Religie en wetenschap zijn twee aspecten van het maatschappelijk leven. Religie speelt al heel lang een belangrijke rol. Wetenschap daarentegen speelt, na een intellectuele strijd tussen de Grieken en Arabieren, sinds de zestiende eeuw een belangrijke rol. Tussen religie en wetenschap speelt een strijd die, tot recentelijk, telkens gewonnen werd door de wetenschap. Maar door de opkomst van nieuwe religies in Rusland en Duitsland, in combinatie met nieuwe missionaire activiteiten geïnspireerd door de wetenschap, is het van belang de gronden en geschiedenis van de strijd opnieuw onder de loep te nemen.

Opmerking: let er bij termen als 'recentelijk' op dat deze samenvatting gebaseerd is op een tekst uit 1935!

Wat wordt verstaan onder religie en wetenschap?

Religie en wetenschap zijn twee aspecten van het maatschappelijk leven. Religie speelt al heel lang een belangrijke rol. Wetenschap daarentegen speelt, na een intellectuele strijd tussen de Grieken en Arabieren, sinds de zestiende eeuw een belangrijke rol. Tussen religie en wetenschap speelt een strijd die, tot recentelijk, telkens gewonnen werd door de wetenschap. Maar door de opkomst van nieuwe religies in Rusland en Duitsland, in combinatie met nieuwe missionaire activiteiten geïnspireerd door de wetenschap, is het van belang de gronden en geschiedenis van de strijd opnieuw onder de loep te nemen.

Wetenschap is een poging om specifieke feiten over de wereld te ontdekken en op basis daarvan algemene regels vast te stellen om toekomstige gebeurtenissen te voorspellen.

Religie daarentegen is een meer complex sociaal verschijnsel. De belangrijkste religies hebben drie dingen gemeen:

• een gebedshuis

• een geloofsbelijdenis

• regels voor een persoonlijke moraal.

Hoe belangrijk deze elementen zijn, varieert naar tijd en plaats. In de tijd van de oude religies van de Romeinen en de Grieken was een persoonlijke moraal niet zo belangrijk. In de Islam was een gebedshuis lange tijd niet belangrijk. In het moderne protestantisme is de geloofsbelijdenis weer minder belangrijk. De geloofsbelijdenis is de belangrijkste bron van problemen tussen religie en wetenschap.

In het christendom komt het bijvoorbeeld voor dat men delen die in de bijbel staan beschouwt als feitelijk waar. Als op basis van wetenschappelijk bewijs blijkt dat die delen feitelijk onjuist zijn, dan ontstaan er problemen voor degenen die geloven dat die delen volgens de bijbel wel feitelijk waar zijn. Eén van de redenen daarvoor is dat Christenen ervan uitgaan dat de bijbel is geïnspireerd door god. Daardoor is het lastig om hen ervan te overtuigen dat wat in die bijbel staat misschien niet helemaal juist is op basis van de wetenschap.

Vandaag de dag ervaart een groot deel van de bevolking de geloofsbelijdenis van het Christendom, zoals die belijd werd tijdens de Middeleeuwen, als onnodig. Om de weerstand van toen jegens de wetenschap te begrijpen moeten we het systeem van toen bekijken. Als men zich afvroeg waarom men iets wat tegen de regels inging niet zou doen, bijvoorbeeld het plegen van een moord, zou het antwoord niet zijn geweest: dan zal je worden opgehangen; immers, een groot deel van de moordenaars werd niet opgepakt. Er kon wél altijd verwezen worden naar de Goddelijke grootmacht en de autoriteit van de bijbel. Zelfs wanneer je de aardse gerechtigheid wist te ontlopen, kon je aan de toorn van God simpelweg niet ontsnappen.

Thomas van Aquino (wiens visie overeenkwam met die van de Rooms Katholieke kerk van vandaag) stelde dat een deel van de Bijbel zonder hulp van de openbaring, puur door logica, bewezen kon worden. Bijvoorbeeld het bestaan van een almachtige en welwillende schepper. Van daaruit kon hij weer redeneren dat er ook een Goddelijke Openbaring moest bestaan, die in de Bijbel en in de beslissingen van de kerk naar voren komt.

Logische samenhang, zoals hierboven geredeneerd, is een sterkte én een zwakte. Het zorgt ervoor dat degene die het eerste stadium accepteert, de opvolgende stadia ook dient te accepteren. Maar hij die een later stadium verwerpt, dient ook (een aantal van) de eerdere stadia verworpen te hebben. De kerk liet deze kracht en zwakte goed zien aan de hand van de logische samenhang van zijn dogma's. 

Bij religie wordt vaak gestart vanuit generieke principes. Bij de wetenschap redeneert men juist naar die generieke principes toe: een principe zou immers onwaar en de redenering misleidend kunnen zijn. Er wordt daarom uitgegaan van feiten gebaseerd op observaties en experimenten, waaruit een hypothese wordt gevormd. Zelfs als veel feiten achter de hypothese lijken te staan zal deze niet voor waar worden aangenomen; er ontstaat een hoge waarschijnlijkheid en daarmee een theorie. Bij wetenschap is er dus geen sprake van de zoektocht naar een "absolute" waarheid, zoals gezien bij de geloofsbelijdenis. Er is sprake van een "technische" waarheid, die gevonden kan worden in theorieën waaruit men succesvol uitvindingen en voorspellingen voor de toekomst kan afleiden. De pioniers van de wetenschap zagen hun waarheden overigens wel als absoluut, ook al zochten ze hem door middel van een nieuwe methode. De scholastici beschouwden de Bijbel, de dogma's van het Katholieke geloof en de leringen van Aristoteles als leidend. In hun logische redeneringen mochten zij de grenzen hiervan niet overstappen, wat zij ook mochten observeren. Het conflict tussen geloof en wetenschap was in die zin eveneens een conflict tussen autoriteit en observatie.

De wetenschappelijke methode werd op den duur zo succesvol dat het geloof zich ernaar moest conformeren: 'lastige' Bijbelteksten werden dan bijvoorbeeld symbolisch opgevat. Men begon te erkennen dat het religieuze leven niet afhing van het vasthouden aan feiten. Er is één aspect dat compleet losstaat van de ontdekkingen van de wetenschap. Religie hangt samen met het persoonlijke leven van hen die het belang ervan hebben gevoeld. Het is naast een geloof ook een gevoel, dat de wetenschap niet aan kan raken. Het verval van dogma zou zo'n gevoel moeilijker kunnen maken vanwege de associatie met het theologisch aspect. Dit hoeft echter niet van permanente aard te zijn, daar vrijdenkers al hebben laten zien dat dit gevoel niet per se verbonden hoeft te zijn aan een bepaalde geloofsbelijdenis.