Hoe wordt gelijkheid benaderd en behandeld?

Gelijkheid kan formeel of materieel worden benaderd. Volgens de formele benadering zijn mensen gelijk voor de wet, hebben zij dezelfde rechten en plichten en is achterstelling verboden. Materiële gelijkheid is niet gericht op gelijke behandeling, maar op gelijke uitkomsten. De achterstand van mensen wordt zo veel mogelijk geminimaliseerd. De gedachte dat niet alleen gelijke gevallen gelijk moeten worden behandeld, maar dat daarnaast ook ongelijke gevallen ongelijk moeten worden behandeld, kreeg vooral betekenis in de tijd van de opkomst van de verzorgingsstaat. Er was toen namelijk aanvaarding dat sociaal beleid met het oog op compensatie van ongelijkheid noodzakelijk was.

Hoe wordt gelijkheid benaderd en behandeld?

Gelijkheid kan formeel of materieel worden benaderd. Volgens de formele benadering zijn mensen gelijk voor de wet, hebben zij dezelfde rechten en plichten en is achterstelling verboden. Materiële gelijkheid is niet gericht op gelijke behandeling, maar op gelijke uitkomsten. De achterstand van mensen wordt zo veel mogelijk geminimaliseerd. De gedachte dat niet alleen gelijke gevallen gelijk moeten worden behandeld, maar dat daarnaast ook ongelijke gevallen ongelijk moeten worden behandeld, kreeg vooral betekenis in de tijd van de opkomst van de verzorgingsstaat. Er was toen namelijk aanvaarding dat sociaal beleid met het oog op compensatie van ongelijkheid noodzakelijk was.

Sociale ongelijkheid wordt op twee manieren gedefinieerd. Ten eerste als het bestaan van vaste patronen van ongelijke verdeling van schaarse goederen in de samenleving. Ten tweede als bestaan van structurele verschillen in macht en daarmee verbonden privileges. De overheid probeert op verschillende manieren gelijkheid te realiseren. Dit doet zij bijvoorbeeld door het recht op gelijke behandeling, sociale wetgeving, nivellerende belastingwetgeving en door positieve verplichtingen in de wet op te nemen. De vraag die hieruit voortkomt: wordt met het formaliseren van het gelijkheidsbeginsel daadwerkelijk materiële gelijkheid bereikt?

In de rechtssociologie zijn er drie benaderingen voor het streven naar gelijkheid. In de eerste plaats vanuit de belangstelling voor sociale genese van het recht. In de tweede plaats kan onderzoek naar het succes van streven naar gelijkheid worden verricht op basis van de werking van de juridische instituties. De derde onderzoeksbenadering is vanuit de visie van de sociale werking van het recht en in het bijzonder de gelijkebehandelingswetgeving. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen algemene effecten en specifieke effecten. Bij specifieke effecten gaat het om het gebruik, het inroepen van recht om in een individueel geval regelconform gedrag te bewerkstelligen. Van een algemeen effect is sprake wanneer iemand het recht toepast op zijn eigen gedrag in een niet-conflictueuze situatie.

Hoe geschiedt de uitvoering van het gelijkebehandelingsrecht?

Het Nederlandse gelijkebehandelingsrecht gaat uit van een individual rights strategy. Dit betekent dat het slachtoffer initiatief moet nemen en een beroep moet doen op zijn rechten om deze te realiseren. Onderzoek heeft inzichtelijk gemaakt dat het om tenminste drie redenen lastig is voor slachtoffers om met behulp van de gelijkebehandelingswetgeving hun positie te verbeteren. In de eerste plaats zijn er drempels om te procederen. Daarnaast is er niet altijd sprake van equality of arms. Ten derde is het niet altijd eenvoudig om hun gelijk en dus de naleving van de uitspraak af te dwingen.

Hoe wordt gekeken naar drempels voor het procederen?

Een onderzoek door Miller en Sarat is op het eerste punt van toepassing. Van 1000 klachten die zij onderzochten, werden er slechts 50 aan de rechter ter beoordeling voorgelegd. We spreken hier van een klachtenpiramide die al erg snel spits wordt. Vooral in discriminatiezaken zijn de drempels om te procederen heel hoog, omdat slachtoffers daarvan pas een klacht indienen als ze naar hun gevoel niet meer om het feit heen kunnen of als er sprake is van een trigger event. Een tweede manier om naar de drempels voor het procederen te kijken, is ontwikkeld door Festinger, Abel en Sarat. Zij noemen hun drie stappen om te procederen naming, blaming en claiming.

Bij naming moet het slachtoffer zich realiseren dat er sprake is van ongelijke behandeling en het handelen als zodanig benoemen. Bovendien is nodig dat het slachtoffer zichzelf als slachtoffer definieert. Voorts is vereist dat hij of zij zich in de situatie van slachtoffer plaatst. Voor naming is tot slot nodig dat het slachtoffer de ongelijke behandeling ziet als gevolg van het behoren tot een groep, terwijl hij zichzelf wellicht liever als individu beschouwt. Vervolgens moet het slachtoffer de dader aanspraken op de ongelijke behandeling of de verantwoordelijke verantwoordelijk stellen in het kader van blaming. Hij moet daartoe weten wie er verantwoordelijk is en hij moet besluiten te reageren. Tot slot moet het slachtoffer een procedure starten onder het mom van claiming. Hiervoor dient het slachtoffer te weten wie hem daarbij kan helpen, wat de kosten zijn en heeft hij vooral moed nodig. Dat het niet makkelijk is om een procedure te starten, verklaart Black aan de hand van de relational distance theory. Hoe kleiner de afstand van het slachtoffer tot de voor de discriminatie verantwoordelijke, hoe moeilijker het voor hem is om een procedure te starten.

