Doel artikel: een pleidooi voor de inzet van peer support om zo ruimte te scheppen voor zelfonthulling en het aanboren en ontwikkelen van aanwezige ervaringskennis van studenten > het concept van peer support moet stevig verankerd worden binnen het hedendaags Social Work onderwijs.

Tot voor kort was het voor hulpverleners ongebruikelijk om eigen ervaring/kwetsbaarheid in te zetten. De campagne ‘Zet ervaringskennis in’ roept een brede doelgroep op om meer ervaringskennis in te zetten.

Deskundigheid door ontwrichting en herstel

Vanwaar de groeiende belangstelling voor ervaringsdeskundigheid? Te danken aan inzet van een groeiende herstelbeweging, erkenning door het werkveld dat de zorg veranderd moet worden en meer ondersteunend moet zijn bij de herstelprocessen van hen die van de zorg gebruik maken.

Wat is ervaringsdeskundigheid? Door eigen ervaringen te analyseren en erop te reflecteren, ontstaat ervaringskennis. Deze kennis is eenzijdig en wordt verbreed door ervaringen te delen met lotgenoten, die ook geanalyseerd en gereflecteerd worden. Zo ontstaat er een brede en genuanceerde ervaringskennis. Wanneer deze ervaringskennis op professionele wijze wordt ingezet in cliëntcontact, is er sprake van ervaringsdeskundigheid

Het potentieel aan ervaringskennis

Veel (aankomend) hulpverleners blijken over een behoorlijk potentieel aan ervaringskennis te beschikken, ze hebben alleen geleerd dat het niet professioneel is om deze ervaringen bekend te maken of te gebruiken. Opmerkelijk: ‘op afstand het meest nabij’, ‘critical friend’. Wetenschappelijke kennis, beroepspraktijkkennis en ervaringskennis kunnen elkaar juist aanvullen en versterken. Echter, vanwege gebrek aan veiligheid en andere basale randvoorwaarden blijven vele kansen onbenut.

Een introductie op het concept peer support

Wat is peer support?

‘Sociaal-emotionele ondersteuning, vaak gekoppeld aan praktische steun, dat onderling gegeven wordt door personen met een psychische aandoening, teneinde een gewenste sociale of persoonlijke verandering te helpen tot stand te brengen.’ Sleutelbegrippen hierbij zijn: respect, gedeelde verantwoordelijkheid en een gedeelde opvatting over wat helpend is.

Peer support-programma’s komen in verschillende vormen voor, maar meestal betrekken ze altijd mensen met vergelijkbare achtergronden die emotionele, sociale of praktische ondersteuning bieden aan elkaar. Een belangrijke veronderstelling van het concept peer support is, dat vanwege gedeelde ervaringen en levensomstandigheden, peers beter in staat zijn om een steunvolle vertrouwensrelatie tot stand te brengen met mensen die hulp nodig hebben.

Is het effectief?

Onderzoek laat zien dat peer support vergelijkbare of verbeterde resultaten oplevert ten aanzien van traditionele behandelmethoden waarbij geen peers worden ingezet (minder ziekenhuisopnamen, toegenomen gevoel van controle en onafhankelijk, verhoogd zelfbeeld en vertrouwen, uitgebreidere sociale ondersteuningsnetwerken en verbinding met de gemeenschap, verbeterde sociale vaardigheden etc.). Drie belangrijke voordelen:

1. Een groter gevoel van hoop door positieve zelfonthulling;
2. Gebruik van vergelijkbare achtergrond en ervaring (ervaringskennis) om positieve rolmodellering te faciliteren;
3. Meer vertrouwen, begrip, en empathie tussen de peer-supporter en de ontvanger.

Angst voor zelfonthulling

Wat zijn de verschillende rollen van een zorgprofessional? De expertrol (meer kennis hebben dan de leek), de niet-wetenrol (zoals vaak gehanteerd in psychotherapie) en de persoonlijke rol: de relatie van mens tot mens. Bij de persoonlijke rol hoort ook professionele zelfonthulling: een professional verschaft persoonlijke informatie aan de cliënt.

Waarom delen studenten dikwijls hun verhaal niet? Ze voelen schaamte/ongemak wanneer het eigen ervaringen betreft of zijn zich er onvoldoende van bewust dat dergelijke ervaringen zodanig gebruikt kunnen worden dat ze hierdoor juist iets extra’s te bieden hebben in de praktijk.

Begeleiding tijdens de studie

Bijna zeven op de tien studenten ervaart vaak tot zeer vaak prestatiedruk in het dagelijks leven. Bovendien heeft 14,4% zeer serieuze angst- en depressieklachten en zou bijna een op de vijf studenten een hoog risico op zelfdoding hebben.

Wat is het probleem? Studenten blijven rondlopen met psychische klachten of delen problemen uitsluitend in eigen kring. Een peer-supportprogramma maakt de weg vrij om het hebben van psychische problemen bespreekbaar te maken binnen de opleiding > leren van elkaars ervaringen en onderlinge ondersteuning bij het studeren met psychische problemen.

Ervaringskennis als kennisbron, pilot peer support op de HU

De HU heeft in het afgelopen jaar grote stappen gezet in het positioneren van ervaringskennis als een waardevolle en gelijkwaardige kennisbron naast andere kennisbronnen. De wens van studenten om meer te doen met eigen ervaringen en psychische kwetsbaarheid is vertaald in een peersupportgroep voor studenten.

Wat gebeurt er in zo’n peersupportgroep voor studenten? Aankomend sociaal werkers delen ervaringen gerelateerd aan de ontwikkeling van hun beroepsidentiteit. Dit helpt hen bij de overweging of en hoe ze persoonlijke ervaringen in willen/kunnen zetten ten behoeve van hun professionalisering al sociaal werker.

Hoe ziet het programma eruit? Acht bijeenkomsten zijn onderverdeeld in vier thema’s: herstel, empowerment en stigma, ervaringsdeskundigheid en herstelondersteuning. Deelnemers hebben tijdens en na afloop van de bijeenkomsten meermaals benadrukt hoe inspirerend en leerzaam het is om in deze setting ervaringen en ervaringskennis met elkaar te delen.

Evidence-based praktijken streven ernaar om de patiëntenzorg en de uitvoering van de gezondheidszorg te verbeteren en de kosten te behelzen door gebruik te maken van bewezen interventies en doorlopende monitoring. Het artikel omschrijft de barrières als het gaat om het vergaren van bewijs en het gebruik van bewijs voor het maken van beslissingen bij de gezondheid van gemeenschappen. Ook wordt er gekeken naar het conflict tussen doelen in de praktijk die gemaakt worden aan de hand van evidence-based denken en de doelen die door de organisaties die zich bezig houden met de gezondheid van de gemeenschap gesteld worden.

Achtergrond evidence-based praktijk

In de Verenigde staten heeft de evidence-based praktijk zijn oorsprong in de praktijk om de klinisch geneeskunde te verbeteren. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door middel van organisaties. Ook wordt er naar consistentie gestreefd met behulp van model- of standaardpraktijken en door het continu beoordelen van de interne praktijken en door de prestaties te monitoren. Wanneer de manier van aanpak goed blijkt te gaan kan deze aanpak ook door anderen in de gezondheidszorg gebruikt worden en komt dit ten goede aan de gezondheidszorg. De voordelen van evidence-based praktijken gelden ook voor de gezondheid van de gemeenschap. Evidence-based praktijken zorgen ervoor dat er een brede basis is van deugdelijke betrouwbare informatie van interventies die goed werken en bieden daarmee beslissingen wanneer er actie ondernomen moet worden. De gezondheid van de gemeenschap zal hierdoor op de lange termijn verbeteren en er zullen minder kosten gemaakt worden doordat de praktijken ook daadwerkelijk effectief zijn. Deze voordelen zullen ook doorwerken op nationaal niveau. Implementatie van evidence-based praktijken brengt echter ook moeilijkheden met zich mee: beoefenaars willen de evidence-based praktijken niet gebruiken (door ervaring, eigen mening, organisatorische redenen) en vaak zijn er meerdere evidence-based praktijken in omloop waardoor er nog grote verschillen zijn tussen verschillende organisaties.

Barrières bij het gebruik van evidence-based praktijken in de gemeenschap

In het artikel worden meerde barrières genoemd. De eerste is dat er onvoldoende passend bewijs is voor de evidence-based praktijken. Zo zijn de onderzoeken vaak gedaan in bepaalde gemeenschappen en kunnen die niet gegeneraliseerd worden naar andere gemeenschappen doordat deze teveel van elkaar verschillen. Ook kan het zijn dat er helemaal geen data is over bepaalde risicofactoren, waardoor de organisaties dit zelf nog moeten onderzoeken. Vaak hebben deze organisaties daar niet de middelen voor. Als er wel onderzoek kan plaatsvinden is dat vaak in conflict met het geven van goede zorg, omdat er teveel op het onderzoek wordt gericht.

Ook kan er te weinig bewijs van effect zijn. Zo hebben klinische interventies vaak meer bewijs voor effecten dan interventies die in de gemeenschap gebruikt worden. Het feit dat deze gemeenschap groepen zo specifiek zijn maakt het moeilijk om ze te vergelijken en daarom kunnen ze dus niet goed onderzocht worden op effect. Ook kunnen deze gemeenschappen moeilijk onderzocht worden, omdat ze niet random zijn en er geen passende evaluatie bestaat.

Daarbij komt dat er weinig informatie beschikbaar is over de implementatie van de interventies op het niveau van de gemeenschap gezondheidszorg. Veel studies zijn namelijk technologisch gebrekkig, waardoor deze informatie niet beschikbaar is. Kwalitatieve studies bevatten vaak wel informatie over implementatie, maar deze worden niet gebruikt door problemen met validiteit. Door deze gebreken in onderzoeken is de belangrijke informatie voor beoefenaars vaak niet aanwezig. Ook is er weinig informatie beschikbaar over relevante uitkomsten. Onderzoekers kunnen bijvoorbeeld andere uitkomsten belangrijker vinden als de consumenten. Een voorbeeld is een interventie voor stoppen met roken. Onderzoekers vinden het stoppen met roken de belangrijkste uitkomst, maar consumenten maken zich meer zorgen om de toename in gewicht die veroorzaakt wordt door de interventie.

De implementatie van evidence-based praktijken wordt verder belemmerd door sociale en politieke factoren die het gedrag van de beoefenaar beïnvloeden. Dit is in zowel de klinische praktijk als in de gemeenschap gezondheidszorg het geval. Ook wordt het evidence-based gedeelte van de praktijk vaak als minder belangrijk beschouwd. Het gemeenschapsgevoel gaat vaak voor. Verder blijkt dat de planning die voorgeschreven wordt door evidence-based praktijken niet in elke gemeenschap werkt.

Verder wordt er een conflict waargenomen in de doelen van de gemeenschap en de evidence-based interventies. Dit kan bijvoorbeeld verklaard worden door het feit dat veel gemeenschappen een achterstand hebben en daardoor niet gegeneraliseerd kunnen worden. Ook worden de interventies vaak aangepast aan de personen.

Implicaties voor evaluatie

De bovengenoemde barrières voor evidence-based praktijken in gemeenschap gezondheid leiden tot bepaalde plekken waar evaluatie tot een beter resultaat zou kunnen leiden.

Door de nauwe samenwerking tussen de evaluatoren en andere mensen van de organisatie kan er bekeken worden welke informatie gebruikt wordt, welke informatie beschikbaar is en wordt en kan er gestreefd worden naar een beter implementatie van de praktijken. Op het moment is er nog weinig informatie beschikbaar over hoe de behoefte beoordeling en evaluatie informatie gebruikt worden in het gemeenschap gezondheidsprogramma. Er moet meer onderzoek komen naar hoe deze beoefenaars hun beslissingen maken. Ook moeten de verschillende planningsalgoritmes onderzocht worden (voorschriften over planning interventie). Er worden er meerdere gebruikt, maar het is niet duidelijke welke het beste is en waarom. Het is belangrijk om dit te evalueren om tot duidelijkere resultaten te komen. Ook moet er meer gekeken worden naar bijkomende uitkomsten van de programma’s die door de gemeenschap als relevant worden beschouwd. Daarbij moet bij de evaluatie ook de praktische kant van de patiënten meegenomen worden om zo tot een balans te komen tussen praktische en wetenschappelijke data. Daarbij wordt gesteld dat de evaluatie van alle effecten van de interventies op een nationaal niveau niet de beste manier is. Het is beter wanneer men individuele gevallen bekijkt. Hier wordt bedoeld dat we niet meer vragen “Werkt het?”, maar “Hoe werkt het?”.

Conclusie

Er zijn dus nog veel stappen nodig om evidence-based modellen van programma’s voor het maken van beslissingen te realiseren op het niveau van gemeenschappen. Er blijkt nog weinig bewijs van effect, kosten en advies te zijn wanneer het gaat om implementatie. Om het wel uitvoerbaar te maken moeten er nog 3 dingen gebeuren: het bewijs voor evidence-based praktijken moet uitgebreid worden, waarbij er ook gekeken wordt naar informatie die de mensen van de gemeenschap belangrijk vinden en waarbij er gekeken wordt naar hoe de interventie werkt. Als tweede moet er gekeken worden naar hoe er met de informatie omgegaan wordt op het gemeenschap niveau. Hierbij komt dat barrières en planningsmogelijkheden onderzocht moeten worden. Als laatste moet er gekeken worden naar hoe bepaalde richtlijnen gebruikt worden. Het is wellicht mogelijk dat er een betere manier is om de beste zorg te bereiken dan uniformiteit. Dit zou men kunnen doen door de beoefenaars meerdere keuzes voor richtlijnen aan te bieden, zodat er meer rekening kan worden gehouden met de gemeenschap.

Ook in de sport komt seksuele intimidatie voor. Ongeveer 20% van de sporters heeft minstens eenmalig een negatieve ervaring op het vlak van seksuele intimidatie meemaakt in de sportclub. Vaak beweert een sportvereniging dat seksuele intimidatie in die club niet voorkomt. Echter, een omgeving waarin ongewenst seksueel gedrag onbesproken blijft, vormt een vruchtbare bodem voor seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Definitie

Seksuele intimidatie is elke vorm van opzettelijk of onopzettelijk verbaal, non-verbaal of fysiek seksueel gedrag of seksuele toenadering, die door het slachtoffer als ongewenst of gedwongen wordt ervaren. Het is dus een breed begrip waar verschillende gedragingen onder kunnen vallen. Daarnaast is het subjectief: wat de een als storend en ongewenst ervaart, ervaart de ander niet als een probleem. Sommige gedragingen zijn echter altijd ongewenst, ongeacht de ervaring van het slachtoffer, zoals voyeurisme, exhibitionisme, aanranding, verkrachting en seksueel misbruik.

Prevalentie

Sinds de jaren negentig neemt de prevalentie van seksuele intimidatie in de sportcontext toe. Cijfers variëren tussen 2% en 50%. Door de verschillende definities van seksuele intimidatie, de variërende onderzoeksmethoden en de gevoeligheid van het thema, is het moeilijk om onderzoeksresultaten wereldwijd met elkaar te vergelijken en een eenduidig beeld te krijgen van de omvang van de problematiek. Verder zijn bij de meeste studies alleen vrouwelijke sporters ondervraagd en zijn er (bijna) geen cijfers bekend over negatieve seksuele ervaringen bij mannelijke sporters. Een consistente onderzoeksbevinding is dat seksuele intimidatie in alle sporten en op alle niveaus voorkomt. Daarnaast zijn er zowel vrouwelijke als mannelijke slachtoffers én daders.

Voedingsbodems voor seksuele intimidatie in de sport

Er zijn geen cijfers die bewijzen dat seksuele intimidatie vaker in de sport voorkomt dan elders. Toch wordt de sport gekenmerkt door een aantal traditionele waarden die aanleiding zouden kunnen geven tot het ontstaan en voortduren van seksuele intimidatie.

De coach-sporterrelatie

Coach en sporter brengen veel tijd met elkaar door. Coaches hebben veel invloed op hun sporter, vaak doordat ze toegang hebben tot alle facetten van het leven van de sporter. Een oorspronkelijk professionele relatie groeit daardoor vaak uit tot een persoonlijke relatie. De coach heeft alle macht in handen, wat kan zorgen voor een grote disbalans in de relatie. Dit kan het risico op misbruik vergroten.

Naast het machtsverschil, zijn er nog andere specifieke kenmerken in de sport die de kans op seksuele intimidatie kunnen vergroten. Zo heeft een coach de ‘toestemming’ om een sporter, instructiegerelateerd weliswaar, aan te raken. Dit creëert een cultuur van lichamelijkheid, waarin de sporter niet altijd zelf kan beslissen wat aanvaardbaar gedrag is. Jonge topsporters zijn zeer kwetsbaar, omdat het machtsverschil door het grote leeftijdsverschil wordt versterkt. Daarnaast zijn er veel praktische mogelijkheden, zoals geïsoleerde trainingsmomenten. Tot slot is de prestatiedruk bij topsporters soms zo groot, dat alles moet wijken. Seksuele intimidatie is dan een kleine opoffering voor de sporter.

