingssituatie: de positieve aspecten betrek je bij het formuleren van doelen.
• Samenwerken: samen met leerling, leraren en ouders kom je tot een advies.
• Systematiek en transparantie: de fase loopt systematisch in stappen om het niet overwegen van alternatieve aanbevelingen te vermijden. De werkwijze van de integratie/aanbevelingsfase verloopt in vijf stappen:

1. Integratief beeld: wat is er aan de hand en hoe komt het?
2. Formuleren van doelen: wat willen en wat kunnen we veranderen?
3. Van doelen naar behoeften en één of meer aanbevelingen.
4. Argumenten voor en tegen de aanbevelingen.
5. Formuleren (en eventueel prioriteren) van de aanbevelingen.

Stap 1: Integratief beeld: wat is er aan de hand en hoe komt het?

Je formuleert een integratief beeld over deze leerling, met deze leraar, in deze groep, op deze school en van deze ouders. Het beeld beschrijft de huidige situatie en hoe deze is ontstaan of in stand wordt gehouden. Het geeft antwoord op de onderkennende en verklarende onderzoeksvragen waarin de hypothesen worden opgenomen of verworpen. De hypothesen vermeld je met suggesties voor verder onderzoek. Zo ontstaat een samenhangend geheel van uitspraken voor het ontstaan en voortbestaan van de unieke situatie rondom de leerling en kan hier de aanbeveling op gericht worden. Het integratieve beeld moet aansluiten bij de voorgaande fasen en moet betekenis hebben voor de betrokkenen. 

Een verklarend beeld: causale verbanden of samenhang?

De factoren die de situatie van de leerling beïnvloeden kunnen een causale relatie (factor A veroorzaakt factor B) of een samenhangende relatie (de factoren A en B versterken elkaar en factor C beschermt hiertegen). Vanuit de voorgaande fasen is het meer duidelijk welke factoren bevorderend werken en welke factoren belemmerend werken en hun samenhang. Factoren binnen een cirkel beïnvloeden elkaar onderling, maar de cirkels beïnvloeden elkaar ook wederzijds: de pijlen gaan in twee richtingen. De aanbeveling richt zich op het veranderen van problematische factoren en het versterken van bevorderende factoren.

Stap 2: Formuleren van

Wat is handelingsgericht arrangeren?

Handelingsgericht arrangeren (HGA) integreert activiteiten uit de HGD-fasen tot een werkwijze waarbij betrokkenen samen op zoek gaan naar een overzicht (intake en strategie), inzicht (strategie en onderzoek) en uitzicht (onderzoek, integratie/aanbeveling en advies). De organisatie van HGA vindt plaats in een multidisciplinair ondersteuningsteam (OT) op school. Bij HGA draait het om welke leer- en/of gedragsdoelen voor deze leerling haalbaar en ambitieus zijn, wat deze leerling nodig heeft om de doelen te behalen (onderwijs- en opvoedbehoeften), wat de ouders nodig hebben om hieraan tegemoet te komen (ondersteuningsbehoeften) en of hiervoor een onderwijs- en/of jeugdhulparrangement nodig is om tegemoet te komen aan de behoeften van leerling, leraar en ouders. Je komt in aanmerking voor HGA wanneer je met HGD-onderzoeksvragen niet kan beantwoorden. 

Welke typen arrangementen zijn er?

Een arrangement bevat ondersteuning vanuit het onderwijs, de jeugdhulp of een combinatie hiervan (integraal arrangement). Een arrangement bevat de activiteit (HGD of begeleiding), de inhoud daarvan en het type professional dat daarvoor nodig is. Er zijn vijf typen met daarbij elk een voorbeeld:

1. Diagnostisch onderwijsarrangement: HGD door een schoolpsycholoog gericht op het formuleren van gedragsdoelen, onderwijs- en opvoedbehoeften en ondersteuningsbehoeften.
2. Diagnostisch jeugdhulparrangement: HGD door een gedragswetenschapper gericht op emotionele problematiek en gameverslaving.
3. Onderwijs begeleidingsarrangement: drie maanden begeleiding van de leerling, leraar en intern begeleider door een rekenspecialist.
4. Jeugdhulp begeleidingsmanagement: zes maanden intensieve thuisbegeleiding door een gezinsbegeleider.
5. Onderwijs- en jeugdhulparrangement: een combinatie van bovenstaande.

Wat zijn de uitgangspunten als gemeenschappelijk kader?

HGA hanteert dezelfde zeven uitgangspunten als HGD. HGA is te beschouwen als een verkort en vereenvoudigd HGD-traject. Het gaat met name om handelingsgericht werken of begeleiden. 

• Doelgericht werken: het formuleren van doelen voor het OT.
• Onderwijs- en opvoedbehoeften staan centraal: wat heeft deze leerling nodig om zijn doelen te behalen?
• Het gaat om deze leerling in deze groep/klas, bij deze leraar, op deze school en van deze ouders: er is wisselwerking tussen leerling, leraar en ouders.
• Leraren en ouders doen ertoe: hun vragen staan centraal.
• Positieve aspecten: dit komt nadrukkelijk aan de orde in ieder OT.
• Constructief samenwerken: leerling, ouders, leraar, intern begeleider en andere deskundigen werken samen.
• De bespreking verloopt systematisch en de werkwijze is transparant: aanmelden voor een OT gebeurt met een formulier dat ook het overleg structureert.

