Pedagogische ondersteuning en de rol van het CJG

De ondersteuning van opvoeders is tegenwoordig een belangrijk onderdeel van het preventief beleid voor jeugd en gezin. Door een luisterend oor en vroegtijdige hulp te bieden bij kleine vragen, twijfels of beginnende problemen kan escalatie van opvoed- en opgroeiproblemen voorkomen worden. De effectieve realisatie van deze vorm van ondersteuning vraagt echter nog de nodige aandacht. De uitvoeringsverantwoordelijkheid voor preventieve laagdrempelige opvoedingsondersteuning in Nederland ligt sinds enkele jaren niet meer bij de overheid maar bij de gemeenten. De ingevoerde Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) heeft de verantwoordelijkheid voor lichte opvoedsteun, informatie en advies, signalering van problemen en zorgcoördinatie, in combinatie met de taken van de jeugdgezondheidszorg, neergelegd bij de gemeentelijke Centra voor Jeugd en Gezin. Deze centra dienen een link te leggen met andere netwerken van professionele medeopvoeders. Ook al zijn de CJG's nog volop in ontwikkeling, intussen komen er alweer nieuwe taken op de gemeente af, de verantwoordelijkheid voor de jeugdzorg.

Er is een aantal voorwaarden waaraan voldaan dient te worden om preventieve pedagogische ondersteuning te kunnen bieden. Zo dient er een gezamenlijke visie op de pedagogische opdracht van de CJG's te zijn. Er dient aandacht geschonken te worden aan drempelverlaging en er dient samengewerkt te worden met partijen in de 'frontlinie' oftewel partijen die dicht bij de ouders staan. Om een goed beeld te krijgen van de huidige situatie dient er eerst gekeken te worden naar de maatschappelijke context waarin gemeenten anno 2010 opereren. Er zijn drie belangrijke elementen te onderscheiden. Ten eerste de beleidscontext, en dan met name de grote nadruk op horizontale samenwerking en verantwoording. Men dient op zoek te gaan naar nieuwe verbindingen tussen verschillende instellingen, de pedagogische infrastructuur dient uitgebreid te worden. Dit wordt ook wel 'horizontale governance' genoemd, wat sinds de invoering van de Wmo steeds belangrijker is geworden. Één van de relevante aandachtspunten in het kader van de Wmo is de versterking van de burger zelf en de vrijwillige inzet rond het gezin.

Ten tweede speelt de toegenomen opvoedingsonzekerheid bij professionals een belangrijke rol (handelingsverlegenheid). Duidelijke kaders voor wat goed is en wat fout is in de opvoeding zijn er niet meer. Het wordt daarom ook steeds belangrijker om goed af te stemmen met ouders en andere professionals wat de rol van de medeopvoeder is. Maatschappelijke ontwikkelingen zoals voortschrijdende individualisering en de toenemende invloed van de media, vragen om meer afstemming rondom opvoeden. Tot slot hangt de maatschappelijke context samen met het multi-etnische karakter van de moderne samenleving. Er dient gezocht te worden naar nieuwe 'standaarden' om zo duidelijkheid te scheppen in het vraagstuk van de onzekerheid. Er dient gekeken te worden naar een manier om de diverse populatie adequaat te ondersteunen en een manier om ook de migrantenouders te bereiken. Deze deelpopulatie wordt over het algemeen minder goed bereikt, hetgeen een zorgelijke constatering is, gezien het hogere aantal vragen waarmee zij lijken te worstelen.

Dit is met name het gevolg van wantrouwen, onbekendheid en onvoldoende aansluiting van het hulpaanbod bij de referentiekaders en vragen van ouders. Wat tot gevolg heeft dat ouders een beperkt beroep doen op hulp bij de opvoeding.

De pedagogische opdracht van het CJG

Een van de voorwaarden voor het realiseren van een laagdrempelige pedagogische infrastructuur rond gezinnen is het ontwikkelen van een gezamenlijke visie op de pedagogische opdracht van het CJG. Naast een visie op de doelgroep die men bedient, een visie op de opvoeding en op de ontwikkeling van kinderen is ook de definitie van en visie op opvoedingsondersteuning van belang. Denk hierbij bijvoorbeeld aan rolafbakening tussen ouders en professionals, de omgang met ouders in het algemeen, maar ook de kernbegrippen als 'laagdrempelig werken' en 'ouders versterken'. Daarnaast zou 'diversiteitgevoelig werken', het verbeteren van het bereik en de kwaliteit van voorzieningen voor gezinnen van diverse afkomst een kernelement moeten zijn van de visie op de pedagogische opdracht van het CJG. Zeker door de toenemende diversiteit van de te bedienen gezinnen wordt dit steeds belangrijker.

In de praktijk lijkt er echter weinig ruimte over te blijven voor visievorming. Er wordt vooral veel aandacht besteed aan procedures voor samenwerking wat de totstandkoming van een duidelijke visie in de praktijk een beetje in de weg staat. Dit heeft met name te maken met de grote druk waaronder de CJG's op dit moment tot stand komen, ze zijn dan ook nog volop bezig met ontwikkelen. Zo dient er een basisaanbod samengesteld te worden en moeten er netwerken opgezet worden. Daarnaast zorgt de onduidelijkheid rond de inhoud van de visie én de onduidelijkheid rond de rol van de pedagogische professionals, voor verdere beperkingen als het gaat om het ontwikkelen van een visie op de pedagogische opdracht van het CJG. Moet het CJG één normatief-pedagogische visie uitdragen? Of gaat dat te veel richting 'staatspedagogiek', ? Daarnaast is dat niet de beste aanpak als je ouders van verschillende achtergronden goed wil kunnen helpen en aanspreken.