Met het bovenstaande hangt samen dat in situaties waarin er sprake is van een groot verschil in machtpositie, een grote vrees voor of kans op victimisatie bestaat. Victimisatie houdt in dat iemand er nadeel van ondervindt dat hij klaagt. Het kan bijvoorbeeld de arbeidsverhouding ontwrichten. De angst om een baan te verliezen, om problemen te krijgen met collega’s of leidinggevenden is een belangrijke reden om geen klacht in te dienen. Het risico van victimisatie is afhankelijk van de grond. Bij discriminatore bejegening op grond van ras door collega’s of directe leidinggevenden, waarbij het slachtoffer alleen staat, is het risico dat het slachtoffer nadeel ondervindt van zijn klacht het grootst.

Welke problemen zijn er wat betreft de gelijkheid in de procedure?

Zelfs als het slachtoffer de stadia naming, blaming en claiming heeft overwonnen, is specifieke werking van de gelijkebehandelingswetgeving daarom nog verre van gerealiseerd. Uit onderzoek blijkt dat er vaak sprake is van een individu tegenover een organisatie. Daarnaast is het onderscheid dat gemaakt is vaak lastig aan te tonen. De derde reden is dat discriminatieklachten tijdens het proces van klachtbehandeling worden getransformeerd tot klachten die binnen de gewone routine passen. Bij de eerste ontdekking gaat het tussen one-shotters en repeat-players. Zoals de naam al weggeeft, komen de eerste slechts een enkele keer bij de rechter en gaat het meestal om individuen. De laatstgenoemde procederen geregeld en hebben meer middelen, zoals juristen en deskundigen. Daarnaast liggen organisaties vaak niet wakker van een proces, een individueel persoon wel. Organisaties hebben daarnaast oom eenvoudiger toegang tot de relevante informatie en bij hen treedt het leereffect op, omdat ze vaker in een procedure terecht komen.
Naast de bovengenoemde problemen, zijn er bewijsproblemen. In het privaatrecht is de regel: wie stelt, bewijst. Dit is een belangrijke drempel voor slachtoffers van discriminatie. Ontkennen is in deze regel macht. Dit probleem is op Europees niveau onderkend. Het volstaat als de verzoeker feiten aanvoert die onderscheid kunnen doen vermoeden. Het is dan aan de verwerende partij om aan te tonen dat hij geen onderscheid heeft gemaakt.

Hoe wordt de wetgeving geëvalueerd?

Gelijk krijgen leidt lang niet altijd tot verbetering van de situatie. Bovendien kan het zo zijn dat naleving niet meer mogelijk is.

Recht is algemeen, maar de sterken/machtigen zullen vrijwel steeds beter in staat zijn om deze rechten af te dwingen en aan plichten te ontkomen dan leden van minderheidsgroepen of onderdrukte groepen. Wetgeving kan op verschillende wijzen worden geëvalueerd. Als het initiatief bij de burger ligt, is een van de vragen die in een evaluatie moet worden beantwoord of de burger dit initiatief ook neemt en in welke gevallen dit wel en niet succesvol is. Dit richt zich op specifieke effecten van de wet. Een andere mogelijkheid is om na te gaan of degenen, tot wie de gelijkebehandelingsnorm zich richt, uit zichzelf hun gedrag aanpassen. Dit worden de algemene effecten genoemd. De resultaten van de evaluaties naar de werking van de gelijkebehandelingswetgeving bevestigen over het algemeen de veronderstelling dat formele gelijkheid nog niet tot procedurele gelijkheid en materiële gelijkheid leidt. Een manier om dit wel te bewerkstelligen, kan zijn het opleggen van positieve verplichtingen aan de overheid. Men pleit er vooral voor de werking van de gelijkebehandelingswetgeving niet te zeer afhankelijk te maken van het initiatief van het slachtoffer, maar beter en meer gebruik te maken van de mogelijkheden die de wetgeving biedt om de algemene werking te vergroten, onder meer door betere informatie te verstrekken over de gelijkebehandelingswetgeving aan werkgevers en aanbieders van goederen en diensten.

Wat is het belang van rechtssociologisch onderzoek?

Formele gelijkheid (gelijkheid voor de wet) resulteert niet noodzakelijk en zeker niet vanzelf in procedurele gelijkheid (gelijke onderhandelingspositie) en materiële gelijkheid (gelijke resultaten). Het belang van rechtssociologisch onderzoek, voor effectiviteit van gelijke behandelingswetgeving en het strafrechtelijk verbod op discriminatie, is dat het aantoont dat het gelijkebehandelingsrecht er niet zonder meer in slaagt materiële gelijkheid te bewerkstelligen en alle obstakels weg te nemen.

Stampvragen

1. Wat is het verschil in bewijsrecht in Nederland en Europa?

2. Wat zijn de drie stadia die je moet doorlopen als slachtoffer om te procederen? Leg uit wat daar de vereisten voor zijn.