Grooming

Grooming is het proces waarbij de pleger zijn slachtoffer isoleert en bewust op het misbruik voorbereidt. De pleger probeert het vertrouwen van het slachtoffer geleidelijk te winnen en haalt de interpersoonlijke grenzen systematisch neer. Dit proces kan weken, maanden en zelfs jaren duren. De pleger probeert stapsgewijs dichterbij te komen om geheimhouding mogelijk te maken. Door het groomingproces lijkt het alsof de sporter ‘vrijwillig meewerkt’ aan het misbruik. Dit is het verschil tussen intimidatie en misbruik: intimidatie is altijd ongewild door het slachtoffer, terwijl het bij misbruik kan lijken alsof het slachtoffer het gewild heeft. Mensen in een sterke afhankelijkheidsrelatie, zoals die van een coach en sporter, zijn gevoelig voor dit proces. De sporter is zich meestal niet bewust van dit proces, waardoor sprake kan zijn van totale verstikking. Het groomingproces bestaat uit de volgende fasen:

1. Uitkiezen van het slachtoffer.

2. Opbouwen van een vriendschapsrelatie en vertrouwensband.

3. Slachtoffer isoleren en controle en loyaliteit invoeren.

4. Initiëren van het misbruik en in stand houden van het geheim: stapsgewijs seksuele grenzen verleggen, bij weerstand zeggen ‘De vorige keer vond je het oké’, medewerking vragen door een schuldgevoel aan te praten (‘Dit heb ik van je tegoed’), slachtoffer in diskrediet brengen (‘Niemand zal je geloven’) of bedreigen.

Grooming vindt in de sport gemakkelijker plaats doordat de sporter veel vertrouwen in de coach heeft. De affectieve band tussen coach en sporter kan er ook voor zorgen dat de sporter verliefd wordt op de coach. De emotionele relatie tussen coach en sporter zorgt er bovendien voor dat de drempel tot melding of aangifte hoog wordt.

Risicofactoren

Plegers van seksuele intimidatie en seksueel misbruik maken vaak gebruik van hun machtspositie. Bij een gebrek aan preventieve, repressieve of curatieve maatregelen ten aanzien van seksuele intimidatie heeft de pleger vrij spel om het groomingproces op te starten. Verder kunnen ontremming, bijvoorbeeld door alcoholgebruik, en een gebrek aan impulscontrole tot seksuele intimidatie en seksueel misbruik leiden. Slachtoffers van seksueel misbruik zijn vaak kinderen die emotioneel verwaarloosd en daardoor kwetsbaar zijn. Eerdere ervaringen van seksueel misbruik, bijvoorbeeld binnen het gezin, zijn tevens een risicofactor. Daarnaast vormt een gebrek aan kennis over seks en seksueel misbruik een risicofactor. In de sport zijn er extra risico verhogende factoren, zoals het noodzakelijke fysieke contact en de emotionele en lichamelijke opofferingen die de sporter al op jonge leeftijd moet doen. Bovendien hebben sportorganisaties vaak geen formeel beleid of procedures om vrijwillig personeel aan te nemen, en vormen ze een gemakkelijke toegang voor potentiële plegers. Onderzoek heeft aangetoond dat wanneer jongeren negatieve seksuele ervaringen hebben in de sportclub, dit veelal het gevolg is van grensoverschrijdend of experimenteergedrag van en door leeftijdsgenoten. Hoewel er dan geen sprake is van een hiërarchische relatie tussen pleger en slachtoffer, kan er wel sprake zijn van sociale machtsverschillen en groepsdruk.

Wat te doen in de sportpraktijk?

De sportsector kan veel doen om seksuele intimidatie te voorkomen. Allereerst is het belangrijk dat wordt erkend dat seksuele intimidatie en seksueel misbruik kan voorkomen in de sportomgeving. Indirecte, vage opmerkingen van onbehagen kunnen een eerste teken van seksuele intimidatie zijn. Tevens kunnen psychosomatische klachten, zoals pijn in de onderbuik of bovenbenen, duiden op seksueel misbruik. Ook kan er sprake zijn van gedragsveranderingen. Voorbeelden van veelvoorkomende gedragsmatige signalen zijn vaker afwezig op de training, verminderde sportprestaties, een angstige houding, een negatief zelfbeeld, verbale agressie, concentratieproblemen, eetproblemen en automutilatie.

Wanneer kinderen het verschil tussen aanvaardbaar en onaanvaardbaar seksueel gedrag kennen, kunnen ze sneller hun grenzen aangeven en de grenzen van anderen respecteren. Als een coach geconfronteerd wordt met een seksuele toenadering van een sporter, is het belangrijk dit gedrag toe te laten (omdat het in de ontwikkeling van pubers past), maar tegelijk een zekere afstand te bewaren. Toch is het niet de bedoeling om paniek te zaaien en is ‘een veilig sportklimaat’ de beste vooropstelling om een preventiebeleid uit te schrijven. Sensibilisering en voorlichting over ongewenst seksueel gedrag kan een belangrijke taak zijn van het clubbestuur. Een gedragscode voor sportbegeleiders, maar ook voor sporters, kan enkele richtlijnen over seksualiteit omvatten.

Het belang van anti-pestprogramma’s wordt in de media duidelijk gemaakt. Pesten kan leiden tot psychosomatische gezondheidsklachten, depressies, suïcidale gedachten en problematisch gedrag, zoals roken-, alcohol- en drugsgebruik. Bovendien is pesten een belangrijke voorspeller van crimineel en antisociaal gedrag. Pesten is dus gezondheidsbedreigend gedrag.

Bestaande interventies tegen pesten zijn vaak niet op effectiviteit getest, of alleen op korte termijn. Bij onderzoek naar deze interventies komen veel ethische kwesties kijken, omdat het mogelijk niet ethisch is om mensen te belasten met een programma, waarvan de werking onbekend is. De behoefte aan evidence-based programma’s wordt steeds groter.

Een bekend Nederlands initiatief om meer zicht te geven op de effectiviteit van interventies is de ‘Databank effectieve interventies’ van het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn (NIZW). Hierin staat een overzicht van veelbelovende en effectieve interventies. De criteria voor deze website komen veelal overeen met de criteria uit dit artikel. De databank bevat echter nog geen antipestprogramma’s. het preventie effectmanagement instrument (Preffi) is nog een initiatief en is bedoeld voor evidence-based ontwikkelen van interventies. Ook dit komt overeen met methodische voorwaarden uit het artikel. Beide benaderingen hebben zich onafhankelijk van elkaar gebaseerd op de criteria voor effectiviteit van het planningsmodel van Green en Kreuter (2005) en van het ‘Intervention Mapping’ protocol van Bartholomew, Parcel, Kok en Gottlieb (2006).

In relatie tot de kosten, zal de overheid steeds meer evidence-based en effectief gebleken programma’s willen zien. Er is zelfs door een staatssecretaris overwogen om een kwaliteitskeurmerk op te namen en een volgende stap zou zijn om een accreditatiesysteem op te zetten, waarbij interventies aan methodologische voorwaarden moeten voldoen.

Dit onderzoek

Dit onderzoek geeft een overzicht van Nederlandse antipestprogramma’s van de afgelopen 10 jaar voor het basisonderwijs. Er worden conclusies getrokken over de effectiviteitspotentie. Een randomized controlled trial is erg lastig, waardoor er ook alternatieve verklaringen van invloed zijn.

De volgende twee vragen worden gesteld:

1. Welke algemeen methodische voorwaarden kunnen vanuit theoretische inzichten geformuleerd worden voor de effectiviteit van een antipestprogramma?

2. In hoeverre voldoen Nederlandstalige antipestprogramma’s voor het primair onderwijs aan deze algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit?

Algemene methodische voorwaarden kunnen worden omschreven als van tevoren richtinggevende of veelbelovende principes die een programma een kans van slagen geven. Het is echter geen garantie voor succes. Het bovengenoemde planningsmodel is gebruikt om de voorwaarden te ontwikkelen. Het model is een stapsgewijs proces van analyse beginsituatie, ontwerpen, implementatie en evaluatie. Niet alle stappen zijn duidelijk uitgewerkt in het model. Daarom is ook gebruik gemaakt van het ‘Intervention Mapping’ protocol, voor beoordeling van het ontwerp van een antipestprogramma. Hierin wordt meer specifiek gekeken in hoeverre inhoud, methode, implementatieplan en evaluatieplan van een interventieprogramma systematisch verankerd zijn in theoretische inzichten en adequaat operationeel op elkaar afgestemd zijn. Kortom, stap 1 t/m 3 de voorwaarden komen van het planningsmodel/planmatige voorlichtingsmodel en stap 4 t/m 7 komen van het ‘intervention Mapping’ protocol. Ervaringen van gebruikers en doelgroep zijn ook belangrijk voor de ontwikkeling van een programma. De implementatiefase en evaluatiefase van het planningsmodel van Green en Kreuter (2005) worden in dit artikel niet besproken omdat dit in principe geen methodische voorwaarden zijn van een programma maar de concrete uitvoering en resultaten van het programma betreffen.

De zeven algemeen methodische voorwaarden

1. Sociale en epidemiologische analyse

2. Analyse van risicofactoren

3. Bepalen van determinanten van gedrag (Interventieontwerp) →(Implementatie) ←(Evaluatie)Intervention

4. Specifiek en operationeel geformuleerde doelen

5. Op theorie en praktijkervaring gebaseerdemethodiek

6. Implementatieprotocol

7. Evaluatieplan

1. Sociale en epidemiologische analyse van de pestproblematiek

Deze analyse geeft een empirische basis aan de interventie, omdat duidelijk wordt op welke pestproblemen het programma zich moet richten. Het advies is om eerst een sociale analyse te maken van gebruikers, zoals leerkrachten en de doelgroep, zoals kinderen. Deze sociale analyse zorgt voor motivatie en inschatting van randvoorwaarden. Met een epidemiologische analyse wordt de ernst, aard, omvang en aanpak van het pestprobleem bij de specifieke doelgroep in kaart gebracht.

2. Analyse van risicofactoren

Een interventie moet gericht zijn op directe en indirecte oorzaken (potentiële risicofactoren) van ongewenst gedrag. Dan pas kan een interventie gerichte gedragsbeïnvloeding bewerkstelligen. Globaal genomen kan hierbij een onderscheid gemaakt worden tussen persoonlijke factoren (bijvoorbeeld het hebben van een afwijkend uiterlijk of een handicap), persoonlijke gedragsfactoren (bijvoorbeeld gauw huilen met gymnastiek) en omgevingsfactoren (bijvoorbeeld onvoldoende toezicht op het schoolplein). Protectieve factoren kunnen in principe ook als uitgangspunt voor een interventie worden gekozen. Zij verkleinen de kans op pestgedrag en moedigen constructief gedrag aan.

3. Bepalen van determinanten van gedrag

Een analyse van gedragsdeterminanten is gebaseerd op sociaal-psychologische gedragsverklaringstheorieën- en modellen waarbij (pest)gedrag van een persoon onder andere wordt bepaald door de intentie van de persoon om het pestgedrag uit te voeren. Het pesten is naast gedragsdeterminanten ook afhankelijk van iemands sociaal communicatieve vaardigheden en omgevingsfactoren. In de literatuur worden drie gedragsdeterminanten onderscheiden:

• attitude (wat iemand zelf van het gedrag vindt),

• ervaren sociale invloed (de invloed van wat anderen vinden van het gedrag) en

• eigen effectiviteitsverwachting (vertrouwen in eigen kunnen om het gedrag uit te voeren).

Het is van belang dat de intenties van pesters duidelijk worden. Mogelijk bagatelliseren zij het pesten en zien ze het meer als plagen. Ook kunnen kinderen gedwongen worden tot pesten door sociale invloeden. Ze kunnen dan geen weerstand bieden (eigen effectiviteitsverwachting). Benadrukt moet worden dat een determinantenanalyse hier niet zozeer als doel heeft om pestgedrag te verklaren maar gericht is op het genereren van ideeën over hoe pestgedrag adequaat kan worden beïnvloed en worden aangepakt. Om pestgedrag adequaat aan te pakken is het van belang dat een antipestinterventie operationeel is afgestemd op de gedragsdeterminanten, vaardigheden van kinderen en omgevingscondities.

4. Specifiek en operationeel geformuleerde interventiedoelen

Stap 4 t/m 7 gaan over het interventieontwerp. Dit ontwerp moet eerst de doelen omschrijven volgens de SMART principes (Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden). Voor de effectiviteit is het belangrijk dat de inhoud hiervan zoveel mogelijk aansluit bij de kennis, opvattingen, behoeften, verwachtingen en vaardigheden van de doelgroep. Ook is het werken met prestatie-indicatoren de meest expliciete wijze om van tevoren duidelijk te maken wat er als gevolg van de interventie moet veranderen. Een prestatie-indicator is te beschouwen als een precieze meetlat die een cruciaal kenmerk (of succesbepalende factor) in kaart brengt zodat de mate van doelrealisatie kan worden bepaald (bijvoorbeeld een reductie van het aantal pestincidenten met 20% binnen 12 maanden).

5. Op theorie en praktijkervaring gebaseerde operationele methodiek.

Het proces van verandering is aan de theorie ontleend. Voorbeelden van methodieken zijn:

• modelleren, informatieoverdracht, vaardigheidstraining, sociale steun, beloning en bekrachtiging. Deze moeten concreet gemaakt worden. Een concretisering van modelleren is een video ter illustratie van een goede docentaanpak. Dit is gebaseerd op sociaal-leertheoretische uitganspunten van Bandura.

Voordat het antipestprogramma in gebruik wordt genomen dient het materiaal en de technieken van het programma van tevoren uitgetest te worden bij de specifieke doelgroep en gebruikers op begrijpelijkheid en werking. Tevens is het belangrijk dat ervaringen en waarderingen van de betrokken met de pestproblematiek in de specifieke schoolsetting worden meegenomen zodat de methodiek hierbij adequaat aansluit.

6. Implementatieprotocol

Een concrete implementatie vergroot de kans op een goede uitvoering. In een implementatieprotocol staat duidelijk vermeld wat de procedure is van uitvoering van de interventie (aard, volgorde, frequentie, duur, intensiteit) en wie verantwoordelijk is voor de uitvoering. Draagvlak voor de interventie bevordert implementatie door gebruikers en doelgroep zoveel mogelijk te betrekken bij de opzet en uitvoering ervan. Hierbij moet rekening gehouden worden met competenties en vaardigheden van de gebruiker.

7. Evaluatieplan

Met een effectevaluatie worden de beoogde uitkomsten van een interventie gemeten. Dit kan een verandering op gedragsniveau zijn (bijvoorbeeld een vermindering in de mate van pestincidenten op school), op omgevingsniveau (bijvoorbeeld de mate van bereidheid van scholen om met een pestprotocol te werken) en veranderingen op determinantenniveau (bijvoorbeeld dat de leerlingen op attitudeniveau de ernstige gevolgen van pesten onderkennen en gemotiveerd zijn om iets tegen pesten op school te doen). Er wordt gekeken in hoeverre de fases zijn uitgevoerd, zoals ze bedoeld zijn.

Gekeken wordt hierbij dus niet naar de ‘harde’ uitkomsten van de interventie zelf, maar meer naar ervaringen van gebruikers met de wijze van invoering, het verloop en de knelpunten en naar ervaringen en waarderingen van de doelgroep met de interventie. Continue evaluatie is belangrijk, want er zijn veel veranderende factoren. Er zijn dan ook geen kant en klare oplossingen voor pesten. Het ontwikkelen van een programma is dus een voortdurend en langdurig proces. Er zijn theoriegestuurde programmaontwikkeling, try-outs en verbeterde versies, en herhaalde proces- en effectevaluaties.

Effectiviteitspotentie van antipestprogramma’s

Actuele en concrete antipestprogramma’s zijn dun gezaaid en een systematisch overzicht van Nederlandse antipestprogramma’s ontbreekt. De selectie van de programma’s voor dit artikel heeft op grond van de volgende criteria plaatsgevonden:

• Recent ontwikkeld. Het programma is in de afgelopen tien jaar ontwikkeld en/of geactualiseerd.

• Doelgroep. Het programma heeft primair betrekking op kinderen van het reguliere Nederlandse basisonderwijs maar het programma kan tegelijkertijd ook betrekking hebben op kinderen van de onderbouw van het reguliere Nederlandse voortgezet onderwijs (12-14 jarige kinderen).

• Gebruik in school. Het programma wordt grotendeels gepraktiseerd in de schoolse situatie. De interventie moet in groepsverband uitgevoerd kunnen worden door de leerkrachten zelf óf door andere professionals binnen en onder de verantwoordelijkheid van de school.

• Nederlandstalig. Het programma is Nederlandstalig.

• Doel. De interventie is primair gericht op pestgedrag, anti-sociaal gedrag en/óf agressief gedrag van daders maar kan ook op het gedrag van de slachtoffers gericht zijn. Sociale competentie programma’s zijn niet in de analyse meegenomen.

• Programmabeschrijving. De interventie moet in een programmabeschrijving gedocumenteerd zijn zodat deze als zodanig voor analyse toegankelijk is. Een interventie kan omschrijven worden als programma met heldere theoretische uitgangspunten, doelstellingen en werkwijzen die de professionalrichtlijnen biedt voor het concreet handelen om pestgedrag aan te pakken en/of te voorkomen.

