Wat is de tussenevaluatie van de ZSM-werkwijze?

In juni 2016 verscheen de tussenevaluatie van de ZSM-werkwijze door de WODC (het onderzoeksbureau van het Ministerie van Justitie). Doel van het onderzoek was het analyseren van de implementatie van deze methode in de strafrechtsketen en de resultaten van de werkwijze op de gebieden ‘snel’, ‘betekenisvol’ en ‘zorgvuldig’. Eerst wordt uitgelegd wat de ZSM-werkwijze (hierna: ZSM) inhoudt en vervolgens wordt deze geanalyseerd. Ook behandelt de evaluatie enkele positieve en negatieve aspecten van de werkwijze en worden enkele rechtsstatelijke zorgen geuit.

Hoe heeft ZSM zich ontwikkeld?

Het oorspronkelijke doel van ZSM was om tijdens het ophouden van de verdachte voor onderzoek ex art. 61 Sv de benodigde informatie te verzamelen, zodat de officier van justitie tijdig en goed geïnformeerd een beslissing zou kunnen nemen over de zaak. Snelheid van handelen binnen de wettelijke zes-uurstermijn (of drie dagen-termijn in het geval van inverzekeringstelling) was de primaire focus. Later is de werkwijze zich in bredere zin ook gaan richten op langer lopende zaken (30-dagenzaken bijvoorbeeld) en zaken die niet met een finale ZSM-beslissing maar met een routeringsbeslissing worden afgedaan. Een routeringsbeslissing is bijvoorbeeld verwijzing naar een OM-zitting of het Veiligheidshuis. De zaakstroom is daardoor almaar groter geworden.

Wat zijn de positieve effecten van ZSM?

Het eerste wat opvalt is dat alle respondenten in het onderzoek aangeven niet meer terug te willen naar de situatie van voor de invoering van ZSM. De vroegtijdige betrokkenheid van de officier van justitie bij de zaak geeft de mogelijkheid om de politie goed aan te sturen en om een selectie te maken in welke zaken wel en niet op ZSM thuishoren. De medewerkers geven verder aan dat zij de ketensamenwerking, die is ontstaan door ZSM, zeer op prijs stellen. De communicatielijnen zijn korter en effectiever en de betere afstemming van verschillende expertises levert een hogere kwaliteit van werk op.

Wat is de kritiek op ZSM?

Aangezien ZSM aanvankelijk vooral gericht was op snelheid, bestond al snel de vraag of de juridische kwaliteit daar niet onder zou lijden. Vooral in de verlening van rechtsbijstand ziet men een risico. De zes-uurstermijn zou te kort zijn om adequaat een raadsman te betrekken en te laten informeren. De minister van justitie reageerde op deze kritiek dat de verdachte volgens de Salduz-jurisprudentie recht heeft op rechtsbijstand en dat ZSM daar niet van afweek. Naar aanleiding van verder onderzoek is uiteindelijk besloten om de verdachte meteen aan het begin van de keten te informeren over zijn recht op rechtsbijstand. De verdachte kan daar alleen afstand van doen ten overstaan van een advocaat. Verder heeft ander onderzoek uitgewezen dat een substantieel aantal zaken werd afgedaan zonder een wettelijk voorgeschreven proces-verbaal. Dat heeft geleid tot het voorschrift dat alleen verdachten die rechtsbijstand hebben gehad, gebruik kunnen maken van de mogelijkheid tot ‘direct betalen’ en afstand doen van verzetsmogelijkheden bij strafbeschikkingen ex art. 257^e lid 1 Sv.

Hoe staat het met de ZSM-zorgvuldigheid?

Uit het onderzoek blijkt verder dat medewerkers zich zelf ook zorgen maken over de spanning tussen tijdsdruk en kwaliteit. Advocaten zijn bijvoorbeeld erg afhankelijk van de informatie die de officier van justitie hen aanlevert, afhankelijk van een gunfactor. Deze officier staat zelf weer onder tijdsdruk. Men spreekt ook over ‘lopende bandwerk’. Er wordt vaak geen tijd genomen om bewijs goed te wegen, patronen te herkennen en videobeelden te bekijken. Men is ook kritisch over de kwaliteit van het bewijs dat de politie aanlevert. De rechter komt ook vaak tot een ander oordeel dan de ZSM-werkwijze.

Hoe reageerde de minister op het onderzoek?

De minister is in het algemeen positief over de voortvarendheid en duurzaamheid van ZSM. Wel onderschrijft hij de conclusie van het rapport dat er nog ruimte is voor verbetering. Helaas deelt hij niet de zorgen omtrent de zorgvuldigheid. Hij gaat alleen in op de rechtsbijstand, terwijl juist aan de kwaliteit van de afdoening van zaken veel schort. De minister vertrouwt op de ZSM-professionals om het een en ander goed te praktiseren.