Hoofdstuk 1 - Wat is handelingsgerichte diagnostiek?

Hoe wordt diagnostiek toegepast in het onderwijs?

Goede diagnostiek levert een bijdrage aan het onderwijs en wordt gebruikt bij het begeleiden van leerlingen. Handelingsgericht diagnostiek (HGD) geeft antwoord op diagnostische vragen, zoals wat gaat goed en wat kan beter? (overzicht), hoe kunnen we deze situatie begrijpen? (inzicht), welke aanpak heeft de grootste kans van slagen? (uitzicht) en was de aanpak effectief (terugblik)? HGD beschrijft het besluitvormingsproces van aanmelding tot en met advisering en evaluatie. Er wordt gerichte informatie verzameld en geanalyseerd met als doel het nemen van een beslissing over de in te zetten aanpak of interventie die nodig is om de situatie te verbeteren. De diagnost kan worden gezien als data-based problem solver, op basis van gegevens wordt een beslissing gemaakt. 

Hoe complex is diagnostiek?

Diagnostische besluitvorming is een complex proces, omdat er veel betrokken visies, vragen en perspectieven zijn. Ook is de informatie niet altijd compleet en is er slechts een korte tijd waarin een beslissing gemaakt moet worden. Het doel van HGD is om adequaat om te gaan met de complexiteit van besluitvorming met het oog op kwalitatief sterke én bruikbare aanbevelingen. Elke situatie is uniek waardoor er geen kant-en-klare oplossingen bestaan.

Wat is de diagnostische cyclus?

HGD is gebaseerd op de diagnostische cyclus: een werkwijze waarin het formuleren en toetsen van hypothesen centraal staat. De diagnostische cyclus is bewerkt zodat deze in de praktijk toe te passen is. HGD is daarom meer een praktijkmodel met de nadruk op verbetering. 

Wat is de HGD?

HGD is een werkwijze die wordt geleid door een theoretisch en praktisch doelgericht stappenplan. Het beschrijft welke stappen er ondernomen moeten worden om tot een ideale uitkomst te komen mits de middelen en tijd hiervoor beschikbaar zijn. HGD is daarom een ideaalmodel: een na te streven werkwijze. HGD werkt als een kader voor structuur, reflectie en kwaliteitsverbetering, waar diagnosten in de praktijk van kunnen afwijken. HGD is een procesmodel: het beschrijft stapsgewijs het proces van diagnostiek en advisering. De stappen zijn voor elke situatie hetzelfde, alleen de inhoud verschilt. HGD is dus doelgericht, flexibel, op maat en passend bij de situatie. 

Beroepsverenigingen, opleidingen, richtlijnen en protocollen

Nederlandse en Vlaamse beroepsverenigingen en opleidingen propageren HGD. HGD is ook opgenomen in de richtlijnen voor orthopedagogen en psychologen die werkzaam zijn in het onderwijs. Ook Europese richtlijnen verwijzen naar de HGD. Hieruit blijkt dat de HGD een bekend en veelgebruikte methode is binnen het onderwijs. 

Wat zijn de diagnostische vragen in het onderwijs?

Er zijn vijf soorten vragen in de diagnostiek:

1. Onderkennende vragen: wat is er aan de hand?
2. Verklarende vragen: waarom is de situatie problematisch?
3. Veranderingsgerichte vragen: wat is het effect van een aanpak? 
4. Adviesgerichte vragen: welke doelen streven we na en wat hebben de leerling, leraar en ouders nodig om deze te behalen?
5. Evaluerende vragen: zitten we op koers? Zijn de doelen behaald?

HGD is toe te passen bij al deze vragen. De vragen kunnen open of gesloten zijn en sommige vragen zijn specifieker dan andere vragen. Het type vraagstelling bepaalt het doel van de diagnostiek.

Hoe komen we van vraag naar antwoord?

Afhankelijk van het type vraagstelling verwachten betrokkenen een type antwoord. De vragen moeten volledig duidelijk en gespecificeerd zijn. Het type vraagstelling bepaalt het diagnostisch traject dat nodig is. 

Wat zijn de uitgangspunten en fasen van HGD?

Het theoretisch kader van HGD is gebaseerd op zeven uitgangspunten:

1. De werkwijze is doelgericht.
2. Het referentiekader is transactioneel.
3. De onderwijs- en opvoedingsbehoeften van de leerling staan centraal.
4. Leraren en ouders doen ertoe, evenals hun ondersteuningsbehoeften.
5. Het positieve van de leerling, leraar/mentor, groep/klas en ouders is van groot belang.
6. Diagnosten werken samen met de leerling, school en ouders.
7. De werkwijze is systematisch en transparant.

