Over de tekst

'Natuurrecht en geschiedenis' uit 1953 is een ambitieuze tekst van Leo Strauss (1899-1973). Het boek toont de interesse van Strauss voor de dialektiek tussen oud en modern denken en de strijd tussen 'natuurlijk recht' en 'historicisme' (volgens deze leer zijn waarden afhankelijk van de tijd waarin zij bedacht worden). De term natuurlijk recht verwijst naar de rechtvaardigheid die inherent is aan de natuurlijke orde. Het begrip komt dus niet overeen met natuurwet, het is door Strauss zelf bedacht en heeft betrekking op de natuurlijke orde / menselijke natuur. Volgens Strauss is natuurlijk recht, zoals dat door klassieke filosofen wordt uitgelegd, gebaseerd op een bewustzijn van de natuurlijke, hiërarchische orde van de vorming, activiteiten en verlangens van de mens. Uit deze natuurlijke orde vloeit een aantal overeenkomstige beginselen van sociale organisatie en een stel beweringen met betrekking tot de rechtvaardige verdeling van macht en middelen voort. De vermeende duurzaamheid van 'natuurlijk recht' maakte het volgens Strauss een krachtige en potentieel aantrekkelijke rivaal van de continue in ontwikkeling zijnde, cultureel gevormde normen, die het kenmerk zijn van het historicisme.

Exoterische boodschap en esoterische boodschap

Lezers van NRH zien onmiddellijk dat de tekst een unieke interpretatie vereist. Moeilijkheden ontstaan meteen door hetgeen Strauss 'het vergeten soort schrijven' noemt. Dit is een schrijven waarin de auteur zowel een exoterische boodschap als een esoterische boodschap overbrengt. Een exoterische boodschap stemt overeen met heersende veronderstellingen en is toegankelijk voor alle lezers middels het oppervlak van de tekst. De esoterische boodschap wordt overgebracht aan de ambitieuzere student, en bevat de werkelijke overtuigingen van de auteur. Deze moet tussen de lijnen door worden gelezen. De esoterische boodschap ziet dus op de verborgen denkbeelden van de auteur, die slechts toegankelijk zijn voor hen die hetzelfde denken omdat zij tussen de regels door zijn geformuleerd. Deze is dieper weggestopt in de tekst. De exoterische boodschap verbergt deze boodschap door aan de oppervlak in te stemmen met de gangbare gedachte waar de meeste lezers mee instemmen. Het karakter van esoterisme is het onderwerp van discussie. Zorgt esoterisch schrijven ervoor dat filosofen beschermd worden tegen vervolging, of beschermen zij het leven van de burger tegen de radicale gedachten van de filosofen? Of heeft het juist een hoofdzakelijk pedagogisch doel: het dwingen van studenten om zelf de waarheid te vinden?

Esoterisch schrijven komt ook terug in de werken van onder meer Plato (Phaedrus), Maimonides (The Guide to the Perplexed), al-Farabi en Nietzsche (Beyond Good and Evil). Strauss was zich goed bewust van de valkuilen van de esoterische interpretatie. Hij had echter gelijk toen hij in reactie op de critici stelde dat geen enkele interpreterende benadering helemaal waterdicht is, de waarde ervan moet van geval tot geval worden bewezen. Zo erkende ook Strauss dat voorzichtigheid betracht moet worden wanneer esoterische praktijken worden toegeschreven aan historische auteurs: we moeten alleen zoeken naar een verborgen betekenis wanneer - na zorgvuldig lezen - uit het oppervlak van de tekst zelf geen consistente betekenis blijkt.

Discussie en bedoeling in NRH: Strauss's introductie

Strauss begint zijn werk, middels twee bijbelse teksten, als een lofzang voor traditionele, 'gezond verstand moraliteit'. Zo noemt hij als eerste 2 Samuel 12, waarin een rijke man het geliefde lammetje van een arme man afpakt. De arme man liet het lammetje eten van zijn maaltijd, drinken uit zijn eigen beker, liet het liggen op zijn schoot, en had het lief als een dochter. De rijke man zette het lammetje echter als maaltijd voor aan zijn gast. Strauss geeft hierop geen commentaar, en citeert vervolgens de Onafhankelijkheidsverklaring: "we nemen deze waarheden aan als vanzelfsprekend, dat alle mensen als gelijken worden geschapen, dat zij door de Schepper zijn voorzien van zekere onvervreemdbare rechten, waaronder het recht op Leven, Vrijheden en het nastreven van Geluk. Strauss vraagt zich af waarom Amerika het vertrouwen in deze vanzelfsprekende waarheden heeft verloren, zonder enige onderbouwing van deze stelling.