Wat duidelijk naar voren komt in discussies over het desbetreffende onderwerp is dat er zeker ook visie nodig is op opvoedingsondersteuning en de vormgeving ervan: aandacht voor bereik van en omgang met ouders moet voorop staan. Maatwerk kan nuttig zijn maar er moet ook gekeken worden naar waar de grenzen liggen. Waar is cultuurspecifiek aanbod nodig en waar voldoet regulier aanbod. Tegenover ouders is het ook van belang om vanaf het begin helder te zijn over het aanbod.

Eén visie op opvoeding

De meeste opvoedprogramma's zijn ontwikkeld vanuit westerse theorievorming over opvoeding en ontwikkeling, en niet getoetst op hun werking voor migrantengezinnen. Gemiddeld ligt de nadruk in de opvoeding bij migrantengezinnen meer op conformiteit en presteren, ook al doet zich veel variatie en ontwikkeling voor. Het geloof en opvattingen die domineren in de eigen etnische gemeenschap of bij familieleden zijn belangrijke referentiekaders.

Als het doel van opvoedingsondersteuning is om de ouders te versterken dan is het van belang dat er goed op hun opvattingen, vragen en behoeften wordt aangesloten. Dit kan door professionals samen casussen te laten bespreken om op deze wijze dit type vraagstukken te expliciteren. Professionals in het CJG dienen gezamenlijk de culturele sensitiviteit te ontwikkelen die nodig is om met een diverse populatie om te gaan (een open houding en reflectie op de eigen normen).

Drempelverlaging

Door een gebrek aan visievorming en de grote druk van het opbouwen van samenwerkingsrelaties bestaat het risico van een gebrek aan aandacht voor de gewenste laagdrempeligheid van het CJG. Dit terwijl het CJG bedoeld is als inloop voor kleine opvoedingsvragen (“public health”-benadering). Daarentegen is er (onbedoeld) vaak sprake van een 'risicobenadering'. Vooral in de leeftijdsgroep van het voortgezet onderwijs kan veel gewonnen worden met een brede samenwerking die opvoedsteun dichterbij álle ouders brengt. Scholen zijn bij uitstek geschikt om op zoek te gaan naar aanknopingspunten voor brede pedagogische ondersteuning, waarbij ouders ook onderling met elkaar in gesprek kunnen gaan (community-benadering). De 'inloopfunctie' van het CJG, dat maar moeilijk gerealiseerd lijkt te kunnen worden, kan daar misschien een plek krijgen voor ouders met tieners. Scholen nemen tegenwoordig zelf ook steeds meer het initiatief om in contact te komen met de ouders van leerlingen, vooral mentoren zijn voor ouders een direct en logisch aanspreekpunt voor de opvoeding. Het probleem is echter dat ouders niet precies weten wat ze van de school kunnen verwachten, en evenmin wat de school van hen verwacht. Omgekeerd vragen mentoren en de schoolleiding zich af hoever ze kunnen gaan wanneer het geen directe problemen betreft. Om hier wat meer duidelijkheid in te kunnen scheppen is het van belang dat er een goede samenwerking ontstaat in de driehoek ouders - CJG - school.

Migrantenorganisaties

Een andere vorm van samenwerking die juist bij een etnisch diverse samenleving van belang kan zijn is de samenwerking met migrantenorganisaties. Wanneer migrantenorganisaties betrokken worden bij de reguliere opvoedondersteuning voelen zij zich niet langer als een 'doorgeefluik' van ouders maar als inhoudelijk betrokkene. Wat voor iedereen beter is, aangezien er juist binnen dit soort organisaties vaak relevante inzichten aanwezig zijn over de gevoeligheden van ouders; soms is er ook sprake van een eigen aanbod dat goed lijkt aan te slaan. De bestaande afstand tussen enerzijds het reguliere aanbod en anderzijds de zelforganisaties wordt veroorzaakt door onder andere beperkte continuïteit aan de kant van de migrantenorganisaties en het ontbreken van onderzoeksmatig bewijs dat de zelf ontwikkelde aanpakken ondersteund. Zelfs bij intensieve samenwerking ontbreekt vaak de vertrouwensrelatie, zowel de spelende ongelijkheid, de onbekendheid als het gebrek aan visie zijn hier redenen voor.

Daarnaast wordt er vanuit migrantenorganisaties vaak wantrouwend naar het CJG gekeken, het zou een 'wit-bolwerk' zijn dat ouders en kinderen niet adequaat kan ondersteunen en waar ouders dreigen hun kinderen te verliezen als zij er hulp vragen.

Er zal dus goed nagedacht moeten worden over een manier om ouders het idee te geven dat ze hun vragen over opvoeding kunnen stellen in een instelling die tegelijkertijd ook doorverwijst naar geïndiceerde zorg.