Er worden steeds meer wrakingsverzoeken ingediend, zo blijkt uit Utrechts onderzoek naar het functioneren van de wrakingsprocedure in verschillende landen. De stijging van het aantal gehonoreerde verzoeken is echter niet navenant. Het feit dat dit oneigenlijk gebruik van de wrakingsprocedure suggereert is de aanleiding voor auteurs om dit artikel te schrijven. Op lange termijn leidt dergelijk misbruik tot ondergraving van de procedure en is daarmee ongewenst.

Ook binnen de rechtspraak zelf leidt dit tot onrust en zijn er verschillende experimenten gaande, zoals het samenstellen van de wrakingskamer uit rechters afkomstig uit een ander gerecht. Ook de Raad voor de Rechtspraak onderkent het probleem en heeft in 2012 onderzoek uitgevoerd naar het functioneren van de procedure.

De Nederlandse wrakingsprocedure

Art. 6 EVRM vereist onder andere een onpartijdige rechter. Indien aan deze onpartijdigheid getwijfeld wordt, kan een wrakingsverzoek ingediend worden. Om te voorkomen dat de wrakingsprocedure ingezet moet worden, kan de rechter er uit eigen beweging voor kiezen zich (in)formeel te verschonen. De procedure voor zowel de wraking als de formele verschoning is vastgelegd in verschillende wettelijke regelingen (art. 36-39 Rv, 512-516 Sv en 8:15-8:18 Awb), die weer verder uitgewerkt zijn in richtlijnen en protocollen.

Bij het indienen van een wrakingsverzoek dienen de relevante feiten en omstandigheden naar voren gebracht te worden waaruit vrees voor rechterlijke partijdigheid ontstaat. Het verzoek wordt vervolgens door de wrakingskamer (waarin de te wraken rechter geen zitting heeft) ter openbare zitting behandeld.

In sommige gevallen wordt deze wrakingskamer samengesteld uit rechters afkomstig van een ander gerecht. Als de wrakingskamer misbruik van de procedure vermoed, kan zij ervoor kiezen volgende wrakingsverzoeken niet in behandeling te nemen. Het wrakingsverzoek heeft schorsende werking. Een rechter tegen wie een wrakingsprocedure loopt, kan ervoor kiezen om in de wraking te berusten op grond van art. 38 Rv. Als de betrokken rechter niet berust, zal binnen twee weken een uitspraak van de wrakingskamer volgen. Op basis van de beslissing van de wrakingskamer zal er een nieuwe rechter voor de behandeling van de inhoudelijke zaak moeten worden aangesteld.

Hoewel hier door de Hoge Raad in sommige gevallen uitzonderingen zijn aanvaard, staan er behalve de klachtprocedure van art. 26 RO geen rechtsmiddelen open tegen de beslissing van de wrakingskamer.

Elementen van inspiratie uit buitenlandse rechtsstelsels

In verschillende landen staan financiële sancties op misbruik van de wrakingsprocedure. Volgens de auteurs is dit ook in Nederland het overwegen waard, dit om te voorkomen dat betrokkenen al te licht over de inzet van dit middel zullen denken. Daarentegen gaat er van een dergelijke sanctie ook een sterk afschrikwekkend effect uit. Er moet tussen deze voor en nadelen dan ook een goede balans gezocht worden. Deze overweging geldt ook als er alleen gekozen wordt voor de mogelijkheid tot proceskostenveroordeling, zoals dat in Zwitserland mogelijk is. In de overweging moet in ieder geval ook betrokken worden dat de kosten van de wrakingsprocedure gezien kunnen worden als de systeemkosten van de rechterlijke macht. De auteurs zijn in ieder geval niet voor een wettelijke regeling die verplicht tot enige sanctie: de bevoegdheid om in individuele gevallen een afweging te maken, komt toe aan de wrakingsrechter. Indien gekozen wordt voor een financiële sanctie, dan dient voor die sanctie een wettelijke grondslag te bestaan, maar komt het aan de rechterlijke macht toe om in de concrete omstandigheden te bepalen wat als oneigenlijk gebruik van de bevoegdheid gezien moet worden. In veel landen wordt een wrakingsverzoek behandeld door een hogere rechter: in Nederland is er echter hooguit sprake van horizontale spreiding (behandeling door een rechter van een ander gerecht). De auteurs bepleiten echter ook verticale spreiding: dit om de maatschappelijke aanvaardbaarheid te vergroten. Er speelt in deze afweging ook een intern aspect mee, omdat het besluit van een hogere rechter om niet te wraken een bevestiging van de positie van de lagere rechter is (dit leidt uiteindelijk ook tot grotere aanvaardbaarheid van een uitspraak). Van toewijzing van het verzoek door een hogere rechter gaat weer een sterk leer-effect uit. Als nadeel wordt slechts het hogere salaris van een raadsheer aangedragen. Dit neemt ook de behoefte aan de mogelijkheid tot het aanwenden van een rechtsmiddel voor een groot deel weg. Deze behoefte ontstaat echter weer wanneer de mogelijkheid tot het opleggen van een sanctie ingevoerd zou worden.

Ook pleiten de auteurs voor de invoering van een stelsel van termijnen, omdat dit duidelijkheid schept en het vertrouwen in de rechtspraak dient. Een dergelijk effect kan ook worden bereikt door het in de wet opnemen van wrakingsgronden, omdat voor de rechters duidelijk is wanneer zij zich dienen te verschonen. Nadeel hiervan is dat de wrakingsregeling als geheel complexer wordt. Daarnaast stellen de auteurs een systeem voor waarin de schorsende werking van het wrakingsverzoek in min of meerdere mate te beperken. Dit om te voorkomen dat de wrakingsprocedure als vertraginsmethode ingezet wordt. Met betrekking tot motivatie van wrakingsbeslissingen pleiten de auteurs voor een stelsel waarin slechts in strafzaken gemotiveerd hoeft te worden in combinatie met het opnemen van een stelsel van formele wrakingsgronden die in beginsel minder motivering behoeven. De open grond blijft ook bestaan en motivering vereisen.

Contouren van de nieuwe wrakingsregeling

Naast de hierboven geschetste mogelijkheden tot verbetering pleiten de auteurs voor het benadrukken van de verantwoordelijkheid van de rechter om zich te verschonen. Ook bepleiten ze differentiatie in de wrakingsprocedures: een op snelheid gerichte procedure voor de beoordeling van kennelijk ongegronde verzoeken en een procedure voor de ontvankelijke verzoeken waarin de gegrondheid door een wrakingskamer onderzocht zal worden.