Tabel 2 geeft per voorwaarde een oordeel over de effectiviteitspotentie van elk programma. Een overall beoordeling van de effectiviteitspotentie van elk programma is niet te geven gezien het probleem van de weging van voorwaarden ten opzichte van elkaar. Bovendien lopen sommige voorwaarden in elkaar over (door cyclisch model denken).

Bespreking van de voorwaarden

1. Een sociale analyse is alleen bij het ‘PRIMA Pakket’ programma gedaan. Geen van de programma’s doet een sociale analyse bij ouders en kinderen.

2. Alleen ‘kinderen en ingrijpende situaties’ bespreekt op een systematische wijze de potentiële oorzaken van het pestprobleem. ‘No Blame’ heeft als standpunt dat het in principe geen zin heeft om vanuit oorzaken van een pestproblematiek te werken omdat oorzaken in de praktijk (bij de kinderen) niet goed te achterhalen zijn in verband met sociale wenselijkheid, eigen subjectieve stellingname van kinderen en het nog niet voldoende cognitief kunnen motiveren van gedrag.

3. Pesten is complex. Er kan bijvoorbeeld een onderscheid gemaakt worden tussen preventieve en curatieve methodieken. Het ‘Marietje Kesselsproject’ bijvoorbeeld heeft overwegend een preventieve insteek en probeert te voorkomen dat kinderen slachtoffer/dader worden van machtsmisbruik en grensoverschrijdend gedrag. ‘Pesten op school, een actieprogramma’ heeft een meer curatief vertrekpunt en is gericht op het actief ingrijpen bij een manifest pestprobleem op school. Dit is het enige programma waarbij de aanpak redelijk consistent is afgestemd op de determinanten die het pestgedrag bepalen en waarbij gebruik wordt gemaakt van gedragsverklaringstheorieën en –modellen. Het planmatige model wordt niet nageleefd bij de programma’s.

4. Geen van de programma’s hebben de doelstellingen expliciet geoperationaliseerd. Ook zijn ze niet volgens SMART gemaakt.

5. Een punt van zorg is dat de methode van de meeste programma’s niet of nauwelijks wordt uiteengezet en verantwoord vanuit heldere theoretische inzichten of empirisch onderzoek. Alleen bij ‘C&SCO’ (Conflicthanteringen sociale Competentie in het onderwijs) wordt de methode systematisch uiteengezet en verantwoord vanuit een theoretisch kader door een cyclische en planmatige aanpak.

6. De meeste programma’s voorzien in een concreet beschreven implementatieprotocol waarin redelijk duidelijk vermeld staat wat de procedure van uitvoering is en wie verantwoordelijk is voor de uitvoering. Het betrekken van professionals verschilt per programma.

7. Het ‘Marietje Kesselsproject’ en ‘PRIMA Pakket’ zijn de enige programma’s die in een redelijk concreet evaluatieplan voorzien, waarin duidelijk wordt gemaakt wanneer en hoe resultaten worden gemeten. Bij ‘Pesten op school, een actieprogramma’ is er wel een evaluatieplan maar het is minder systematisch van opzet. Bij de andere programma’s kan niet gesproken worden van een concreet evaluatieplan.

Conclusie en discussie

Geconcludeerd kan worden dat bij de meeste geanalyseerde programma’s niet of nauwelijks een gedegen (voor)onderzoek (algemeen methodische voorwaarden 1 t/m 3) aan het ontwerp vooraf gaat. Programma’s werken niet met prestatie-indicatoren, waardoor ook niet vastgesteld kan worden of doelstellingen zijn behaald.

Een andere conclusie is dat geen van de onderzochte antipestprogramma’s voldoet aan de gestelde algemeen methodische voorwaarden voor effectiviteit. Het minst geldt dit voor ´PRIMA Pakket´. Dit programma bevindt zich nog in een experimenteel stadium. Een sterk punt van ‘C&SCO’ is dat de methode systematisch en expliciet uiteengezet wordt vanuit heldere theoretische uitgangspunten. Ook voorziet ‘C&SCO’ in een duidelijk implementatieplan. In de praktijk blijkt dat antipestprogramma’s veelal kinderen van 10-12 jaar als doelgroep hebben. Een verantwoording van de specifieke doelgroep wordt in de meeste programma’s niet gegeven. Dit is opmerkelijk te noemen omdat uit pestonderzoek blijkt dat het aantal daders en slachtoffers op de basisschool daalt met het toenemen van de leeftijd. Als het gaat om antipestprogramma’s zou het dus vanuit preventief oogpunt juist voor de hand liggen programma’s op jongere leeftijdsgroepen te richten: hoe eerder hoe beter.

Agressie op sport clubs en school

De effectiviteit van interventies voor agressie bij kinderen blijkt heel erg te verschillen in verschillende landen en met alleen maar kleine resultaten op de korte termijn. In veel landen is sport heel belangrijk en wordt er veel tijd aan besteed door kinderen. In Nederland is het percentage sportende kinderen de laatste jaren gezakt, maar er zijn nog steeds meer dan 60% van de kinderen lid van een sportclub. De sport club en de school kunnen gezien worden als een “sociaal anker” voor kinderen in dezelfde buurt, omdat het een manier is om te experimenteren met verschillende rollen en groep interactie. Er zijn studies die aangewezen hebben dat het socialisatieproces van sporten er voor zorgt dat men denkt dat agressieve handelingen legitiem zijn. Sportactiviteiten benadrukken fysieke karakteristieken: kinderen leren om beter, sneller en sterker te zijn. Hierdoor zijn de sportprogramma’s vaak heel competitief. Deze competitiedrift zou agressief gedrag onder de jeugd kunnen versterken. De Society of Sport Psychology heeft erkend dat agressie in sport een sociaal probleem is geworden. Het artikel onderzoekt de prevalentie en stabiliteit van zelfgerapporteerd agressief gedrag bij verschillende types sportparticipanten. Er wordt onderscheid gemaakt tussen vechtsporten (veel fysiek contact: het is een deel van de sport bv. karate), contactsporten (Fysiek contact is gelimiteerd, maar wordt wel toegestaan omdat het bij het spel hoort bv. Basketbal en voetbal) en sporten waar geen contact voorkomt (bv. Badminton en paardrijden).

Omdat er in het onderzoek gebruikt wordt gemaakt van zelfrapportage op het gebied van prosociaal gedrag en agressief gedrag wordt er onderscheid gemaakt tussen agressies kinderen met en zonder prosociale tendensen. Kinderen gebruiken twee verschillende strategieën om middelen in groepcontexten te controleren: dwangstrategieën (coercive strategies: vooral agressieve kinderen) en Prosociale strategieën (Prosociale kinderen). Een derde groep genaamd Machiavellians gebruikt beiden strategieën en houden daarmee controle in hun omgeving. Zij kunnen dus eisen stellen en anderen bedreigen, maar tegelijkertijd ook coöperatief en behulpzaam zijn. Zij doen dit om een goede plek in de groep te krijgen. Machiavellianisme kan een succesvolle of adaptieve manier zijn om controle of sociale dominantie te verkrijgen. Kinderen die agressief zijn en geen prosociale vaardigheden hebben zouden veel problemen kunnen hebben en lopen risico op afwijzing door peers. Machiavillians hebben juist bevredigende vriendschappen en die lijken op die van prosciale kinderen. Ook hebben deze kinderen betere sociale relaties en passen ze zich beter aan. Ondanks hun agressiviteit zijn ze sociaal actief en worden ze aardig gevonden door peers.

Doelen en verwachtingen

Het eerste doel van het onderzoek is om de prevalentie van zelfgerapporteerde peer agressie en prosociaal gedrag aan de hand van verschillende types van sportparticipatie te vergelijken bij sportclubs en basisscholen. Als het om sociale dominante gaat kan agressie gezien worden als een strategie om sociale status te verkrijgen en te behouden en om dominant te kunnen zijn in relaties. Er zal worden beargumenteerd dat het gebruik van prosociale strategieën en agressieve strategieën niet alleen bepaald wordt door de persoonlijke karakteristieken van kinderen, maar ook door de context. Zo zal er op sportclubs meer agressie vertoont worden voor het behouden van sociale status, omdat hier minder structuur is. Zo is er bewezen dat er meer peer agressie plaatsvindt in minder gestructureerde settings op school zoals het schoolplein en gangen. Er wordt dus meer agressie verwacht bij sportclubs om twee redenen: 1. Kinderen moeten hun sociale positie herstellen met hun peers in relatief onstabiele sportgroepen die vaak jaarlijks veranderd worden. 2. De sportclub is een minder gestructureerde setting met minder toezicht. Ook versterken sommige sportprogramma’s agressief gedrag en wordt er onbewust geleerd dat agressief gedrag acceptabel is als het de gewenste uitkomst levert. Dit komt overeen met de “enhancement hypothesis” die stelt dat participatie en kracht sporten antisociale tendensen over de tijd verhoogd. Daarbij zal de hoeveelheid zelfgerapporteerd agressief gedrag afhangen van welke sport beoefend wordt: Er wordt verwacht dat kinderen die vechtsporten of contactsporten beoefenen meer agressief gedrag zullen rapporteren. Dit is in eerder onderzoek al eens gebleken. Ook wordt er verwacht dat de hoeveelheid zelgerapporteerd prosociaal gedrag hoger is bij contactsporten dan bij sporten waar geen contact voorkomt, omdat hier door groepen meer prosociaal gedrag vertoond moet worden. Vechtsporten zullen minder prosociaal gedrag vertonen, omdat het voor hen individueel is. Verder wordt er verwacht dat jongens agressiever gedrag zullen rapporteren dan meisjes. Ook wordt verwacht dat Machiavellians vaker contactsporten beoefenen, omdat ze het goed met anderen overweg kunnen moeten combineren met zelf beter worden. Vechtsporters zouden vaker dwingend-agressief zijn. Ook kan het zijn dat agressief gedrag meer geaccepteerd is in sportclubs. Voor het onderzoek zijn 1425 kinderen onderzocht met een gemiddelde leeftijd van 11.25 jaar. Het overgrote deel was Nederlands (83.3%). De rest van de kinderen had één of twee ouders die uit een ander land kwamen.

Resultaten

Uit de resultaten blijkt dat de context (sport/school) een effect heeft op agressief gedrag. Ook prosociaal gedrag en gender hebben een effect. Er was gewoon effect voor type sport gevonden. Er bleek een significant verschillen te zijn in gerapporteerde peer agressie in beide contexten bij vechtsporten, contactsporten en sporten waar geen contact plaatsvond. Contactsporters rapporteerden meer agressief gedrag dan de kinderen die geen contactsport deden. Ook rapporteerden jongens meer peer agressie en meisjes meer prosociaal gedrag.

Verder bleek dat contactsporters vaker Machiavellians waren dan vechtsporters en kinderen die geen contactsporten beoefenden. Vrouwelijke contactsporters waren minder Machiavellian dan vrouwelijke vechtsporters. Ook waren alle participanten meer Machiavellian op de sportclub dan op school. Verder waren de contactsporters het meest dwingend-agressief. Hoewel bij meisjes op school dat de vechtsporters waren. De vechtsporters waren dan ook prosociale in alle contexten.

Ook bleek dat jongens vaker dwingend-agressief waren dan meisjes en meisjes juist prosocialer. Ook waren meisjes vaker Machiavellians. Verder hadden alle participanten dezelfde rol op school als op de sportclub.

Discussie

We zullen hier de doelen één voor één bespreken. Het eerste doel was het onderzoeken van de prevalentie van zelfrapportage over peer agressie en prosociaal gedrag in verschillende sporten. Ook werd er gekeken naar verschil in gender op scholen en sporten. Er werd meer peer agressie gerapporteerd op sportverenigingen dan op scholen. Dit is bewijs voor de aanname dat het moeilijker is voor een kind om de dominante sociale status te behouden in de minder gestructureerde context van sport. Ook ondersteunt het de aanname dat sport agressief gedrag bevordert.

Jongen rapporteerde in beide contexten meer peer agressie. Jongens zijn competitiever dan meisjes. Competitie en oriëntatie op mannelijkheid vergroten het agressieve gedrag. Meiden rapporteerden meer prosociaal gedrag in beide contexten. Verschillen in prosociaal gedrag worden steeds groter, naarmate de tijd vordert. Een mogelijke verklaring is dat er meer prosociaal gedrag van meisjes verwacht wordt. Peer status is voor meisjes belangrijker.

Er werd geen ondersteuning gevonden voor de aanname dat vechtsporten de agressiviteit vergroten. Een mogelijke reden hiervoor is dat contactsporters in deze studie allemaal in teamverband speelden. Ze moesten dus agressiever en competitiever zijn in hun eigen team om sociale dominantie te verkrijgen.

Het trainen van vechtvaardigheden in competitie zijn niet de enige belangrijke motieven voor kinderen om mee te doen aan vechtsporten. Ze doen dit ook om zelfverdediging te leren. kinderen die vechtsporten beoefenden waren ook niet minder prosociaal. Er is geen verklaring voor, maar mogelijk komt dit door bepaalde codes of discipline die aanwezig zijn in de vechtsporten.

Het tweede doel was om een persoon-georiënteerde aanpak te gebruiken om de prevalentie van rollen voor ‘resource control strategy’ te vergelijken in verschillende sporten. Kinderen die contactsporten beoefenden waren over het algemeen meer dwangmatig agressief dan participanten in andere sporten.

Vrouwelijke vechtsportsters gebruikten de meeste dwangmatige agressie in de schoolcontext, maar ze gebruikten het minste dwang in de sport context. Jongens en meisjes hebben verschillende motieven om deel te nemen aan vechtsporten. Meisjes willen zichzelf leren te verdedigen, terwijl jongens hun vaardigheden willen verbeteren met het oog op competitie. Jongens waren vier keer zoveel meer dwangmatig dan meisjes. Meiden waren drie keer zo vaak prosociaal.

In tegenstelling tot de verwachtingen waren participanten van vechtsporten vaker prosociaal dan participanten in de andere sporten. Contact sporters waren vaker ‘machiavellians’ dan de andere sporters. Dit biedt ondersteuning voor de ‘resource control theory’. Contact sporters gebruiken dus vaker dwangmatige en prosociale strategieën.

Alle sporttypes lieten meer ‘machiavellian’ gedrag zien op de sportvereniging dan op school. Dit biedt ondersteuning voor de ‘behavioral ecological theory’, deze theorie stelt dat competitie het gebruik van agressie bepaalt. We moeten echter nog wel oog houden voor het feit dat andere omgevings- en persoonlijke karakteristieken ook geassocieerd worden met agressieve strategieën. Bijvoorbeeld toezicht en vormen van discipline van de trainer en leraren, het sociale klimaat en peer relaties. Ook zijn er verschillen in peer status.

Het derde doel was om de stabiliteit van ‘resource control strategy’ te onderzoeken in beide contexten voor de drie verschillende sporten. Zoals verwacht was er consistentie in de classificatie van kinderen in de drie verschillende sporten. De “enhancement” aanname wordt gedeeltelijk ondersteund, want de dwangmatige agressieve rollen waren stabieler voor contact sporters, dan voor vechtsporters. De prosociale rollen waren minder stabiel bij de verschillende contexten voor contactsporters dan voor vechtsporters. Dit komt niet overeen met vorige resultaten.

Ten slotte werd gevonden dat ‘resource control strategy’ rollen stabiel waren voor jongens en meisjes in de verschillende contexten. Dwangmatige rollen waren voor jongens stabieler dan voor meisjes. Deze vinding ondersteunt de hypothesis dat agressief gedrag onder jongens gerelateerd is aan antisociale persoonlijkheidspatronen.

Beperkingen van het onderzoek zijn o.a. dat het cross-sectioneel is en niet longitudinaal. Ook het gebruik van alleen zelfrapportage zou de resultaten beïnvloed kunnen hebben. Verder wordt aanbevolen dat er meer aandacht komt voor peer agressie. Met name op sport clubs.

De noodzaak van een plan van aanpak tegen pesten is groot. Zeker na de zelfdoding van Tim Ribberink en Fleur bloemen wordt het belang van een aanpak duidelijk. Het plan is gemaakt door een samenwerking met het ministerie van OCW en de kinderombudsman.

Noodzaak van een plan van aanpak

De regering vindt dat kinderen recht hebben op een onbezorgde schooltijd, waarbij ontwikkelen, ontdekken en leren centraal staan. Dit kan echter niet vanuit Den Haag geregeld worden. Daarbij kan pesten nooit helemaal uitgebannen worden. Met dit plan van aanpak wordt in ieder geval geprobeerd al het mogelijke te doen. Hierbij wordt gekozen voor een generieke aanpak.

Waarom is pesten lastig te bestrijden?

Pesten heeft drie kenmerken: het is intentioneel, vindt herhaaldelijk en over een langere periode plaats, en er is een machtsverschil tussen dader en slachtoffer. Pesten vindt plaats in groepen, er is niet altijd een duidelijk onderscheid te maken tussen de pester en de gepeste en deze rollen kunnen ook omdraaien. Pesten vindt online en offline plaats. Hieronder volgen de belangrijkste knelpunten om pesten tegen te gaan.