Deze uitgangspunten zijn uitgewerkt in vijf fasen: intake, strategie, onderzoek, integratie/aanbevelingen en advies. Het is een cyclus proces waarin soms een fase opnieuw doorlopen moet worden. 

Wat zijn de vijf fasen?

1. Intakefase: starten diagnostisch proces en samenwerking en verzamelen van informatie.
2. Strategiefase (reflectie): wat is nodig om de vraagstellingen te beantwoorden?
3. Onderzoeksfase: formuleren van onderzoeksvragen, toetsen van hypothesen en beantwoorden van onderzoeksvragen.
4. Integratie/aanbevelingsfase (reflectie): van samenvattend beeld naar aanbevelingen.
5. Adviesfase: samenwerken en afronden diagnostisch traject.

Hierna wordt het advies uitgevoerd en geëvalueerd (interventiefase). Als de doelen behaald zijn, wordt het proces beëindigd. Als het gewenste effect niet de uitkomst is, wordt er teruggegaan naar een eerdere fase. Wanneer de fasen alleen doorlopen worden, spreken we van een monodisciplinaire aanpak. Wanneer ook andere disciplines dan de HGD worden toegepast, spreken we van een multidisciplinaire aanpak. 

Zijn de vijf fasen in de praktijk wel strikt te scheiden?

De vijf fasen hebben elk hun eigen stappen en activiteiten, maar in de praktijk lopen de fasen vaak door elkaar. Hierdoor wordt tijd bespaard en herhaling voorkomen. Ook zal niet in elke situatie alle fasen doorlopen worden. De houvast is: niet meer en niet minder onderzoek dan strikt noodzakelijk. HGD blijft een ideaalmodel, waardoor niet elke fase toe te passen of haalbaar is in elke situatie. Hoewel de HGD heldere procedures geeft, worden er geen kant-en-klare oplossingen aangeboden. De diagnost zal zelf de fasen inhoudelijk moeten invullen en zelf op zoek gaan naar effectieve interventies. Hoewel wetenschappelijke kennis en praktijkervaring van belang zijn bij het maken van beslissingen, nemen intuïtie en persoonlijke opvattingen ook een belangrijke rol in. Dit is niet in een model te vangen. Dus HGD verhoogt de kwaliteit van diagnostische besluitvorming, maar garandeert die niet. 

Hoe is handelingsgerichte onderwijs opgebouwd?

Er zijn veel verschillende boeken verschenen die de principes van HGD bewerkt hebben voor andere doelgroepen. Daarbij worden HGW en HGD veel gebruikt door scholen, samenwerkingsverbanden en instellingen.

Passend onderwijs (PO) streeft naar het verbeteren van onderwijs en ondersteuning voor alle leerlingen waarbij er geen leerlingen 'uit de boot' vallen. Er zijn daarbij drie niveaus opgesteld: basisondersteuning, extra ondersteuning door schoolinterne deskundigen en extra ondersteuning door externe deskundigen. De samenwerkingsverbanden zijn in elk onderwijs uitgewerkt in een onderwijs- en ondersteuningsroute.  

1. Niveau 1: alle leerlingen (basisondersteuning). Dit bevat kwalitatief goed onderwijs en ondersteuning voor alle leerlingen. Hierbij wordt inzicht verkregen in alle leerlingen en wordt een klassenplan opgesteld met daarin de doelen voor de komende periode. Deze klassenplannen worden besproken met de leraren onderling en de begeleider. 
2. Niveau 2: de leerlingen waarover zorgen en vragen zijn (leerlingbespreking). Hier wordt in een leerlingbespreking samen met de betreffende leraren, deskundigen, begeleiders en ouders van de leerling nagegaan hoe de leerling ondersteund kan worden. 
3. Niveau 3: de leerlingen die externe ondersteuning vanuit het samenwerkingsverband, schoolbestuur of de jeugdhulp nodig hebben (ondersteuningsteam). In een multidisciplinaire ondersteuningsteam (OT) bespreken één of meer externe deskundigen uit onderwijs en/of jeugdhulp de situatie met de leerling, school en ouders. Hierbij kan een jeughulparrangement worden aangeboden. 

Ben je geïnteresseerd in Handelingsgerichte Diagnostiek in het Onderwijs en wil je toegang krijgen tot alle hoofdstukken? Word dan donateur van JoHo en krijg toegang tot de gehele bundel! De volledige samenvatting is te vinden via deze WorldSupporter pagina