Strauss legt uit dat relativisme en historicisme, komend uit Duitsland, verantwoordelijk zijn voor onze collectieve 'zelf-twijfel'. Niet alleen de gewone mens, ook de geleerden, en vooral sociale wetenschappers, zien de Verklarng als een ideaal of misschien wel als een ideologie. De sociale wetenschap is geïntrigeerd door de evolutietheorie en door een geloof in de controlerende kracht van vele 'driften en aspiraties', behalve in het geloof in de mogelijkheid van 'natuurlijk recht', welk volgens Strauss een noodzaak is. Onze sociale wetenschap, in de zin van onze hedendaagse uitdrukking van rationalisme, is conform het denken van Machiavelli of puur instrumentieel. De kritiek van Strauss op het utilitische rationalisme doet denken aan de tirades van Heidegger tegen technologie. Het verschil met Heidegger is echter dat Strauss zich specifiek richt tegen het idee dat de einden van het menselijk leven niet rationeel kunnen worden verklaard, en dat onze fundamentele beginselen niets meer zijn dan 'blinde voorkeuren', een 'krankzinnige' situatie die neerkomt op nihilisme.

Van de diefstal van een geliefd lammetje wordt snel overgegaan naar een totalitaire nachtmerrie. Het dramatische relaas van Strauss is ingegeven door het idee dat filosofie het meest zorgwekkende element is terzake van de verdediging van de vrije manier van leven. De retoriek zal het publiek aanspreken, met name jonge mensen, de moderne tegenhangers van Glaucon in Plato's Republiek, die zich zorgen maken over rechtvaardigheid en kijken naar filosofie als een intellectuele verdediging ervan. Maar wat als dit filosofie niet lukt? Strauss suggereert dat hij, als een professor in de politieke filosofie, kan aantonen dat filosofie de middelen biedt ter ondersteuning van natuurlijk recht traditie, en daardoor de bedreiging van het nihilisme kan weerstaan.

De boeman van de bespreking van Strauss is Heidegger. Strauss' analyse leidt tot een mogelijk verwoestende conclusie: liberaal relativisme vindt zijn wortels in de natuurlijk recht traditie van tolerantie of in het idee dat iedereen het natuurlijke recht heeft om geluk na te jagen, maar in de kern is het zelf een kweekschool van intolerantie. Zonder dit punt expliciet te stellen, levert de overweging een explosieve stelling op: de Onafhankelijkheidsverklaring, dat de nadruk legt op het recht op het najagen van geluk naar ieders goeddunken, kweekt nihilisme en leidt tot fanatiek obscurantisme. De Verklaring deelt een significante gemeenschappelijke grond met het Nazisme. Deze bewering is niet aannemelijk, het zou enkel aannemelijk zijn als we geloven dat liberale democratie fascistisch zal worden, tenzij het aantoonbaar geaard is in ideeën van natuurlijk recht, welke gewone burgers omarmen. Dat lijkt onjuist. Volgens de eigen reconstructie van Strauss begon de afwijzing van het modern natuurlijk recht op zijn minst met Machiavelli, maar liberale democratie slaat zich er doorheen sinds 1776.

De opening van Strauss heeft op dramatische wijze uitgelegd waarom filosofie vitaal is en hoe het moraliteit en de staat kan redden. Daarna heeft hij vraagtekens gezet bij de twijfelaars, in twee hoofdstukken over historicisme en de sociale wetenschap van Weber. Zijn kritiek stelde hem in staat om de mogelijke waarheid over klassiek natuurlijk recht te bevesitgen. Op basis daarvan heeft hij een theorie gevormd om uit te leggen waar en hoe modern, en met name Verlichting, rationalisme fout ging. De structuur van het boek is dialectisch: er vindt een dialoog plaats tussen de modernen en de ouderen, tussen historicisten en natuurlijk recht theoretici, tussen conventie en natuur, tussen berusting en wijsheid, tussen deugdzaamheid en hedonisme enzovoorts.

Pijnpunten

Toch zijn er drie pijnpunten opgedoken:

1) Strauss stelt een historische behandeling voor, omdat het probleem van natuurlijk recht vandaag de dag een kwestie van herinnering is, en niet zozeer van actuele kennis. Zijn filosofische beandering berust sterk op de geschiedenis van het denken, wat een paradox is, gelet op zijn visie over historicisme.

2) Strauss benoemt eerst de zorg dat de teologische fundamenten van het klassieke natuurlijke denken vernietigd zijn door het succes van de moderne wetenschap, maar weigert dit vervolgens in overweging te nemen.

3) Tot welk publiek richt Strauss zich? Strauss beoogde om aankomend studenten van hun 'nobele' zorgen over het politieke leven te leiden naar een positie waarin op Socratische wijze vraagtekens worden gezet bij alle idealen, nobel of niet.