Er is onvoldoende zicht op pesten. OCW laat iedere twee jaar een veiligheidsmonitor op scholen in het primair en voortgezet onderwijs uitvoeren. Hierin worden de verschillende aspecten van antisociaal gedrag nauwkeurig onderscheiden en ook gemeten. De huidige monitor biedt echter geen goed inzicht in de problematiek van pesten. Op scholen is de monitoring van het sociale klimaat in de schoolklassen soms onder de maat.

Pesten blijft onder de radar. Pesten blijft vaak ongezien door medeleerlingen, ouders en leraren. Kinderen en jongeren die gepest worden zwijgen erover. Kinderen voelen zich niet veilig genoeg om erover te praten. Ze durven de juf of meester niet in te lichten, bang om gezien te worden als zielig of als een verklikker. Kinderen die pesten komen er ook niet voor uit en onderschatten de effecten van hun eigen gedrag. Pesten is een taboe. Signalen over pesten worden soms weggeredeneerd en pesten wordt gezien als plagen. Erkennen dat er gepest wordt is lastig voor alle betrokkenen. Geen ouder wil dat zijn kind pest of wordt gepest. Niemand lijkt erbij gebaat te zijn open te zijn over pesten. Bestuurders, schoolleiders en leraren willen niet dat de school bekend staat als een school waarop gepest wordt. Daarom wordt niet altijd goed omgegaan met signalen.

Ouders en leerlingen weten soms niet waar ze terecht kunnen. De docent en de schoolleider zijn het eerste aanspreekpunt. Als vervolgstap is de weg naar het schoolbestuur niet altijd bekend. En wanneer een klacht niet leidt tot een oplossing hebben ouders het gevoel van het kastje naar de muur te worden gestuurd.

Leraren zijn niet altijd in staat effectief te signaleren en te handelen. Leraren vertellen dat ze niet altijd goed zicht op de groepsprocessen in de klas hebben. In het voortgezet onderwijs is het voor leraren ook moeilijk om grip op ongewenst gedrag te krijgen. Kinderen wisselen immers per vak van leraar, maar blijven vaak wel in dezelfde groep. Ook leraren in het primair onderwijs slagen er niet in alle gevallen in om onderling intimiderend gedrag te voorkomen, te signaleren of te stoppen.

Er is een wildgroei aan anti-pestprogramma’s. Niet alle methodes zijn echter effectief en sommige kunnen zelfs contraproductief werken. Scholen vinden zelf het wiel vaak opnieuw uit. In het voortgezet onderwijs lijkt nog geen beproefde aanpak voorhanden. Bovendien ontbreekt de systematische toepassing van programma’s.

Beperkte rol van de inspectie. De Inspectie voor het Onderwijs (hierna inspectie) bekijkt of een school veiligheidsbeleid heeft. Hoe het met de feitelijke veiligheid staat, wordt echter onvoldoende onderzocht. De inspectie heeft weinig aangrijpingspunten om sociaal onveilige situaties op scholen in kaart te brengen en om scholen tot verbetering aan te zetten. In de schoolbezoeken die de inspectie aflegt, komt eventuele pestproblematiek maar zelden aan de oppervlakte. Ook blijken lang niet alle signalen over sociaal onwenselijk gedrag de inspectie bereiken.

Knelpunten

Deze knelpunten kunnen mogelijk opgelost worden door op drie punten verbeteringen aan te brengen. Deze drie punten zijn: 1. normstelling en bewustwording, 2. toerusting en 3. het formele kader.

1. Normstelling en bewustwording

Het moet voor iedereen binnen en buiten het onderwijs heel duidelijk zijn dat het pesten door en van kinderen onacceptabel is. Deze norm zullen wij zelf uitdragen, maar ook van scholen en ouders verwachten wij dat ze hier actief hun rol vervullen. Wanneer de norm overtreden wordt, moet daar een reactie op volgen. Hierbij is het van belang dat scholen en ouders samen één lijn trekken. Het is ook zinvol om met de leerlingen afspraken te maken. Het sluitstuk van de normstelling is het strafrecht. Pesten kent vele uitingsvormen en gradaties. Sommige uitingen zijn strafbaar, maar ook mishandeling, bedreiging en belaging zijn voorbeelden van strafbare feiten waarin het pesten vorm kan krijgen. Het is belangrijk dat aangifte wordt gedaan als er sprake is van een strafbaar feit. Ook de school kan maatregelen treffen tegen pesters. Een notoire pester kan worden geschorst of verwijderd of tijdelijk naar een Reboundvoorziening worden gestuurd. Wij leggen in dit plan de nadruk op het voorkomen van pesten en het bevorderen van een sociaal veilig schoolklimaat. Voorkomen is immers beter dan genezen en bovendien is de schuldvraag vaak moeilijk te beantwoorden. Pesten gebeurt vaak in groepen en is soms onderdeel van een ingewikkeld groepsproces. Scholen en ouders moeten samen optrekken en moet blijvende aandacht voor pesten zijn.

2. Toerusting van ouders en leerlingen, leraren en scholen

Uit de knelpunten komt duidelijk naar voren dat de positie van ouders en leraren versterking behoeft daar waar het gaat om het aankaarten en aanpakken van pesten. Kennis en ontwikkeling over pesten moet gedeeld worden. Ook moet de klachtenregeling verbeterd worden. Klachten over pesten op scholen moeten in het onderwijs zelf worden opgelost. Een melding bij de kinderombudsman is dan het laatste redmiddel.

Ook moeten leraren beter toegerust worden, want zij spelen een cruciale rol. Dit moet ook voor het cyberpesten gedaan worden. Lerarenopleidingen en de pabo zullen dan ook een lesmodule krijgen, waarbij ze leren omgaan met pestgedrag. Zittende leraren moeten bijgeschoold worden. Voor cyberpesten is op dit moment nog weinig aandacht, omdat leraren zich niet verantwoordelijk voelen voor deze vorm van pesten. Ze zijn er minder vertrouwd mee dan leerlingen en het gebeurt vaak niet zichtbaar. Hier moet echter snel verandering in komen. Ook is het belangrijk dat pilots met anti-pestprogramma’s uitgebreid worden en dat er meer aandacht komt voor sportief gedrag en respectvol met elkaar omgaan in gymlessen. Scholen moeten zelf bijhouden hoe het staat met de sociale veiligheid binnen de school. Ze moeten op die manier een beter zicht krijgen op het pesten.

3. Formeel kader

Het formeel kader stelt dat de vrijblijvendheid om pesten aan te pakken verdwijnt en de inspectie meer mogelijkheden krijgt om toezicht uit te oefenen en te handhaven. In deze brief leest u alleen over de nieuwe maatregelen, de oude blijven ook van toepassing. Gelet op de beschadigingen die kinderen oplopen als gevolg van pesten leggen wij liever de nadruk op het voorkomen van pesten en het bevorderen van een sociaal veilig schoolklimaat. De staatssecretaris ondersteunt scholen door heldere werkbare kaders vast te leggen in de wet. Schoolbrede en structurele pestaanpak wordt verplicht. Het is een kerntaak van scholen om te zorgen voor een veilige school, waarbij de nadruk op preventie ligt. De staatssecretaris van OCW heeft voornemens er voor te zorgen dat op korte termijn een wetsvoorstel ingediend wordt waarmee de verantwoordelijkheid van de school voor het voorkomen en aanpakken van pesten duidelijker wordt verankerd in de wet. Op dit moment zien we dat scholen heel verschillend omgaan met pesten; sommige scholen besteden veel aandacht aan omgangsvormen en hanteren een effectieve pestaanpak, maar op andere scholen wordt er bijna niets aan gedaan.

Wij willen dat kinderen niet onderworpen worden aan deze willekeur. Of je gepest wordt moet niet afhankelijk zijn van de school waar je naartoe gaat. Verder is de wildgroei van anti-pestprogramma’s duidelijk naar voren gekomen. Er zijn zoveel verschillende programma’s dat het voor scholen lastig is door de bomen het bos te zien. Die wildgroei willen we stoppen. Tot slot willen we graag zien dat alle scholen zich inzetten om alle vormen van pesten te voorkomen. Het moet niet zo zijn dat pas ingegrepen wordt als zich vervelende incidenten voordoen. Daarom wordt een schoolbrede en structurele pestaanpak verplicht.

Inhoud wetsvoorstel

In het wetsvoorstel wordt voorgesteld dat iedere school in het funderend onderwijs (a) een bewezen effectief anti-pestprogramma gebruikt, (b) de sociale veiligheid op de school monitort, (c) een vertrouwenspersoon annex pestcoördinator heeft, en (d) dat de inspectie hier op toeziet. Scholen in het funderend onderwijs worden bij wet verplicht een structurele pestaanpak te hebben. Daarbij moeten zij een wetenschappelijk en empirisch bewezen effectieve methode hanteren. Op dit moment zijn deze methodes nog niet geïdentificeerd. Daarom pakken we het gefaseerd aan.

In de eerste fase vragen we deskundigen (en vertegenwoordigers van de sector) om kenmerken van een theoretisch onderbouwde effectieve methode te inventariseren. Zij toetsen welke programma’s theoretisch sterk zijn en aan deze kenmerken voldoen. Dit wordt vastgelegd in regelgeving, maar scholen kunnen hier ook – vooruitlopend op de inwerkingtreding van het wetsvoorstel - op korte termijn mee aan de slag.

Intussen wordt onderzoeksgeld vrijgemaakt om in de tweede fase anti-pestprogramma’s in de praktijk te toetsen en te valideren, zodat er een lijst komt van programma’s die wetenschappelijk en ook empirisch bewezen effectief zijn. De regelgeving wordt dan op dit punt aangescherpt; het volstaat niet langer dat programma’s theoretisch bewezen effectief zijn, ze moeten ook werken in de praktijk.

Het beoogde resultaat is dat elke school pesten voorkomt of stopt. De wildgroei aan programma’s moet stoppen en elke vorm van pesten moet voorkomen of gestopt worden. De inspectie van het onderwijs krijgt hierin een actievere rol en alle incidenten op scholen moeten geregistreerd worden.

Nut en noodzaak van dit wetsvoorstel om te komen tot een effectieve pestaanpak zijn zorgvuldig bezien. Hierbij zijn eerdere kritische vragen van uw Kamer meegewogen. Dit leidt tot de volgende afweging:

Het wetsvoorstel Incidentenregistratie schrijft enkel registratie bij zware incidenten voor zonder dat de inspectie over deze gegevens kan beschikken. Dat leidt tot veel extra bureaucratie zonder interventiemogelijkheden. Wij willen een verfijnder en op pesten toegesneden monitoring van sociale veiligheid op schoolniveau waarbij de inspectie goed zicht kan hebben op de sociale veiligheid op scholen. Daarnaast verwachten wij dat er aangifte gedaan wordt bij strafbare feiten. Registratie is dan overbodig. Leerlingen in het primair en voortgezet onderwijs zijn gebaat bij een uniforme en structurele pestaanpak, die bovenal gericht is op preventie van alle vormen van pesten. Daaraan draagt dit wetsvoorstel niet bij.

Bijlage

Deze bijlage is een overzicht van lopende maatregelen om pesten in het onderwijs tegen te gaan.

• Ten eerste wordt het centrum voor school en veiligheid genoemd. Dit centrum is bedoeld voor ondersteuning van scholen en realisatie van veiligheid in het onderwijs. De focus ligt bij discriminatie, racisme, (homo)seksuele intimidatie, extremisme, geweld en omgangsvormen op school. Het centrum verspreidt informatie en geeft advies.

• Ten tweede wordt het pestweb genoemd. Het pestweb is een laagdrempelig expertisecentrum dat kennis, ondersteuning en advies biedt aan leerlingen, scholen en ouders. Pestweb heeft een forum en een website voor alle betrokkenen.

• Ten derde wordt er gesproken over het Nederlands Jeugdinstituut. Het NJi is een kennis- en adviescentrum voor jeugd en opvoeding en biedt ondersteuning aan professionals. Het is een landelijk instituut dat bijdraagt aan het optimaliseren van veilige en zorgzame leefomgevingen. Er wordt een poging gedaan om pesten te voorkomen door een veilig pedagogisch klimaat, vroegtijdige signalering, adequaat interveniëren, nazorg en monitoring. Het NJi heeft bovendien een kennisdossier over pesten.

• Ten vierde zijn er zorg- en adviesteams. Een ZAT is bij nagenoeg alle scholen van het voorgezet onderwijs aanwezig. Deze ZAT’s zijn multidisciplinaire teams, waarbij instellingen die ondersteuning bieden aan jongeren zelf ook aansluiten bij onderwijsondersteuning. Zo zijn onder andere een leerplichtambtenaar, een schoolmaatschappelijk werker en een vertegenwoordiger van bureau jeugdzorg aanwezig. Individuele leerlingen kunnen worden besproken, zodat er gekeken kan worden of een leerling meer ondersteuning nodig heeft.

• Ten vijfde heeft de OCW aan de sector-, ouder-, leerlingorganisaties en vakbonden gevraagd om met een plan van aanpak te komen. Dit is ter verbetering van de uitvoering van de medezeggenschap. De zeggenschap bleek namelijk nog niet naar behoren uitgevoerd te worden.

• Ten zesde wordt mediawijsheid en cyberpesten genoemd als belangrijk punt. Meestal speelt cyberpesten zich af buiten het gezichtsveld van ouders en buiten de schoolmuren. Het mediawijsheid expertisecentrum wil de mediawijsheid vergroten en het cyberpesten aanpakken.

• Ten zevende is er aandacht voor burgerschap. Onderwijs is een sterk aangrijpingspunt om pesten aan te pakken. Door sociaal burgerschap te ontwikkelen kan pesten worden tegengegaan.

• Ten achtste is er een actieprogramma onderwijs bewijs. In dit programma worden vijf projecten uitgevoerd om het evidence based werken in het onderwijs te bevorderen. Deze projecten zijn pestkoppenstoppen.nl, Taakspel en PAD en KIVA. Pestkoppenstoppen.nl ontwikkelt een advies op maat voor jongeren die te maken krijgen met cyberpesten. Taakspel en PAD richten zich op gedragsproblemen van leerlingen in het basisonderwijs. Bij Taakspel wordt voornamelijk gefocust op het tegengaan van regelovertredend gedrag en het bevorderen van taakgericht gedrag. Daarnaast is het Finse KiVa antipestprogramma ook een project.

• Als negende is er speciale aandacht voor lhbt’ers (Lesbische, Homoseksuele, Biseksuele en transgender leerlingen) Het ministerie van OCW ondersteunt vier initiatieven om de sociale veiligheid van lhbt leerlingen te versterken. Deze initiatieven zijn (1) Pilots sociale veiligheid lhbt jongeren op school, dat aan de hand van een pakket van vijf maatregelen wordt gedaan. De maatregelen zijn externe voorlichting, omgangsvormen, aandacht voor lhbt’ers in het bestaand lesaanbod, nazorg op school en ouderbetrokkenheid. (2) Leerlingen Gay-Straight Alliances. In Gay Straight Alliances (GSA’s) werken heteroseksuele en lhbt-leerlingen aan een lhbt-vriendelijke school met een tolerante sfeer. (3) Gay en School (G&S) verzamelt en verspreidt informatie en expertise op het gebied van lhbt. Samen met scholen werkt Gay en School aan het zichtbaarheid maken van seksuele diversiteit in het onderwijs. (4) De Onderwijsalliantie voor Seksuele Diversiteit is een partnerschap van organisaties die zich inzetten om seksuele diversiteit expliciet te agenderen in hun aanpak van veiligheid en burgerschap. Zo biedt de alliantie scholen, onderwijsorganisaties en gemeenten ondersteuning op maat en zet ze de MIJN ID campagne in om het aantal homovriendelijke scholen uit te breiden.

• Als tiende wordt halt genoemd. Halt is een alternatieve straf voor jongeren die

  voor de eerste keer een strafbaar feit hebben gepleegd. Bovendien worden er ook voorlichtingen gegeven.

• Als elfde zijn er Reboundvoorzieningen. Deze voorzieningen zijn voor lastige leerlingen, mogelijk ook ernstige pesters. Het is de bedoeling dat de jongeren terugkeren naar het reguliere onderwijs.

• Als twaalfde zijn er jeugdgezondheidszorg (JGZ) besteedt aandacht aan pesten, omdat het psychosociale problemen met zich meebrengt. Om de signalering van pesten door de JGZ te versterken wordt op dit moment de JGZ-richtlijn ‘Pesten’ ontwikkeld. De richtlijn is bedoeld voor jeugdartsen en jeugdverpleegkundigen en beschrijft onder meer welke kinderen het meest risico lopen om te worden gepest, of welke kinderen juist pesten. Ook komt aan de orde welke interventies effectief zijn bij de aanpak van pesten, zodat de arts of verpleegkundige daarnaar kan verwijzen. Ten slotte gaat de richtlijn in op de samenwerking van de JGZ met de scholen, zodat de school ondersteund kan worden bij het aanpakken van een pestprobleem of het invoeren van anti-pestbeleid.

Bestaande wet- en regelgeving om pesten tegen te gaan

De bijzondere zorgplicht van onderwijsinstellingen tegenover leerlingen is ongeschreven. Deze plicht houdt in dat alle redelijke inspanningen verricht moeten worden om een veilig klimaat te bieden.

