Het juiste verstaan. Over de plaats van de hermeneutiek in een pluriforme rechtswetenschap - Loth - Artikel

De auteur onderzoekt wat de actuele betekenis is van de hermeneutische methode in de rechtswetenschap. De hermeneutiek lijkt het af te leggen tegen meer eigentijdse benaderingen die de nadruk leggen op de empirische of interdisciplinaire bestudering van het recht. Klopt dit of is de hermeneutiek van blijvende betekenis? En wat is dan die betekenis?

Inleiding

De auteur onderzoekt wat de actuele betekenis is van de hermeneutische methode in de rechtswetenschap. De hermeneutiek lijkt het af te leggen tegen meer eigentijdse benaderingen die de nadruk leggen op de empirische of interdisciplinaire bestudering van het recht. Klopt dit of is de hermeneutiek van blijvende betekenis? En wat is dan die betekenis?

Ten aanzien van het huidige methodendebat kunnen twee stellingen worden geschetst:

1. De huidige rechtswetenschap wordt gekenmerkt door een methodenpluralisme. Zo kan het recht worden bezien vanuit een formalistisch, realstisch of moreel perspectief. Deze benaderingen kunnen naast elkaar bestaan en functioneren.

2. De context van recht en rechtswetenschap is veranderd van een nationale rechtsorde naar een transnationale context waarin diverse rechtsordes over elkaar heen schuiven. In deze context kan de complexiteit van het recht enkel worden verantwoord door een methodenpluralisme, waarin het recht op verschillende manieren bestudeerd wordt.

Verondersteld wordt dat de ontwikkeling van de rechtswetenschap het resultaat is van de combinatie van interne en externe ontwikkelingen. Onder interne ontwikkelingen vallen de ondergang van het ius commune, de opkomst van nationale staten en codificaties en de Europeanisering en globalisering van het recht. De betekenis van de hermeneutiek is variabel naar plaats en tijd. Wat is haar huidge rol en betekenis?

Welke twee tradities zijn er?

In de wetenschapsfilosofie kunnen twee tradities worden onderscheiden: de Galileïsche traditie en de Aristotelische traditie. In de eerstgenoemde traditie worden gebeurtenissen mechanisch of causaal verklaard (welke oorzaken hebben hen teweeggebracht). Er wordt gezocht naar verklaringen in het verleden. In de laatstgenoemde traditie worden gebeurtenissen finalistisch of teleologisch verklaard (welke doeleinden dienen zij). Er wordt gezocht naar verklaringen in de toekomst. In de 19e eeuw ontstonden de nieuwe geesteswetenschappen, waarin menselijk gedrag niet causaal wordt verklaard, maar het hermeneutisch wordt begrepen (in termen van zijn betekenis). Menselijk gedrag kan in de gegeven context enkel worden begrepen in termen van de doeleinden die het dient of de waarden die het uitdrukt. Een opgestoken hand kan een bod op een veiling, een stopteken of een groet zijn. Er moet inzicht worden verkregen in de intenties en redenen voor het opsteken van de hand. Menselijk gedrag wordt niet verklaard in termen van de oorzaken die het teweeg hebben gebracht, maar in termen van de redenen ervoor. Het is derhalve de Aristotelische traditie die momenteel gevolgd wordt.

Het debat over de aard van de sociale wetenschappen wordt beheerst door de controverse tussen het natuurwetenschappelijke paradigma (menselijk gedrag moet worden verklaard in termen van oorzaak-gevolg) en het geesteswetenschappelijke paradigma (Aristotelische traditie). Menselijk gedrag heeft een betekenis die afhankelijk is van de motieven waarmee gehandeld wordt en de context waarin het plaatsvindt. De vaststelling van deze betekenis berust op interpretatie en daarover kan van mening worden verschild. Bij de interpretatie spelen ervaring uit het verleden, kennis van het voorwerp en verwachtingen voor de toekomst mee. Het is deze hermeneutische methode die centraal staat. Er bestaat een methodestrijd tussen de empirische en hermeneutische benadering, maar er moet op gewezen worden dat een pluriforme rechtswetenschap zowel empirische als hermeneutische elementen kent.

Welke drie toepassingen zijn er?