Een schoolpsycholoog/orthopedagoog draagt op alle niveaus bij aan de onderwijs- en ondersteuningsroute. Hij kan het handelingsgericht werken begeleiden, handelingsgericht diagnosticeren verrichten of trajectbegeleider zijn. Dit hoofdstuk richt zich met name op de rol van trajectbegeleider die verantwoordelijk is voor het traject. Aangezien HGA afgeleid is van HGD zullen er thema's overlappen die in voorgaande hoofdstukken is besproken.

Hoe komt HGA voor in onderwijs- en ondersteuningsroute?

Schoolbesturen zijn verantwoordelijk voor passend onderwijsaanbod voor al hun leerlingen. Hierin worden drie niveaus onderscheiden:

1. De basisondersteuning (samenwerkingsverband);
2. Extra ondersteuning door schoolinterne deskundigen;
3. Extra ondersteuning door externe deskundigen.

Veel scholen hebben gekozen voor HGA als werkwijze wanneer externe ondersteuning wordt toegekend aan de leerlingen die dat nodig hebben. Als er na de leerlingbespreking nog vragen zijn die een externe deskundige vergen, dan

Wat wordt er in dit hoofdstuk besproken?

Dit hoofdstuk gaat over de organisatie (wie doet wat en wanneer?) en de verslaglegging van HGD (hoe geef je het schriftelijk weer?). Er is onderscheid te maken tussen een mono- en multidisciplinaire werkwijze. 

Wanneer kies je voor mono en wanneer voor multi?

In een multidisciplinaire aanpak werkt de schoolpsycholoog/orthopedagoog samen met andere disciplines. Hoe beter de professionals op elkaar zijn afgestemd in handelingsgericht en oplossingsgericht werken, hoe succesvoller de werkwijze. Voor een multidisciplinaire werkwijze is een interdisciplinaire aanpak vereist: teamleden formuleren een gezamenlijk doel, ze spreken een gemeenschappelijke taal die voor alle betrokkenen toegankelijk, begrijpelijk en betekenisvol is. De verschillende professionals respecteren elkaars vakkundigheid, zijn geïnteresseerd in elkaar en zullen tegelijkertijd kritisch blijven kijken naar elkaar. 

Wat is de rol van de voorzitter?

De voorzitter structureert een vergadering en zorgt dat de besluitvorming doelgericht, transparant, systematisch en efficiënt verloopt. De voorzitter geeft iedereen het woord en bewaakt de tijd. Wanneer elk gesprekslid bekend is met de richtlijnen van HGD zal het gesprek soepel verlopen. Er zijn checklists die de organisatie van het overleg ondersteunen. Voor de verslaggeving is het belangrijk dat de essentie van het teamoverleg compleet maar bondig wordt genotuleerd.

Dit hoofdstuk bespreekt zowel de mono- als multidisciplinaire werkwijze. 

Monodisciplinair werken: hoe organiseer je HGD?

Bij de aanmelding hebben de school en ouders een intakevragenlijst ingevuld, waar de leerling betrokken bij is geweest. Samen met belangrijke bijlagen, zoals klassenplannen en verslagen van leerlingbesprekingen, ontvang je deze informatie die je zal gebruiken bij het voorbereiden van het intakegesprek. Het intakegesprek probeer je gezamenlijk in te plannen, maar als dit niet lukt voer je aparte intakegesprekken. Het doel is wel om zo snel mogelijk een gezamenlijk gesprek te voeren, zodat iedereen op één lijn zit. In de intakefase zal je gericht vragen naar de aanleiding en bespreek je mogelijke strategieën en onderzoeksvragen. 

Is onderzoek nodig om de vraagstellingen te beantwoorden?

Zo ja, bespreek de onderzoeksvragen met betrokkenen en vraag om hun akkoord. Probeer in de onderzoeksfase activiteiten te combineren. Bereid je ook alvast voor op de adviesfase door een voorlopig integratief beeld te vormen, formuleer doelen en mogelijke aanbevelingen.

Zo nee, dan wordt de onderzoeksfase overgeslagen (verkort traject). Vat de informatie uit de intakefase en strategiefase samen in een integratief beeld. Formuleer doelen en aanbevelingen voor de leerling, onderwijsleer- en opvoedingssituatie. Ga meteen door naar de adviesfase waar je de doelen en aanbevelingen bespreekt en hierin een keuze maakt. Ga na of dit mogelijk is in één gesprek of er nog vervolggesprekken nodig zijn. 

Wat zijn de beroepsethische aspecten?

Denk aan het delen van informatie met derden, zoals bij leerlingen jonger dan 12 jaar moeten de uitkomsten eerst met de ouders gedeeld worden en anders eerst met de leerling als die ouder is dan 16 jaar. Kwesties over school kunnen het beste eerst met de school besproken worden en kwesties over de opvoeding met de ouders. Pas na toestemming mag de informatie uitgewisseld worden naar andere betrokkenen. 

Interdisciplinair samenwerken: hoe is dat te organiseren?

In