Daarnaast staat er in het internationale verdrag voor de rechten van het kind dat alle kinderen recht hebben op een veilige omgeving en dat ze moeten worden beschermd tegen discriminatie en tegen lichamelijk en geestelijk geweld. De kinderombudsman let op de naleving van dit verdrag.

Scholen in PO en VO zijn sinds 1 januari 2006 verplicht een plan op te stellen voor veiligheid, gezondheid en milieu conform de cao's basis- en voortgezet onderwijs. Dit plan wordt ook wel (school)veiligheidsplan genoemd. Hierin beschrijft een school hoe zij de fysieke en sociale veiligheid in en om het schoolgebouw waarborgt. Hieronder valt ook de aanpak tegen pesten. In een pestprotocol legt de school vast wat zij onder pesten verstaat, hoe de school dit gedrag signaleert en hoe zij ermee omgaat. Het pestprotocol is in zijn werking grotendeels vergelijkbaar met de Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling waar scholen met ingang van 1 juli 2013 mee gaan werken.

Klachtenregeling Scholen voor basis- en voortgezet onderwijs zijn volgens de Wet op Kwaliteitszorg (1998) verplicht een klachtvoorziening te treffen. Op grond van deze wet behoort iedere school te beschikken over een klachtenregeling en behoren scholen zich aan te sluiten bij een landelijke Klachtencommissie. Een vertrouwenspersoon is niet verplicht. De modelklachtregeling gaat echter wel uit van zo’n persoon.

Project Preventie Seksuele Intimidatie (PPSI). PPSI heeft zich sinds 1993 ontwikkeld tot hét expertisecentrum op het gebied van klachtafhandeling en is voor scholen de informatiebron voor het voorkomen en bestrijden van ongewenst gedrag in de school. PPSI ondersteunt vertrouwenspersonen en beleidsmakers in scholen om hun school tot een sociaal veilige school te maken.

In het Wetboek van Strafrecht zijn sommige uitingen van pesten al strafbaar gesteld.

1. Methoden om pesten te voorkomen en verminderen

Verschillende meta-analyses tonen verschillende effecten van schoolprogramma’s tegen pesten aan. Hoewel uit sommige meta-analyses blijkt dat dergelijke programma’s weinig effecten hebben op jongeren, concluderen andere meta-analyses dat anti-pestprogramma’s op school wel degelijk effectief zijn in het verminderen van pesten en gepest worden. De verschillende effectstudies kenden echter veel methodologische beperkingen.

Bij het voorkomen en terugdringen van pesten blijkt vooral een schoolbrede aanpak effectief te zijn, die interventies op school-, klassikaal en individueel niveau combineert. Hieronder zullen eerst een aantal specifieke interventies worden besproken. Vervolgens zal aandacht worden besteed aan de schoolbrede aanpak.

1.1 Interventies gericht op het schoolniveau

1.1.1 Ondersteuning door leeftijdsgenoten

Een eerste specifieke interventie op schoolniveau bestaat uit het betrekken van leerlingen bij het bestrijden van pesten. Voorbeelden van zulke interventies zijn:

• ‘Befriending’: een leerling wordt gevraagd een vriendschap te sluiten met of hulp te bieden aan een gepeste leeftijdsgenoot.

• Het samenstellen van een comité van leerlingen dat bedenkt wat er tegen het pesten gedaan kan worden.

• ‘Mediation’: een leerling die zelf niet bij het pesten betrokken is, helpt andere leerlingen met het oplossen van ruzies of pestgedrag;

• Actief luisteren of counseling: leerlingen worden getraind in actieve luistervaardigheden.

Deze interventies zijn veelbelovend, kunnen bijdragen aan een goede sfeer op school en kunnen ook positieve effecten hebben op leerlingen die niet bij het pesten betrokken zijn. Vooral bij adolescenten wordt het inzetten van leeftijdsgenoten aangeraden, omdat zij eerder advies aannemen van jongeren van hun eigen leeftijd. Hoewel de interventies als veelbelovend worden beschouwd, is er nog geen empirisch bewijs dat zij daadwerkelijk positieve effecten hebben op pestslachtoffers.

Uit een meta- analyse blijkt dat anti-pestprogramma’s gericht op de omstanders bij het pesten effectief zijn. Omstanders grijpen na het volgen van een anti-pestprogramma eerder in bij pestsituaties dan de controlegroep. Echter, deze programma’s op school hebben geen effect op de empathie die omstanders voor het slachtoffer hebben. Er is niet onderzocht of het ingrijpen van omstanders bij pestsituaties leidt tot een vermindering in het pesten. Andere studies tonen daarentegen aan dat werken met leeftijdsgenoten samenhangt met een toename in gepest worden.

De schoolrechtbank bestaat uit een aantal neutrale leerlingen, die zowel het standpunt van het slachtoffer als de dader aanhoren. Daarna kunnen zij eventuele getuigen naar voren roepen. Op basis van de verschillende verklaringen beslist de rechtbank welke strafmaatregelen genomen worden, zoals een waarschuwing, een brief aan de ouders of nablijven. Naar de effectiviteit van zulke rechtbanken is nog weinig onderzoek verricht. Het fenomeen lijkt voorlopig vooral in het buitenland voor te komen.

1.1.2 Verbetering van speelruimtes en schoolpleinen

Het vergroten van het toezicht in speelruimtes en het schoolplein en het verbeteren van de overzichtelijkheid kan een positief effect hebben op pestgedrag en zou één van de werkzame elementen van anti-pestprogramma’s zijn.

1.1.3 Investeren in een veilig klimaat/verbeteren van relaties binnen de school

Het is van groot belang dat er een veilig schoolklimaat gecreëerd wordt, waarin pesten en ander agressief gedrag niet getolereerd worden. Ook het verbeteren van onderlinge relaties tussen leraren en leerlingen en tussen leerlingen onderling kan een positieve invloed hebben op het aantal leerlingen dat gepest wordt.

1.1.4 Schoolbreed beleid

In een schoolbreed beleid staan de doelen van de school wat betreft pesten, evenals de strategieën die ingezet moeten worden om deze doelen te bereiken.

1.2 Klassikale interventies

Klassikale interventies met betrekking tot pesten hebben vaak de vorm van groepsgesprekken, waarin wordt geprobeerd het bewustzijn van leerlingen te verhogen, ideeën te stimuleren en/of regels te ontwikkelen om het pesten aan te pakken. Veel klassikale interventies zijn gebaseerd op sociaal-cognitieve principes en richten zich op het veranderen van attitudes en groepsnormen en het verhogen van het geloof in eigen kunnen.

Een meta-analyse heeft aangetoond dat klassikale interventies op zichzelf niet consistent bijdragen aan een afname in pestgedrag. In een aantal studies werd zelfs een toename in pestgedrag gevonden.

1.3 Individuele interventies

1.3.1 Assertiviteitstraining/sociale vaardigheidstraining/woedebeheersing

Trainingen gericht op de assertiviteit, sociale vaardigheden en woedebeheersing lijken positieve effecten te hebben. Daarnaast blijkt dat een empathietraining leidt tot minder pestgedrag en meer empathisch gedrag. Uit een systematische review kan worden geconcludeerd dat anti-pestprogramma’s gericht op sociale en interpersoonlijke vaardigheden en het veranderen van attitudes en overtuigingen het meest effectief zijn.

1.3.2 Disciplinaire maatregelen

Disciplinaire maatregelen zijn gericht op pester. Onderzoeksbevindingen met betrekking tot de meest effectieve vormen van disciplinaire maatregelen zijn inconsistent. Wel zijn er aanwijzingen dat sommige maatregelen het pesten zouden verergeren. Onderzoek heeft aangetoond dat disciplinaire maatregelen gericht op meerdere systemen, zoals de school- en thuisomgeving, effectiever zijn dan gericht op de individuele leerling, zoals schorsing.

1.3.3 Method of Shared Concern

De Method of Shared Concern beschouwt het pesten als conflict tussen de pester en het pestslachtoffer. De leraar voert eerst met beiden afzonderlijk een gesprek en daarna een gezamenlijk gesprek, waarbij de pester en de gepeste samen tot een oplossing proberen te komen. Naar de effectiviteit van de methode is nog weinig onderzoek verricht.

1.3.4 No Blame aanpak of Support Group methode

Bij de No Blame aanpak of de Support Groupmethode wordt een groepje leerlingen met zowel de ‘pesters’, de ‘toeschouwers’ als de gepeste en zijn of haar vrienden samengesteld. Zij moeten samen tot een oplossing van het probleem proberen te komen. Er zijn enkele aanwijzingen voor de positieve effecten van deze aanpak.

1.3.5 Community conferencing of gemeenschapsoverleg

Ook in deze aanpak worden leerlingen met een conflict samengebracht. Zowel de pester als de gepeste wordt ondersteund door vrienden, familie of andere personen. De pester wordt geconfronteerd met de gevolgen van zijn daden en krijgt de kans om zijn excuses aan te bieden. Vervolgens wordt de gebeurtenis als afgesloten beschouwd.

1.4 De schoolbrede aanpak

De hierboven genoemde specifieke interventies hebben op zichzelf staand geen duidelijke verbeteringen in pestgedrag tot gevolg. Het is effectiever om meerdere interventies tegelijk in te zetten. Dat gebeurt in de schoolbrede aanpak (vijfsporenaanpak). Binnen deze aanpak wordt pesten als een systemisch probleem gezien dat niet opgelost kan worden met één enkele interventie op één enkel niveau.

1.4.1 Bullying Prevention Program

Het bekendste schoolbrede antipestprogramma is het Bullying Prevention Program, dat tot doel heeft om de school zo te hervormen dat de mogelijkheden en beloningen voor pesten afnemen. Kenmerkend voor het programma is dat leerlingen, ouders, docenten en directie bij de invoering betrokken worden en informatie krijgen over pesten. Het programma richt zich op drie niveaus: de school in zijn geheel, de afzonderlijke klas en de individuele leerlingen. De uitkomsten van effectstudies zijn inconsistent. De kwaliteit van het huidige onderzoek naar anti-pest interventies is niet optimaal. Zo wordt bijna nooit gebruik gemaakt van randomisatie over verschillende groepen en ontbreekt vaak een controleconditie.

Daarnaast worden in de studies verschillende uitkomstmaten gehanteerd. In slechts enkele studies is bovendien sprake van een systematische programma-implementatie.

Tot slot speelt sensibilisatie een rol in het effectonderzoek naar pesten. Dit houdt in dat interventies het bewustzijn van leerlingen rondom pesten kunnen verhogen, waardoor zij pestgedrag meer opmerken en vaker rapporteren. Hierdoor kan het lijken alsof er sprake is van negatieve interventie-effecten (toename van pestgedrag), terwijl er juist sprake is van een positief effect (toegenomen bewustzijn of kennis).

1.4.2 KiVa anti-pest programma

Het Finse KiVa anti-pestprogramma heeft tot doel om de houding van omstanders te beïnvloeden, omdat ervan uitgegaan wordt dat pesten in stand gehouden wordt wanneer omstanders het pestgedrag niet afkeuren, of zelfs aanmoedigen. Uit onderzoek blijkt dat het programma positieve effecten heeft, waaronder het verminderen van pesten.

2. Werkzame bestanddelen in het aanpakken van pesten

Er zijn verschillende elementen van programma’s, die een positieve dan wel negatieve invloed kunnen hebben op de effectiviteit ervan. Uit een systematische review en meta-analyse blijkt dat de volgende elementen het sterkst samenhangen met een afname in pesten: oudertraining/bijeenkomsten voor ouders, verbeterd toezicht op het schoolplein, disciplinerende methoden, classroom management, training van leerkrachten, klassikale regels tegen pesten, schoolbeleid tegen pesten, schoolbrede bijeenkomsten over pesten, informatie voor ouders en coöperatief groepswerk (samenwerking tussen verschillende professionals). Het totale aantal elementen en de duur en intensiteit van het programma zijn gerelateerd aan een afname in pesten. Programma’s gebaseerd op het Bullying Prevention Program zijn het meest effectief.

De elementen die het meest verbonden zijn met een afname in gepest worden, zijn: disciplinerende methoden, oudertraining/bijeenkomsten voor ouders, video’s om het bewustzijn van leerlingen rondom pesten te verhogen en coöperatief groepswerk. Ook de duur en intensiteit van het programma hangen samen met een afname in gepest worden. Werken met leeftijdsgenoten is daarentegen gerelateerd aan een toename in gepest worden.

De volgende elementen zijn effectief in het verminderen van pesten binnen school: monitoren en evalueren, activiteiten gericht op het opbouwen van een relatie tussen leerlingen, actieve participatie van leerlingen bij de preventie van pesten, disciplinaire maatregelen, training voor leerkrachten, toezicht op het schoolplein, documentatie van pestincidenten en aandacht voor pestslachtoffers en pesters. Tot slot is het belangrijk op te merken dat geen van de elementen op zichzelf staat. Bepaalde elementen komen vaak samen voor met andere elementen.

3. De invloed van kind- en omgevingsfactoren

Er zijn enkele studies die erop wijzen dat demografische factoren, zoals leeftijd en sekse, en omgevingsfactoren, zoals de organisatie van de school, invloed hebben op de effectiviteit van anti-pest interventies. In enkele studies werd gevonden dat de schoolbrede aanpak positievere effecten heeft op basisschoolkinderen dan op middelbare scholieren. Hierbij kunnen ontwikkelingsfactoren een rol spelen. Zo accepteren jongere kinderen mogelijk sneller de autoriteit van de leraar. Daarnaast kunnen omgevingsfactoren een rol spelen. Zo hebben middelbare scholieren meerdere leerkrachten, waardoor het moeilijker is een schoolbrede aanpak goed te implementeren.

Welke invloed leeftijd precies heeft op de effecten van anti-pestprogramma’s is niet duidelijk. De onderzoeksbevindingen zijn inconsistent. Ditzelfde geldt voor de invloed van sekse.

4. De situatie in Nederland

4.1 Algemeen overzicht van interventies gericht op pesten

In de databank Effectieve Interventies zijn enkele anti-pestprogramma’s opgenomen:

• Kanjertraining: voor kinderen van 4-16 jaar met problemen in de omgang met anderen en voor hun klasgenoten en/of ouders. Het doel is het stimuleren van sociaal vaardig gedrag en het voorkomen of verminderen van sociale problemen, zoals pesten. Deze interventie is beoordeeld als effectief volgens goede aanwijzingen.

• PRIMA (PRoefIMplementatie Anti-pestbeleid in het basisonderwijs) methode: het doel is het verminderen van het pesten op school. De maatregelen en interventies zijn overgenomen van het Bullying Prevention Program, maar zijn aangepast aan de Nederlandse situatie. Deze interventie is beoordeeld als effectief volgens goede aanwijzingen.

• Gelijk = Gelijk?: het doel is het voorkomen en tegengaan van discriminatie, pesten en polarisatie. Hierbij is specifieke aandacht is voor discriminatie vanwege religie, culturele achtergrond en seksuele diversiteit. Deze interventie richt zich op basisschoolleerlingen in de groepen 6, 7 en 8 en is beoordeeld als goed onderbouwd.

• Sta Sterk Training: voor 8- tot 12-jarige pestslachtoffers. Het doel is het vergroten van de weerbaarheid, zodat ze effectiever reageren op pestgedrag, de negatieve invloed van het pesten wordt beperkt en het risico op pesten wordt verkleind. Deze interventie is beoordeeld als goed onderbouwd.

5. Digitaal pesten

Een relatief nieuwe vorm van pesten is digitaal pesten, ook wel cyberpesten genoemd. Voorbeelden van digitaal pesten zijn het versturen van een dreigmail of iemand uitschelden per mail, chat, of sms. Deze vorm van pesten komt steeds vaker voor. Er zijn nog weinig specifieke interventies ontwikkeld om digitaal pesten te voorkomen of te verminderen. Er zijn een aantal websites, die zich richten op het voorkomen en bestrijden van digitaal pesten. Daarop zijn vaak richtlijnen voor ouders, kinderen of scholen opgenomen die meestal niet wetenschappelijk onderbouwd zijn.

In Nederland heeft SIRE een aantal jaar geleden de campagne ‘Stop digitaal pesten’ uitgevoerd. Het doel hiervan was om ouders, leerkrachten en kinderen te wijzen op de gevaren van internet en ze bewust te maken van de grenzen van de digitale wereld. Ook zijn er inmiddels een aantal lesmethodieken rondom dit thema ontwikkeld. Er is meer onderzoek nodig om de effectiviteit van dergelijke interventies te bepalen.

Uit een literatuurstudie naar interventies tegen cyberpesten blijkt dat bij cyberpesten voor een groot deel dezelfde interventies ingezet kunnen worden als bij ‘traditioneel pesten’. Ook hierbij is een schoolbrede aanpak het meest effectief. Er is echter meer onderzoek nodig om te kunnen bepalen wat bij cyberpesten werkt.

2004 was uitgeroepen tot het jaar van de opvoeding door sport. Het besef groeide dat er een educatieve waarde is sport lag. Een doelstelling was dan ook: “gebruik maken van de door sport getransporteerde waarden om jongeren de kennis en vaardigheden mee te geven, die ze nodig hebben om hun fysieke mogelijkheden, hun bereidheid tot het leveren van prestaties en hun sociale capaciteiten – zoals het kunnen samenwerken, solidariteit, verdraagzaamheid en fair play – in een multiculturele context verder te kunnen ontwikkelen”. Bovendien zou sport voor sociale integratie voor kansarme groepen kunnen betekenen. Hierbij is echter weinig rekening gehouden met de ontwikkeling die jeugd doormaakt.