De Galileïsche traditie leeft voort in het ideaal van de waarheid (overeenstemming van de taal met de werkelijkheid). Het streven naar waarheid is het belangrijkste doel van de wetenschap. De Aristotelische traditie leeft voort in het regulatieve ideaal van het juiste verstaan (van teksten, elkaars gedrag en van wat de situatie van ons verlangt). Voor het ideaal van het juiste verstaan, zijn in het recht en de rechtswetenschap drie toepassingen te vinden:

1. De juridische hermeneutiek: de leer van de interpretatie van rechtsbronnen. Dit is een hulpmiddel voor de rechtspraak, daar de rechter de bedoeling van de wet verstaat in het licht van het concrete geval. De taak van de rechter is de concretisering van de wet, waarbij twee randvoorwaarden gelden. De eerste is dat de rechter de actuele betekenis vaststelt: de oorspronkelijke bedoeling in het licht van de veranderde omstandigheden. De tweede is dat de rechter een oordeel uitspreekt dat voor rechtzoekenden en advocaten voorspelbaar is. Voor elk geval zoekt de rechter een oordeel dat het beste past in het recht en daaraan de beste rechtvaardiging biedt.

2. De sociale wetenschappen: het juiste verstaan van het gedrag van anderen. Waardoor laten mensen zich leiden? Zo is het voor de rechter een belangrijke vraag waarom de moeder van Jeffrey een procedure startte. Rechters moeten mensen en hun gedrag (kunnen) begrijpen.

3. De ethiek: het juiste verstaan van wat de situatie vereist. Deze toepassing is minder gebruikelijk. In het recht is het vaak van belang te onderzoeken of het betreffende handelen blijk geeft van een correcte inschatting van de situatie (denk aan gevaarzetting, HR Kelderluik). Ook ten aanzien van de beoordeling door de rechter zelf kan deze vraag worden gesteld.

Wat houdt pluriforme rechtswetenschap in?

Pluriforme rechtswetenschap wordt gekenmerkt door een pluraliteit aan methoden. Volgens de Aristotelische benadering wordt de methode bepaald door het onderwerp. De rechtswetenschap bedient zich van meerdere methoden, afhankelijk van het soort vraag. In de moderne rechtswetenschap zijn de meest voorkomende methoden de doctrinaire, de empirische en de rechtsvergelijkende methode.

Methodenpluralisme houdt tevens in dat één en dezelfde werkelijkheid op diverse manieren kan worden onderzocht en dat dit ook een ander beeld oplevert. Het recht kan bijvoorbeeld als een formeel systeem van regels (rechtspositivisme), een maatschappelijke praktijk (rechtsrealisme) of een intellectuele en morele activiteit (natuurrechtstheorie) worden beschouwd.

Voor de vraag of het regulatieve ideaal van het juiste verstaan een rol speelt in onze moderne rechtswetenschap (en welke), moeten we rekening houden met een tweetal aspecten. De eerste is dat we er rekening mee moeten houden dat de moderne rechtswetenschap gekenmerkt wordt door een diversiteit aan methoden. De tweede is dat we geen hermeneutische bril moeten opzetten, omdat dan enkel hermeneutische verschijnselen worden waargenomen. Het is derhalve de vraag of de hermeneutiek een rol speelt in doctrinair, comparatief en empirisch onderzoek, en welke.

Doctrinair en vergelijkend onderzoek is het onderzoek naar de betekenis van teksten. Centraal staat de interpretatie van de tekstuele rechtsbronnen. Wat is de betekenis van de tekst en van de samenhang tussen de teksten? De relevantie en complexiteit van het vergelijkende en het doctrinaire onderzoek zijn door de internationalisering van het nationale recht enorm toegenomen. In beide onderzoeken speelt het regulatieve ideaal van het juiste verstaan een belangrijke rol. Wat is de beste interpretatie van de uitspraak van de Hoge Raad of het HvJEU? Naast de gebruikelijke interpretatiemethoden zijn nieuwe instrumenten ontwikkeld: de richtlijnconforme, communautaire, constitutionele of autonome interpretatie.

Empirisch onderzoek is het onderzoek naar menselijk gedrag. Centraal staan de vragen naar het gedrag van mensen (beschrijving) en waarom zij zich zo gedragen (verklaring). Ook in dit geval speelt het regulatieve ideaal van het juiste verstaan een rol (als het streven naar de beste interpretatie).

Tot slot

De auteur heeft de hermeneutiek weergeven als het regulatieve ideaal van het juiste verstaan. Hij meent daarnaast dat de moderne wetenschap gebaat is bij het gebruik van meerdere methoden, afhankelijk van het soort vraagstelling. De belangrijkste methoden die de rechtswetenschap hanteert, zijn de doctrinaire, comparatieve en de empirische methoden. Bij het gebruik van elk van deze methoden speelt het ideaal van het juiste verstaan een rol, als ook het streven naar de beste interpretatie van teksten of gedrag. Afsluitend is gebleken dat het ideaal van het juiste verstaan naast een kennistheoretisch component, ook een moreel component heeft. Het heeft ook betrekking op wat de situatie vereist en hoe daarop gereageerd moet worden.