Sport zou veel positieve kanten hebben, zoals leren samenwerken, plezierbeleving, bevorderen van den gezondheid en ontwikkeling van persoonlijke waarden. Maar wat is nou de betekenis van opvoeding in en door sport?

Sportparticipatie

De georganiseerde sport heeft elke week ongeveer 1,5 miljoen actieve kinderen en jongeren. Deze enorme groep is onmogelijk verder in te delen, omdat de sportbonden verschillende leeftijdsindelingen hanteren. Bepaalde trends, zoals sportuitval, zijn dus moeilijk te traceren. Van het totale ledenbestand dat bekend is bij de NOC*FSF is 63% man en dus 37% vrouw.

De georganiseerde wedstrijdsport wordt vaak gevisualiseerd door een piramidemodel. De puntje van deze piramide is dan de topsport, terwijl de onderkant breedtesport inhoudt. Vanuit de breedtesporters worden talenten geselecteerd die extra aandacht krijgen, dit wordt ook wel “prestatief elitair” genoemd. Crum (1992) heeft dit piramidemodel echter gerelativeerd. Hij stelde dat er twee bewegingen gevonden kunnen worden. De ene beweging is de versporting van de sport, waarbij het leveren van topprestaties centraal staat. Aan de andere kant is er de ontsporting van de sport, waarbij sporters zich afwenden van de competitie. Naast deze bewegingen zijn er ook nog sporten die helemaal niet in het piramidemodel passen, aangezien het geen wedstrijdsport is (bijvoorbeeld fitness en pleziersport). Coakley (2002) is het met deze bewegingen eens en heeft daarnaast twee modellen opgesteld. Het modellen zijn het ‘power and performance’ model en een ‘pleasure en participation’ model. Bij het eerste model valt de sterke productgerichtheid op, in het tweede model is de druk om te presteren en te winnen veel minder.

Binnen de sport zijn veel tegenstellingen te vinden, bijvoorbeeld: Het is gezond, maar het levert ook blessures op. Het verbroedert, maar het zorgt ook voor vijandigheid. Binnen sport komen ook waarden uit de samenleving terug, terwijl een sanctioneringssysteem heel anders werkt dan in de samenleving. Is sport door deze tegenstellingen wel geschikt om in op te voeden?

Voor kinderen moet er rekening gehouden worden met de gepaste leeftijd om te beginnen met sporten en met wedstrijden te spelen. Kinderen worden al snel ingedeeld naar niveau, maar het is belangrijk dat hierbij rekening wordt gehouden met de pedagogische behoeften van het kind. Bovendien spelen ouders een belangrijke rol in de keuze voor een sport, het halen en brengen en de emotionele steun die ze hun kind geven. Naarmate kinderen ouder worden, neemt het belang van ouders wel af.

Uit een onderzoek blijkt dat informele spellen die georganiseerd zijn door kinderen veel meer de nadruk leggen op activiteit, terwijl de sporten georganiseerd door ouderen veel meer de nadruk leggen op het leren van het spel. Deze bewegingsdrang van kinderen moet dus zoveel mogelijk betrokken worden in het spel. Uit een ander onderzoek naar de motieven van kinderen om te sporten bleek dat het spelplezier het belangrijkste motief was voor kinderen. Daarnaast was ook het verbeteren van de sportieve vaardigheden een belangrijk motief, terwijl competitie niet zo belangrijk was. Het blijkt ook dat er een verjonging optreedt binnen sporten. Kinderen worden namelijk steeds eerder toegelaten tot een sport. Redenen daarvoor zijn het zo vroeg mogelijk creëren van talenten en de concurrentie met andere sporten. Verjonging van sport heeft echter mogelijk als nadeel dat kinderen ook eerder stoppen met sporten. Uit onderzoek naar sportuitval blijkt dat redenen om te sporten veel meer gevonden kunnen worden binnen de verenigingen dan in de sport.

Over het pedagogische

Volgens Ten Dam en collega’s gebeurt opvoeden tussen de bedrijven door. Dit geldt ook voor de sportvereniging. Binnen de sport zijn er namelijk allerlei regels waardoor het kind wordt beïnvloed. Een maatregel zoals ‘niet opstellen na een verzuimde training’ heeft mogelijk de bedoeling kinderen te houden aan afspraken en ze te leren dat ze bij de training ook verantwoordelijkheid hebben voor de teamgenoten. Dat is opvoeden-door-sport. Er wordt een maatregel gesteld die beoogt het belang van kinderen te dienen, voor nu en voor later. Hieruit spreekt de visie van Langeveld (1979) op opvoedingsgezag: verantwoordelijkheid ten bate van het kind, gezag met het oogmerk zichzelf op te heffen. Steeds meer verantwoordelijkheid wordt aan het kind overgedragen in een mate die bij hem of haar past. Opvoeding is daarbij een wederzijdse beïnvloeding van het kind en de volwassene.

Aan opvoeding worden verschillende aspecten toegeschreven:

• Het zorgaspect: volwassenen moet de grenzen van kinderen in de gaten houden. De kwetsbaarheid van het kind moet in de gaten worden gehouden en de belangen van kinderen moeten behartigd worden.

• Het doelaspect: het kind moet geholpen worden om volwassen te worden. Het kind moet deze belangen wel accepteren.

• Het relationele aspect: is er wederzijds vertrouwen en is er de bereidheid om je in de leefwereld van de ander te verdiepen?

• Het vierde aspect is plezierbeleving: plezier met het team en in de sport hebben

Pedagogen moeten zich ontdoen van hun westerse blik als het gaat om opvoeding in de sport. Zo wordt agressie bijvoorbeeld vaak als iets negatiefs gezien, terwijl binnen de wedstrijdsport een zekere agressie vereist is. Het is daarnaast van belang dat kinderen betrokken worden bij de discussie over opvoeding. Ook kunnen kindbelangen behartigd worden door ouderen terug te laten kijken op hun jeugd. In de discussie over opvoeding moeten micro- en meso verbanden besproken worden en ook maatschappelijke verhoudingen.

Binnen de sport is er een permanente spanningsverhouding tussen de selectieprocessen in het belang van de wedstrijdsport en het pedagogische recht van de andere kinderen op evenveel speeltijd en evenveel kwaliteit in de training. Het gaat in de jeugdsport in de eerste plaats om de belangen van het kind en om het plezier dat aan de sport beleefd wordt. Het is belangrijk voor de opvoeding binnen de sport om met elkaar in gesprek te gaan.

Het artikel exploreert de relatie tussen mannelijkheid, sport en gezondheid d.m.v. bevindingen uit kwalitatief onderzoek over de overtuigingen van mannen en gezondheidsprofessionals als het gaat om mannelijkheid en preventieve zorg. Er is veel aandacht voor de gezondheid van mannen: hoe kan het gepromoot worden en wat zijn de zorgen in relatie tot vrouwelijkheid. Zo wordt het bijvoorbeeld gekoppeld met vrouwenhaat en homofobie. Wel wordt gezondheid erg gepromoot door verschillende instellingen. Er ontstaan verschillende initiatieven die de gezondheid van mannen zou moeten verbeteren. Er wordt een aanname gemaakt dat mannen een speciale relatie met sport hebben. Er is echter ook zorg om de manier waarop deze relatie invloed heeft op gender. Er wordt een verband gelegd tussen mannelijkheid en sport, maar niet met vrouwelijkheid. Sport werd in de geschiedenis ook al gezien als het teken van mannelijkheid. Deze attitude leidt tot vrouwenhaat en homofobie in sport. Dit kan leiden tot geweld. Dit geweld (tegen zowel vrouwen als mannen) kan er toe leiden dat mannen minder snel naar de gezondheidszorg grijpen en meer risicogedrag vertonen. Dit gedrag wat door sport wordt gecreëerd leidt dus tot slecht gedrag wanneer het gaat om de gezondheid. Hierdoor kan men dus niet zeggen: men + sport = health. Er is al onderzoek gedaan naar deze relatie en het artikel gaat hier verder op in.

Er wordt voor het onderzoek gebruik gemaakt van ‘abductive reasoning’ waarbij theorie, dataverzameling en analyse van data dialectisch verbonden zijn. Er is gebruik gemaakt van een sociale theorie van Connell die stelt dat mannelijkheden het best begrepen kunnen worden als een set van relaties. Niet alleen de relaties tussen mannen en vrouwen, maar ook die tussen verschillende groepen mannen. Hun mannelijke identiteit hangt af van hun acties en verandert over de tijd. Er zijn hierdoor ook mannen aan het onderzoek toegevoegd die gemarginaliseerd werden op basis van hun identiteit (homofiele mannen en mannen met een beperking). De data is verkregen d.m.v. interviews en focus groups. Bij het analyseren werden er drie thema´s ontdekt: 1. sport, socialiseren en mentaal welzijn, 2. Sport, gezondheid en machocultuur, 3. Sport, fitness en lichaamsbeeld.

De mannen die onderzocht werden: professionals in de gezondheidszorg, mannen zonder “moeilijkheden”, Homofiele mannen en mannen met een beperking.

Sport, socialiseren en mentaal welzijn

Sport werd vooral gezien als een sociale activiteit. Dit was voor de ‘mannen zonder moeilijkheden’ in de studie gekoppeld aan kameraadschap en groepsidentiteit. Dit hield niet inter-persoonlijke relaties in. Veel van de relaties tussen de mannen misten diepte. Dus naast kameraadschap zorgt de relatie er niet voor dat mannen dichter bij elkaar komen of emotioneel opener worden. Voor de mannen met een beperking was sport juist een vorm van het aangaan van vriendschappen met anderen. Voor hen was het een stap terug in het sociale leven en ze dachten erdoor niet meer aan hun problemen en namen weer de controle over hun leven terug. Verder veranderde hun identiteit en namen ze meer initiatief in sociale omgevingen. Ook geeft het aan dat de identiteit van mannen geconstrueerd wordt door doen i.p.v. ‘zijn’. Deze mannen konden ook beter over hun beperking praten en gingen ook meer voor hun rechten vechten. Een moeilijkheid bij deze mannen was dat zij niet toegang hadden tot alle sportfaciliteiten en daardoor zich soms gedemoraliseerd voelden. Ook was het een manier om actief te blijven en zorgde het voor verlichting van stress zoals bijv. stress van relaties en werk. Dit was soms echter ook de reden voor weinig tijd voor sport. Groepssporten werden door de homofiele mannen als negatief gezien. Deze mannen waren op het moment ook zelf niet actief aan het sporten. Op school werden zij gedwongen deze sporten te doen en haatten het sindsdien. Dit kwam volgens de mannen doordat ze er niet goed in waren en vaak als laatste voor teams gekozen werden. De mannen hadden bezwaar tegen de macho praktijken die sport omvat en de homofobie die er mee samengaat.

Sport, gezondheid en de machocultuur

Professionals in de gezondheidszorg vonden dat sport een deel uitmaakte van de mannelijke cultuur. Hierdoor bracht het meer mogelijkheden in hun werk met mannen, maar ook risico’s (Drinken na een wedstrijd). Ook bij de interviews met de mannen werd dit duidelijk, maar het werd niet door alle mannen duidelijk aan elkaar gekoppeld (alleen toen ze nog jonger, single waren en nog geen verantwoordelijkheden hadden).

Verder bleek dat mannen soms teveel sporten. Soms kwamen deze blessures doordat ze vonden dat ze zich moesten bewijzen als man of omdat ze dachten dat ze het wel konden, omdat ze een man zijn. Er kan dus gesteld worden dat hoe men sport gekoppeld is aan het vertonen van mannelijkheid. De discourses van mannelijkheid en van sport kunnen destructief werken en kunnen ook leiden tot de agressieve kanten van sport. De link met machocultuur bleek ook in de keuze in sport van mannen. Zo kozen homofiele mannen liever geen groepssporten, omdat ze dan mogelijke gevaarlijke en gewelddadige situaties ontliepen. Ook wordt er gemeld dat het uit de kast komen van deze mannen samenviel met het stoppen met sporten, omdat dit iets voor heteromannen was.

Voor mannen met een beperking waren groepssporten niet altijd gekoppeld aan de machocultuur. Bij rolstoelbasketbal werden vrouwen bijv. vaak aangemoedigd om mee te doen. Ook de agressieve kant van teamsport was minder sterk: het ging meer om het groepsgevoel.

Sport, fitness en lichaamsbeeld

Voor de meeste mannen was sport niet gerelateerd aan fysieke gezondheid, maar aan genot en gezelligheid. Dit was tegengesteld aan wat de professionals zeiden: zij vonden dat mannen van hun leeftijd graag fit wilden blijven en dat zij het belangrijk vonden. Degene die het wel deden voor hun gezondheid wilden zich vaak gezond voelen en er goed uitzien. Dit kan gekoppeld worden aan de consumentencultuur, omdat de beelden die bestaan over het er sportief uitzien gelijk staan aan gezond zijn. Een gezond lichaam leidde ook tot meer zelfvertrouwen. Ook hier werd het mannelijke weer gezien als iets wat bereikt wordt door sport. Ze verkregen persoonlijke kracht, een gevoel van controle en een gevoel van onverwoestbaarheid door sport.

Discussie

Fysieke activiteit is een representatie en een producent van sociale relaties. Het sporten betrekt bodyreflexive practice (Connell): het vormen en hervormen van individuele levens en de sociale wereld. In de UK is sport belangrijk in het construeren van dominante vormen van mannelijkheid. Het uitsluiten van jongens/mannen en/of meisjes/vrouwen leidt tot marginaliteit en ondergeschiktheid. Wat leidt tot een gevoel van zwakte, isolatie en een leeg gevoel. Het huidige onderzoek wijst aan dat sport zowel symbolisch als praktisch werkt om dominante mannelijke discourses en praktijken te produceren. Er is echter ook ruimte voor verzet: bijvoorbeeld het niet meedoen aan groepssporten door homofiele mannen om duidelijk te maken dat het marginaliseert. Verder vechten ook de mannen met een beperking tegen het standaardbeeld van mannelijkheid in sport door minder competitief te zijn en meer vriendschappen aan te gaan. Verder ondervonden de sportende mannen genot en prestaties door het sporten. Wanneer er een blessure was opgelopen moest de identiteit opnieuw gedefinieerd worden. Verder kan het promoten van een ideaal sportlichaam als een gezond lichaam problematisch zijn voor mannen. Veel mannen vonden deze beeldspraak betekenisvol. Sport heeft dus meerdere sociaal geïntegreerde betekenissen voor individuen en groepen die kunnen veranderen gedurende de tijd.

De term pedagogische civil society wordt steeds populairder wanneer het gaat om onderzoek en wordt ook door meerdere mensen uitgedragen. Het artikel geeft een kritische reflectie op het begrip pedagogische civil society. Ouders krijgen vaak veel hulp bij het opvoeden van hun kinderen. Zo zou je kunnen denken aan vrienden en buren. De omgeving waarin de ouders zich begeven draagt veel bij aan de kennis en praktijken van de opvoeding. Iedereen die men tegenkomt gedurende hun leven kan van invloed zijn op de opvoeding. Het begrip pedagogische civil society is sinds 2008 bekend en werd door Micha de Winter geïntroduceerd. Het begrip sluit aan bij een opvatting die wij als vanzelfsprekend ervaren: de omgeving buiten het gezin is cruciaal voor de ontwikkeling van het kind. Toch is er ook veel kritiek op deze term en worden er veel discussies over gevoerd. Over dit debat en de vormgeving van de pedagogische civil society gaat het huidige artikel.

Er blijkt veel discussie te zijn over de definitie van de pedagogische civil society. De officiële definitie luidt: Dat deel van de samenleving waar burgers (kinderen, jongeren, ouders en andere volwassenen) in vrijwillige verbanden verantwoordelijkheid nemen voor het pedagogisch klimaat waarin het goed opvoeden en opgroeien is, in samenwerking met of juist als tegenkracht tot overheden (gemeenten, de jeugdsector, het welzijnswerk) bedrijven en andere civil society organisaties (bijvoorbeeld sportverenigingen).

Deze definitie laat echter ruimte over voor een aantal subbetekenissen (bijvoorbeeld pleidooi voor meer samenwerking ouders en scholen of waarschuwing tegen medicaliseren en problematiseren van opvoedingskwesties). Hierdoor wordt het een parapluterm, waardoor iedereen zijn eigen accenten kan plaatsen. Het begrip verschilt daarnaast ook per context. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen een polemische en praktische inzet. De polemische inzet omvat de discussies waarbij de institutionele orde geraakt wordt. Een voorbeeld hierbij is dat de pedagogische civil society heeft geleid tot radicale omvorming van de jeugdzorg. De praktische inzet kan bijvoorbeeld zoiets zijn als de 18 miljoen euro die beschikbaar is gesteld voor praktische experimenten met betrekking tot het programma ‘vrijwillige inzet voor en door jeugd en gezin’. Hiermee werden bijvoorbeeld koffie-inlopen georganiseerd waar ouders over pedagogische problemen konden praten. Het gaat hierbij dus niet om omvorming van de institutionele orde, maar om het organiseren van een aanvulling op die orde.

Historische context

Nadat Micha de Winter in 2008 het begrip voor het eerst gebruikte, werd het in 2009 vooral bekend doordat het de grondslag vormde voor het project ‘allemaal opvoeders’. Ook werd er in hetzelfde jaar een rapport opgesteld waarin de rmo/rvz het kabinet oproept meer aandacht te geven aan het versterken van sociale netwerken en structuren van gezinnen.

Het begrip civil society is volgens Gabriel van den Brink echter al zo oud als de weg naar Rome. Ook koppelt hij de verzuiling aan het begrip: Mensen die religieuze/levensbeschouwelijke meningen delen en daarin ook samenkomen. Ook vrijwilligerswerk is een voorbeeld van de pedagogische civil society.

Sinds de jaren 90 staat het begrip village internationaal bekend in het pedagogische debat. De term komt uit een boek van Hilary Clinton en doelt op het gezegde: It takes a village to raise a child. Het concept van de village is door de rmo omarmd en in het in 2008 verschenen rapport geeft het inhoud aan het begrip. Dit omvatte de volgende kenmerken, de village: bevat medeopvoeders die zich om kinderen bekommeren, biedt veilig toezicht voor kinderen, biedt steun voor problemen tussen ouders, helpt elkaar bij praktische zaken (opvang kinderen), wisselt kennis uit tussen ouders, biedt discussie over normen, worden problemen onderling opgelost en wordt alarm geslagen wanneer er iets bedreigends is in de ontwikkeling voor kinderen.

De pedagogische civil society als kritiek op de maatschappij

Zo gewoon blijken sterke sociale netwerken en goede structuren van gezinnen niet te zijn. Voor Hilary Clinton was haar concept van the village bedoeld om het individualisme te temperen. Het individualisme ontkende het belang van de omgeving. Daarbij komt dat de omgeving van kinderen niet langer zo veilig is als een dorp eerder geweest is. Zij behandelt dus ook het feit dat de sociale omgeving niet meer zo veilig is als die ooit geweest is. Ook in Nederland blijkt uit rapporten van het rmo dat de netwerken van gezinnen ‘dunner’ zijn geworden. Verschillende oorzaken die het rmo gaf waren: 1. Mensen verhuisden verder weg van familie, waardoor men niet op hen terug kon vallen. 2. Scheiding tussen woon- en werkomgeving - contact met omgeving is afgenomen. 3. De opkomst van televisie, internet en mobiele telefoon - kinderen kiezen eigen socialisatieomgeving.
Verder is er sprake van verzakelijking door scholen, waardoor de sociale functie wegvalt en er vooral gericht word op leerprestaties. Hieronder zouden de sociale functies van het gezin lijden.

Scherpere toon: individualisering als thema

De toon in de teksten over het onderwerp lijkt scherper te worden. De slechte sociale netwerken van het gezin blijven een belangrijk onderwerp. Hier kan echter wel aan toegevoegd worden dat de Nederlandse bevolking één van de gelukkigste van de wereld is. Drie factoren zijn belangrijk wanneer het gaat om trends die gevaarlijk zijn voor het welzijn voor Nederlandse kinderen: gevolgen van individualisering, ontwikkeling van de jeugdzorg en tendensen in het onderwijsbeleid. Individualisering wordt door Micha de Winter in zijn boek uit 2011 beschreven als het kleiner worden van gezinnen, het buitenshuis werken van moeder en dat mensen vaker verder weg wonen van hun familie. Hierdoor wordt de opvoeding ook steeds individueler. Hierdoor ontstaat ook een nieuwe onzekerheid: opvoedingsonzekerheid. Er wordt gedacht dat wanneer het niet goed gaat met het kind dat de schuld van de ouder is. Ook stelt de Winter dat naast risicofactoren zoals armoede ook de onderlinge steun in betrokkenheid in buurten belangrijk is wanneer het gaat om de kans op kindermishandeling.

Professionele hulpverlening, liquid fear en overheid

De Winter noemt ook het begrip ‘opvoedingskramp’. Hij bedoelt hiermee dat ouders steeds grotere ambities hebben voor hun kinderen en tegelijkertijd hebben ze het idee dat ze er alleen voor staan. Ouders voelen zich voor alles verantwoordelijk wat leidt tot opvoedingsfaalangst. Hier wordt commercieel slim op in gespeeld met bijv. opvoedcursussen. Een andere ontwikkeling is dat problemen van jongeren gemedicaliseerd worden.

Scholen krijgen meer geld als een kind een beperking heeft: voor scholen is het dus lonend om problemen te signaleren. Als een kind anders is wordt hij sneller doorgestuurd naar een specialist. Hierdoor is er meer aandacht voor individuele tekortkomingen dan voor de relaties onderling. Door deze verschuiving van zorg voor het gezin naar zorg voor het individu is ook het type zorg verschoven van lichtere eerstelijnszorg naar zware hulpverlening. Hierdoor zijn ouders angstig geworden voor risico’s en willen ze deze voorkomen. De Winter stelt dat individualisering en globalisering hier vaak als oorzaak voor gezien worden. Hij verwijst ook naar de term liquid fear: “In de moderne wereld is weinig meer zeker, is alles voortdurend in beweging en dus vloeibaar. Het zijn niet zozeer de concrete gebeurtenissen die angst inboezemen, maar vooral de gedachte aan alle mogelijke bedreigingen waarvan je nooit weet waar ze vandaan komen.” Hierdoor richt ook de overheid zich op het uitbannen van risico’s: nadruk op preventie. Dramatische gebeurtenissen zoals de moord op de 3-jarige Savanna leiden ertoe dat er een public health-benadering ontstaat. Met de gedachte: wie pas optreedt als er een epidemie uitbreekt is te laat. Voorkomen is dus beter dan genezen: men grijpt dus preventief in bij bevolkingsgroepen die meer risico lopen. Een ander aspect van de pedagogische civil society is repressie. Repressie is vaak niet effectief, maar komt vaak voor.

Een rapport van rmo vindt repressie de beste manier om hangjongeren in het gareel te houden. Dit duidt erop dat de huidige praktijk er een is van non-communicatie. Men durft niet het gesprek aan te gaan en houdt zich stil. Hierdoor weet men niet wat er in elkaars leven gebeurd en ontstaan er veel misverstanden.

Het polemisch inzetten van de pedagogische civil society heeft drie belangrijke lijnen. 1. Algemene maatschappijkritiek op de fragmentarisering van de samenleving. 2. Kritiek op medicalisering ven professioneel paternalisme van de kant van hulpverleners en overheid. 3. Kritiek op het negeren van de sociale veerkracht van burgers.

Het mooie verhaal

Het mooie verhaal van de pedagogische civil society is dat het binnen korte tijd een bekende term geworden is. De term wordt nu in elke gemeente gebruikt. Dat de term zo gemakkelijk geaccepteerd wordt hangt samen met de reorganisatie van de jeugdzorg. Zo werden er centra voor jeugd en gezin gevormd. De samenwerking tussen instellingen en vermindering van de kloof tussen hulpverleners en hulpvragers waren doelen. Na deze reorganisatie en de groeiende bekendheid van de term werd deze gretig opgenomen in het beleid. Het concept van de pedagogische civil society kwam precies op het juiste moment: het aantal jongeren in de jeugdzorg bleef maar groeien. Hierbij zijn jaarlijkse cijfers te noemen van 19% als het gaat om aanmeldingen bij jeugdzorg. Verder bleken de verschillende instanties tussen de 4 en 20% te groeien per jaar. Deze groei is onhoudbaar vanuit financieel perspectief, maar ook wanneer het gaat om screening van risicofactoren. Veel interventies gaan de mist in en burgers voelen zich ongemakkelijk. Verder werd het concept van de pedagogische civil society versterkt door bijvoorbeeld vrijwilligerswerk, wat sterk verwant is aan het concept. Ook andere initiatieven waarbij eigen hulptroepen van gezinnen werden ingeschakeld werd de vraag naar hulp teruggedrongen (eigen kracht).

Het minder mooie verhaal

Het minder mooie verhaal houdt in dat er een kloof bestaat tussen de radicaliteit van de analyses en de projecten die ontstaan om de pedagogische civil society concreet weer te geven. Hierdoor wordt de benadering kwetsbaar. De zorgsector die bekritiseerd wordt is hier de dupe van. Zo zijn veel mensen in de jeugdzorg bijvoorbeeld bang dat zij uiteindelijk moeten betalen voor de reorganisatie van de jeugdzorg. Robert Vermeiren uit ook kritiek. Hij meldt dat hij vindt dat hierdoor de kinderen met echte problemen over het hoofd gezien worden en er de dupe van zullen worden. Veel kritiek kwam juist van mensen die de pedagogische civil society zouden moeten steunen en daardoor werden de verdedigers er juist van beoordeeld samen met het kabinet te zijn; zij waren juist tegen de praktijken van het kabinet. Hierna blijkt dat het kabinet gaat korten op de jeugdzorg: de pedagogische civil society werd door bestuurders gebruikt als een alibi voor bezuinigingen. Eerder werd gezien (tijdens de kabinetten Lubbers) dat deze soort bezuinigingen juist zorgde voor ondersneeuwing van bepaalde bezuinigingstaakstellingen (zoals het passend onderwijs).

Verder blijkt dat de benadering onder professionals omstreden is. Sommigen ondersteunen de benadering, maar anderen voelen het als een aantasting van hun positie: er wordt van hen opeens een hele andere rol gevraagd (niet langer de grote probleemoplossers). Ze moeten er meer voor zorgen dat de ouders elkaar helpen. Sommige professionals reageren hierop dat ze maar koffie zouden zitten drinken met ouders, terwijl anderen grote verschillen zien. Daarbij moet men zich dus afvragen of de hulpverleners wel bereid zijn om de benadering in de praktijk te brengen. De term krijgt dan ook in de professionele en bestuurlijke wereld veel bijval, maar daarbuiten valt dit erg tegen. Veel burgers hebben kritiek op de jeugdzorg en zijn het niet eens met de ontwikkeling. De beleidspraktijken zoals ze nu zijn blijven echter alleen maar hetzelfde. Het risicodenken van ouders resulteert in vroegsignalering om de burgers tevreden te houden. De politieke reflex blijft bestaan ondanks de duidelijke keerzijde (financieel, niet effectief). Ook bestaat er vanuit de overheid een druk om te reguleren, protocolleren en controleren. Dit is tegengesteld aan het meer zelf laten doen door burgers. Een voorbeeld is de ouderparticipatiecrèches. Deze bestaan al langer en passen goed in de pedagogische civil society, maar de politiek maakt het bestaan hiervan alleen maar moeilijker. Zo moeten ouders op deze crèche bijvoorbeeld een diploma pedagogisch medewerker hebben.

De beweging in de richting van een pedagogische civil society bevindt zich in een kritieke fase. De benadering lijkt vereenzelvigd te worden met het bestaande beleid en er worden maar kleine stappen gemaakt.

Aanbevelingen om voorbij de kritieke fase te komen

De eerste aanbeveling is om vooral bij het grote verhaal te blijven: wat normaal is ook weer de gewoonste zaak van de wereld te laten zijn. Het gaat hier voor een groot deel ook over hoe wij als mensen samenleven. Het gaat dus om nabijheid. Deze bestaat op het moment niet doordat we in een gefragmenteerde wereld leven en de sociale schil waarin mensen op elkaar letten wegvalt. Alle problemen worden in fragmenten opgedeeld en ook apart behandeld terwijl er vaak een gemeenschappelijke oorzaak is. Men moet zich dus meer richten op het versterken van sociale relaties.

Praktisch en radicaal moet hand in hand gaan. Hiervoor moet er veel veranderen zoals, de beroepsattitude van hulpverleners, andere eisen organisatie overheid, stoppen van verzakelijking van voorzieningen van kinderen en betere balans tussen werk en privéleven. Hiervoor kunnen kleine stappen gebruikt worden.

Het is ook goed om op te merken dat de overheid voorwaarden voor burgers schept om met elkaar voor elkaar te zorgen. Er ontstaat dan een ideaal van een verbindbare samenleving. Guido Walraven maakt hierbij onderscheid in bonding (samenbindend sociaal kapitaal van mensen die op elkaar lijken), bridging (overbruggend sociaal kapitaal van mensen die niet op elkaar lijken) en linking (binding tussen ouders verloopt via instellingen). Hierdoor is een terugtredende overheid dus niet de oplossing: zij speelt een grote rol in relaties.

Interviews

Aan het einde van het artikel worden interviews gegeven met belangrijke personen uit de tekst en die veel te maken hebben met de pedagogische civil society: André Rouvoet was de minister die het idee van de pedagogische civil society omarmde en noemde het sociale netwerk de basis voor een krachtige samenleving, die uitgaat van maatschappelijke binding en onderlinge solidariteit. André Rouvoet vertelt dat hij daarna de eigen kracht van gezinnen als een leidend principe in het jeugdbeleid implementeerde en dat hij pas in 2007 echt in aanraking kwam met het concept pedagogische civil society. Verder herhaalt hij de visie die in de rest van het artikel naar voren komt.

Philip Blond heeft zelf over Big society geschreven en ziet verwantschap aan de term pedagogische civil society. Het interessante aan het denken van Blond is dat hij linkse en rechtse kritiek bij elkaar brengt. Hij pleit voor associative citizenship: verenigd burgerschap. Hij stelt dat wanneer burgers zich verenigen en het lot in eigen handen nemen, ze een alternatief kunnen bieden voor zowel de staat als de markt. Het debat waar Blond het over heeft speelt zich echter af in Groot-Brittannië waar het vooral een politiek van aard is. In Nederland is het eerder een moreel debat. Doordat het meer politiek is betekent dit dat het concept van the big society ook meer gaat over het zelf organiseren van gemeenschappen door burgers.

Verder wordt er meer gericht op positieve rolmodellen voor kinderen dan onderlinge steun tussen burgers. Hij wil dat ouders zich meer bemoeien met bijv. school en dat ze ook meer invloed krijgen. Hij is een aanhanger van de filosoof Burke die gelooft in kleine stappen. Micha de Winter erkent de spanning tussen de radicale kritiek die vanuit de pedagogische civil society wordt gegeven. Hij geeft echter ook aan dat de verschillende projecten die genoemd zijn zoals respect (voor betere verhoudingen tussen jongere en ouders buurtbewoners in Sittard) duidelijk nuttig zijn geweest. Hij meldt dat je naast ontmoetingen ook confrontaties nodig hebt om je doel te bereiken. Verder verkiest hij empowerment boven eigen kracht, omdat eigen kracht zou betekenen dat de overheid niet meer nodig zou zijn. Empowerment doelt meer op emancipatie en verheffing: positieve vrijheid.

Kortom: eigen kracht als neoliberaal begrip komt voort uit een versterkte individualisering en verkleint solidariteit. Eigen kracht in de betekenis van empowerment gaat juist om het versterken van solidariteit en positieve vrijheid. Ook blijkt dat veel burgers nog op de initiatieven van de overheid leunen en er nog weinig initiatief is. Op de vraag of het idee van de pedagogische civil society niet gebruikt kan worden als alibi voor bezuinigingen antwoordt de Winter dat we de bezuiniging moeten gebruiken als alibi voor het mobiliseren van gemeenschappelijke krachten van burgers. Hij vindt dat de pedagogische civil society staat voor actie, participatie, emancipatie, gemeenschappelijke verantwoordelijkheid en nabijheid.

Het artikel gaat over de effectiviteit van de jeugdzorg. Onder andere de media schept een beeld dat de jeugdzorg disfunctioneert. Wetenschappelijke literatuur geeft echter aan dat er wel een positief effect van de jeugdzorg bestaat, maar de effectiviteit verbeterd kan worden. Er bestaan echter kloven tussen onderzoek, beleid en praktijk. Hierdoor komen verbeteringen die onderzoekers opmerken moeilijk tot stand. In het artikel wordt besproken hoe het op dit moment met effectiviteit in de jeugdzorg gesteld is, het vakgebied O&O (onderzoek en ontwikkeling) wordt beschreven en er wordt beschreven hoe er vanuit het O&O perspectief gezien wordt wat een goede aanpak is.

Stand van zaken als het gaat om de effectiviteit van de jeugdzorg

Het onderzoek naar effectiviteit in de jeugdzorg krijgt steeds meer aandacht. De literatuur laat een dubbel beeld zien: jeugdzorg als zinvolle bijdragen, maar ook veel uitval (tot wel 30% tot 40%). Ook blijkt dat er nog een hoog percentage cliënten bestaat dat niet vooruitgaat (percentages lopen uiteen: van 10 tot 80%). Wanneer er gekeken wordt naar de tevredenheid van de cliënten blijkt dat zij vooral tevreden zijn over het feit dat ze hulp krijgen en van wie ze hulp krijgen. Wanneer doorgevraagd wordt naar de resultaten zijn ze meestal minder tevreden. Wat de verwachtingen van de cliënten zijn blijkt nog te weinig onderzocht. Wat vooral onderzocht wordt is of problemen van jeugdigen en opvoeders minder zijn geworden, maar niet of de doelen die aan het begin van de zorg gesteld zijn ook daadwerkelijk bereikt zijn. Een voorbeeld is het onderzoek van Slot e.a. waarbij er 71% procent geen verbetering optrad. Achteraf bleek echter dat men ook geen verbetering verwachtte, maar de omstandigheden hetzelfde wilde houden. De aandacht werd dus op de verkeerde dingen gericht.

Het schetsen van een compleet beeld van de jeugdzorg is lastig, omdat het veel verschillende hulpvormen omvat (bv. Individuele therapie, dagbegeleiding en gezinsinterventies). Daarbij wordt het aanbod nog breder door de individuele invulling van hulpverleners: elke hulpverlener pakt de zorg anders aan. Door deze grote verscheidenheid is het lastig om de effectiviteit in zijn geheel te beoordelen, omdat de verschillende praktijken ook verschillende effectiviteit laten zien.

In de literatuur zijn er twee soorten werkzame factoren gevonden: algemeen en specifiek werkzame factoren. Bij algemeen werkzame factoren wordt het effect van de hulp bij alle doelgroepen en hulpvormen vergroot door bepaalde factoren. Een voorbeeld hiervan is dat een goede relatie tussen de cliënt en hulpverlener de uitkomst kan verbeteren. Men kan ook denken aan een motiverende aanpak, goede structurering, goede opleiding van trainer en goede werkomstandigheden. Deze factoren kunnen de basisingrediënten van de zorg genoemd worden, omdat zij veel betekenen voor het resultaat van de hulp. Sommige onderzoekers denken zelfs dat dit de enige werkzame factoren van de zorg zijn.

Specifieke werkzame factoren zijn de rest van de ‘ingrediënten’ die een bijdrage leveren aan het effect van de hulp: dit zijn de kenmerken van de hulpvorm die werkt bij een bepaalde groep met een bepaald probleem. Veel resultaten laten zien dat vooral de algemeen werkende factoren de reden zijn voor het effect in de jeugdzorg. Er worden in de tekst echter drie redenen genoemd waarom specifiek werkzame factoren nog erg belangrijk zijn: de kennis van algemeen werkende factoren is vooral getoetst bij volwassen, bij jeugdigen zou het effect van specifiek werkende factoren groter kunnen zijn. Ten tweede is er een oververtegenwoordiging van bepaalde groepen in onderzoek naar de effecten van jeugdzorg. Er zouden dus andere resultaten verkregen kunnen worden in onderzoek naar meer uiteenlopende interventies. Ten derde toont onderzoek aan dat de betekenis van specifiek werkzame factoren niet onderschat moet worden.

Het verbeteren van de jeugdzorg d.m.v. uitgangspunten van O&O

O&O kan een belangrijke functie vervullen in de verbetering van de effectiviteit in de jeugdzorg. O&O stelt de vraag centraal hoe de werkwijze van professionals en de dienstverlenende organisatie is te beïnvloeden zodat deze op de gewenste manier verloopt en voor de klant de gewenste opbrengst brengt. In de literatuur valt dit vaak onder implementatie of bijvoorbeeld evaluatie. Voor de pedagogiek en jeugdzorg is het vakgebied pas recentelijk op komen zetten en vereist het dus nog veel aandacht. O&O houdt zich vooral bezig met methoden en strategieën van praktijkontwikkeling, praktijkontwikkelend onderzoek en implementatie kennis uit vorig onderzoek, kwaliteitsbeleid en onderzoeksbeleid ter ondersteuning praktijkontwikkeling.

Ontwikkeling van de praktijk van het hulpverleningsproces is het belangrijkste object van O&O, omdat deze praktijk zich voortdurend ontwikkelt. Het gaat hierbij om de impliciete regels die de hulpverleners hanteren (de persoonlijke en ongeschreven regels) en de expliciete regels die gehanteerd worden (door groepen geformuleerd en schriftelijk genoteerd/vastgelegd bv. protocollen). O&O zoekt naar de beste methoden en strategieën om de praktijkontwikkeling goed te laten verlopen. Deze strategieën en methoden zouden moeten passen bij een tweerichtingsverkeer. De ene richting omvat de invloeden van buitenaf (bv de invloeden en ideeën die de hulpverlener aangereikt krijgt). De andere richting bestaat uit invloeden van binnenuit (dit is bv. De kennis die de hulpverlener na verloop van tijd zelf verwerft door de opgedane ervaring). Deze twee richtingen interacteren met elkaar.

Voor O&O’ers zijn praktijkontwikkeling en onderzoek met elkaar verbonden. Er zijn twee soorten onderzoek. De een ondersteunt de praktijk bij het direct tot stand brengen van verbetering. Dit wordt praktijkontwikkelend onderzoek genoemd en ondersteunt het direct tot stand brengen van verbetering. Er vindt een nauwe samenwerking tussen praktijkwerkers en onderzoekers plaats. Het tweede type onderzoek zijn studies die niet direct aan de praktijk zijn gebonden. Dit soort onderzoek houdt zich bezig met kennis van buitenaf en functioneert als inspiratie voor de praktijk (gaat vooral om universitaire studies). Beide typen onderzoek zijn belangrijk voor O&O.

Daarnaast is het ook heel typerend voor O&O dat het een connectie heeft met beleid. Met beleid wordt in het artikel bedoeld: Het strategische, tactisch of operationeel beheersen en sturen van de jeugdzorg op landelijk, regionaal of instellingsniveau.

Als het gaat om praktijkontwikkeling kan beleid een sterke invloed van binnenuit (bv vergaande inbreng van kennis en ervaringen van praktijkwerkers) en invloed van buitenaf hebben (Maatregelen van de politiek). Veel beleid in Nederland wordt gekenmerkt door een mengsel van binnenuit en buitenaf. Deze mengvorm zorgt in de jeugdzorg nog wel eens voor problemen, omdat er zoveel mensen zijn die andere ideeën hebben. Dit maakt de wisselwerking tussen praktijk en beleid lastig. Twee thema’s waar veel aandacht gevraagd wordt zijn kwaliteitsbeleid en onderzoeksbeleid.

Verbeteren van effectiviteit: belangrijke aandachtspunten voor O&O

De druk om de effectiviteit van de zorg te verbeteren door beleidsmakers en onderzoekers van buitenaf neemt toe. Men wilt dat de hulpverlening meer evidence based wordt. Eisen hiervoor zijn ook aangescherpt. Een voorbeeld is het implementatieprogramma voor de Wet op de Jeugdzorg (2001) waarin staat dat het beoogde effect meetbaar moet zijn. Ook lijkt het erop dat er in de toekomst alleen nog maar programma’s gefinancierd worden die bewezen effectief zijn. Er ontstaan richtlijnen voor evidence based praktijken. Manualized therapy is hier een voorbeeld van en bestaat uit het feit dat de effectieve interventievorm uitvoerig beschreven wordt in een handleiding en het moet precies worden uitgevoerd door hulpverleners. Dit zou leiden tot treatment integrity: als de interventie precies volgens het boekje wordt aangeboden de effectiviteit niet aangetast wordt. Er is kritiek op alle regels die door deze praktijken ontstaan. Veel praktijkwerkers vinden dat er bepaalde manieren van werken worden op gedrongen. In de toekomst zou dit alleen maar kunnen groeien en dit wordt door velen als iets negatiefs gezien. Er zullen alleen maar meer protocollen en richtlijnen ontstaan. Of dit wenselijk is is de vraag. Het zou kunnen gebeuren dat de jeugdzorg later weer uiteenvalt in allemaal specialismen.

Verdere kritiek op deze trend in de jeugdzorg is dat de zelfstandigheid en creativiteit van de hulpverlener weggenomen wordt. Twee voorbeelden die dit nog wel stimuleren zijn: reinvention ( de hulpverlener past de interventie aan op de behoeften van de cliënt) en eclectisch werken (Voor elke cliënt wordt een uniek aanbod gemaakt door element uit andere methodieken te halen).

Er blijkt echter ook dat de veel voorschriften in de jeugdzorg ook nadelig zijn voor de cliënt, omdat hij/zij het idee krijgt dat je alleen problemen kan oplossen als je veel gestudeerd hebt en getraind bent. Dit leidt tot de professionaliseringsparadox: de cliënt stelt hogere eisen aan de professional, omdat het oplossen van problemen beschouwd wordt als iets waarvoor je deskundig moet zijn, doordat de professional steeds bijgeschoold wordt. Door dit proces verliezen zowel de cliënt als de professional zijn autonomie. Om dit op te lossen zou men zich meer moeten richten op empowerment bij de cliënt en meer onderlinge uitwisseling van praktijkkennis van professionals. Voor de echte oplossing van het probleem moet echter ook gekeken worden naar de onderzoekers en beleidsmakers. Om een goede balans tussen binnenuit en buitenaf te bereiken zijn er 4 onderwerpen belangrijk.

Vormgeving van praktijkontwikkeling: methoden en strategieën

Wanneer het gaat om hoe men de vernieuwing van de jeugdzorg wil aanpakken blijken er erg veel theorieën en modellen te zijn. Er is echter geen duidelijke link tussen de theorieën en de implementatiestrategieën. Uit onderzoek is gebleken dat er bepaalde succesfactoren geïdentificeerd kunnen worden wanneer het gaat om vernieuwing in de zorg: 1. Professionals zelf zijn erg belangrijk voor de vernieuwing in de zorg: geef ze de ruimte en mogelijkheden. 2. Ook moeten de prestaties van instellingen en professionals transparant worden zodat er een druk van buitenaf ontstaat om te verbeteren. 3. Onderzoek en praktijkvernieuwing moeten aan elkaar verbonden worden. 4. De acceptatie van vernieuwingen moet vergroot worden door duidelijk aan te geven dat de vernieuwing voordelen biedt en gemakkelijker is. 5. De focus leggen op verbeterslagen die snel tot resultaat leiden. 6. Committent op verschillende niveaus en iedereen verantwoordelijk en bevoegd voor eigen onderdeel. 7. Goede planning en fasering en zorg dat de teams optimaal kunnen werken. 8. Grensoverschrijdende uitwisseling van ervaringen, kennis en ideeën en stimuleer samenwerking. 9. Gebruikt ICT ter ondersteuning. 10. Houd rekening met specifieke kenmerken van de betreffende professionals of organisaties.

Volgens Hulscher, Wensing en Grol is één bepaald type strategie niet steevast effectief. Er zijn verschillende strategieën te noemen. Zo heb je bijvoorbeeld de: direct op professional gerichte strategieën. Deze kunnen gekenmerkt worden door passief lezen of luisteren door de professional of training buiten de eigen praktijksituatie. Bv . een congres of workshop werkt hierbij goed. Deze kan ook gekenmerkt worden door een meer sociale aard. Zoals bijv. praktijkbezoeken (Dit werk goed) Op blz 26 staat een tabel met voorbeelden van deze strategieën en hun effectiviteit. Verder is het succesvoller wanneer de gebruikers ook betrokken zijn bij het opstellen van de voorschriften. Er bestaan ook patiënt-gemedieerde strategieën. Deze zijn gericht op beïnvloeding van de professional via de patiënt. Voorbeelden hiervan zijn het internet en tijdschriften. Zo zouden patiënten in het gesprek een interventie kunnen aanhalen waar ze wel eens over gehoord hebben. Deze aanpak zou de positie van de cliënten kunnen versterken. Dan zijn er ook nog strategieën van organisatorische, financiële of wettelijke aard. Deze komen in de jeugdzorg vaak voor. Veel problemen in de jeugdzorg komen door bijvoorbeeld financiële zaken. Relativeringen bij deze strategieën zijn dat niet alleen professionals over één kam geschoren kunnen worden en dat ook hier weer gesproken kan worden van algemeen en specifiek werkzame factoren. Daarbij zijn de genummerde succesprincipes algemeen werkzame factoren en de bovengenoemde strategieën specifieke factoren. Wel moet er opgemerkt worden dat er nog weinig aandacht is voor de verschillen tussen vernieuwing van binnenuit en buitenaf of een wisselwerking hiertussen.

Praktijkontwikkelend onderzoek en implementatie van kennis

Er is weinig bekend over de combinatie van onderzoek en praktijkontwikkeling. De kennis die hierover wel beschikbaar is dat de ervaringen hiermee positief zijn. Het ontbreekt echter nog aan een goede empirische studie. Het is van belang om een goed overzicht te hebben van deze onderzoeken, ook met betrekking tot specifieke hulpvormen binnen de jeugdzorg. Zo een overzicht levert de input van buitenaf aan voor de praktijkontwikkeling. NIZW jeugd is hier mee bezig en probeert een databank samen te stellen.

Deze databank zou erg handig zijn voor hulpverleners, maar mag niet dwingend zijn (ze zouden niet gedwongen moeten worden om alleen de interventies uit de databank te gebruiken). Mocht dit wel gebeuren dan gaat dit ten koste van de zelfstandigheid en creativiteit van de hulpverlener en komt er minder input van ‘binnenuit’.

Verbetering effectiviteit d.m.v. kwaliteitsbeleid

Kwaliteitsbeleid houdt meerdere dingen in. Zo is het belangrijk dat de vaardigheden van de hulpverleners van een hoog niveau zijn zoals: motiverende technieken, structurerende aanpak, doelen centraal zetten. Verder moet het beleid zorgen voor goede werkomstandigheden (goede caseload). Een goed kwaliteitsbeleid zou voor een goede effectiviteit kunnen zorgen. Daarnaast is het ook belangrijk om naar de deskundigheid van de hulpverlener te kijken. Volgens de schrijver moet de profilering van de hulpverlener als deskundige op de algemeen werkzame factoren voordelen bieden, zolang dit bijdraagt aan een belangrijk algemeen doel van de jeugdzorg: empowerment van de cliënten. Dit betekent vooral dat er een goede relatie is tussen de hulpverlener en cliënt. Verder is het belangrijk om te kijken of het kwaliteitsbeleid zich moet richten op de hulpverleners te scholen in specifieke evidence based hulpvormen om de effectiviteit van de jeugdzorg te vergroten. Dit zou men kunnen bereiken door een deal te sluiten: hulpverleners mogen er vanuit gaan dat onderzoekers de algemeen werkende factoren in hun aanpak inbouwen en de hulpverlener krijgt ook veel ruimte. Voorwaarde voor deze ruimte is dat alles wel goed genoteerd wordt en er wel nagegaan kan worden dat de hulpverlener goede prestaties levert. Mocht dit niet zo zijn dan kan dit op deze manier in de gaten gehouden worden en kunnen er mogelijke veranderingen doorgevoerd worden. Deze manier van monitoring biedt gunstige vooruitzichten. De monitoring van effectiviteit op cliëntniveau laat echter nog te wensen over.

Verder is het belangrijk dat er geen concurrentiesfeer ontstaat, omdat dit kan leiden tot het niet meer delen van effectieve methoden en het weigeren van cliënten met te moeilijke problemen.

Onderzoeksbeleid en effectiviteit

Opvallend is dat er geen onderzoeksbeleid bestaat dat helpt de praktijkontwikkeling en het kwaliteitsbeleid in de sector te ondersteunen. Eigenlijk gaat men vooral zijn eigen gang. Men moet deskundig zijn, maar er wordt niet bekeken hoe dit bereikt moet worden. De verschillende instellingen volgen hun eigen agenda. Lastig is nog dat veel interventies die gebruikt worden door sommige praktijken nog helemaal niet onderzocht zijn op effectiviteit. Er wordt een oplossing gegeven met twee kenmerken: het clusteren van interventievormen in interventies die a priori op essentiële kenmerken onderscheidend zijn. Waarbij dan per cluster een aantal specifieke hulpvormen worden onderzocht. Een tweede kenmerk is dat niet de hulpverleningsmethode als meest interessante eenheid van onderzoek wordt beschouwd, maar de verzameling van werkzame factoren die verondersteld worden aanwezig te zijn. Hierdoor krijgen de hulpverleners informatie over welke werkzame ingrediënten effectief zijn i.p.v. welke specifieke hulpvorm.

Conclusie

Er is nog veel onduidelijk op het gebied van de effectiviteit van de jeugdzorg. Er zijn een paar belangrijke punten waarop de effectiviteit verbeterd moet worden. Zo moet de kloof tussen praktijk, onderzoek en beleid gedicht worden. Verder bestaat er een overdosis aan protocollen, richtlijnen en kwaliteitsnormen, waardoor er verwarring ontstaat en de zelfstandigheid van de hulpverlener verminderd wordt. Hulpverleners zijn meer een consument van voorschriften en niet als producent van effectieve zorg. De belangrijkste agendapunten van O&O zijn: 1. Mee informatie over de meest succesvolle methoden en strategieën van de praktijkontwikkeling. 2. Er moet via onderzoek meer informatie worden verkregen over de soorten hulp, de effectiviteit daarvan en wat verbetering oplevert. 3. Ondersteuning van het beleid door O&O door aan te geven hoe de effectiviteit te verhogen is. 4. Er moet een duidelijk samenhangend onderzoeksbeleid komen voor onderzoekers, beleidsmakers en praktijkinstellingen.

Dit alles vraagt om een goede samenwerking tussen praktijk, onderzoek en beleid. O&O zou deze goede samenwerking in een goede verhouding kunnen vinden. Hierdoor zou de praktijkontwikkeling vooruitgaan.