Met de term groepszorg (group care) verwijst men naar elke samengestelde zorggelegenheid, zowel grote als kleine instituties en groepshuizen. In 1989 werden door de Verenigde Naties de Kinderrechten opgesteld. Hierin stelt men dat de familie de fundamentele groep van de samenleving is, en men beschouwd deze als de meest natuurlijke omgeving voor de opvoeding en het welzijn van het kind. Families zouden moeten worden beschermd en ondersteunt. Als kinderen om wat voor reden dan ook niet met hun familie kunnen opgroeien, heeft het kind recht op speciale bescherming en ondersteuning van de staat. Een aantal jaren geleden hebben de Verenigde Naties de richtlijnen verduidelijkt. De alternatieve zorg voor jonge kinderen (met name de kinderen jonger dan drie jaar), moet worden gegeven in een familiaire setting. Residentiële zorgfaciliteiten en familiaire zorg kunnen elkaar aanvullen en samen de beste zorg voor de kinderen geven. Het is echter de mening van de auteurs dat institutionele zorg niet optimaal is voor kinderen van alle leeftijden, en dat zelfs plaatsing in kleine groepszorg schadelijk kan zijn voor het welzijn van de jeugd.

Hoe ziet een gezonde relatie met een ouderfiguur eruit?

Een gezonde relatie met een ouderfiguur is een vereiste voor kinderen van alle leeftijden, om probleemgedrag en interpersoonlijke problemen te verminderen. Uit onderzoek blijkt dat het hebben van een positieve en stabiele steun een van de meest belangrijke factoren is in het bevorderen van de weerbaarheid van individuen gedurende de hele levenscyclus. In de kindertijd, de adolescentie, en zelfs in de volwassenheid is gebleken dat het hebben van steun zeer positieve effecten heeft. Een ouderfiguur kan de vatbaarheid voor peerinvloed verminderen, het gedrag van de adolescent in de gaten houden, structuur geven, toenemende autonomie bespreken, deelname in school aanmoedigen en toekomstplannen maken. Een gezonde relatie met een ouderfiguur kan de adolescent helpen bij het maken van een gezonde transitie naar de volwassenheid. Maar verbondenheid aan een volwassene vereist dat de volwassene consistent beschikbaar is. Maar in groepszorg wordt in diensten gewerkt. En ongeacht of deze diensten uren of dagen betreffen, het werken in diensten beïnvloedt de toegankelijkheid van het ouderfiguur. Ook worden bepaalde activiteiten afgeraden om het laten ontstaan van een ouder-kind relatie, en daarmee aansprakelijkheid, te voorkomen. Kinderen gaan dan op zoek naar de steun van hun vrienden, terwijl deze vrienden ook allerlei problemen hebben en wellicht een negatieve invloed hebben.

Wat is de relatie tussen ouderlijk toezicht en toenemende autonomie?

De relatie tussen een ouder en een kind betreft een continue aanpassing van de balans tussen de rol van de ouder als beschermer en de behoefte van het kind voor autonomie. Bij een goede balans zal het kind in staat zijn om te leren wat de regels en normen en waarden zijn, om goede relaties te onderhouden, om vaardigheden te ontwikkelen en om onafhankelijk te worden. Deze balans is afhankelijk van twee processen. Ten eerste moeten er individuele regels en gevolgen bestaan voor het gedrag van het kind. Elk kind is anders, en ook binnen het gedrag van het kind bestaan schommelingen, en regels en gevolgen moeten daarop worden aangepast. Ten tweede moet het systeem wederkerig responsief zijn. Dat betekent dat de regels moeten worden aangepast naarmate het kind ouder wordt, zodat het kind zelf verantwoordelijke beslissingen kan maken. Als het systeem goed individueel is aangepast en flexibel genoeg is, kan het kind steeds meer controle krijgen over zijn/haar eigen leven, terwijl er tegelijkertijd een soort veiligheidsnet bestaat in het geval van een verkeerde beslissing. Een institutionele instelling met vaste regels en procedures kan niet aan deze eisen voldoen en daarom ook geen gezonde ontwikkeling van autonomie bewerkstelligen.

Hoe verandert de acceptatie van autoriteit?

Terwijl kinderen opgroeien, veranderen de gebieden waarop zij de autoriteit van hun ouders accepteren. Men maakt onderscheid tussen drie van deze gebieden. Adolescenten accepteren de autoriteit van hun ouders wanneer het morele (voorbeeld: pesten, slaan), conventionele (voorbeeld: etiquette) of veiligheidskwesties (voorbeeld: alcoholgebruik) betreft. Adolescenten accepteren de autoriteit van hun ouders vaak niet wanneer het persoonlijke kwesties betreft. En naarmate de kinderen opgroeien, gaan steeds meer onderwerpen deel uitmaken van het persoonlijke leven en de persoonlijke keuzes van de adolescent en zal deze steeds minder de autoriteit van de ouders accepteren. In instituties waar de levens van de kinderen te veel worden gereguleerd en er op allerlei gebieden zonder goede reden naar de autoriteit moet worden geluisterd, kunnen de kinderen zich gaan verzetten.

Wat zijn de effecten van groepszorg?

Ten eerste wordt er een onderscheid gemaakt tussen tijdelijk in groepszorg leven (zoals in kampen, of psychiatrische instellingen) en permanent in groepszorg leven. Wanneer de zorg tijdelijk is onderhouden de kinderen en het personeel zeer nauwe, continue relaties met elkaar. Terwijl kinderen die hun hele jeugd in groepszorg leven afhankelijk zijn van een continu wisselend personeel. Groepszorg is dus geen gezinsvervanging.

Daarnaast kan groepszorg probleemgedrag veroorzaken. Uit onderzoek is gebleken dat kinderen die opgroeien in de groepszorg meer kans hebben op het vertonen van delinquent gedrag en criminele activiteiten. Dit zou het gevolg zijn van modeling, voorbeeldgedrag en een gebrek aan goede regulering. Daarbij zorgt groepszorg er voor dat de kinderen minder contact hebben met andere kinderen die ‘gewoon’ opgroeien, zonder emotionele- en gedragsproblemen, en die positieve steun kunnen geven.

Ook kan groepszorg psychologische schade veroorzaken. Uit een onderzoek, op basis van kinderen levend in de kibbutz in Israel, bleek dat deze kinderen hogere niveaus hadden van bindingsangst. Dit zou kunnen komen door de afwezigheid en ontoegankelijkheid van de ouders. Deze effecten werden gezien bij ‘normale’, niet-getraumatiseerde kinderen. Men zou zich daarom kunnen afvragen wat het effect zou zijn bij kinderen die al verschillende trauma’s hebben.

Ten slotte kan groepszorg voor mishandelde en misbruikte kinderen fysiek gevaarlijk zijn. Kinderen in de groepszorg lopen meer risico op seksueel en fysiek misbruik dan de rest van de populatie. Volgens sommige wetenschappers zijn daar drie redenen voor. Ten eerste zou de instabiliteit van het verzorgend personeel in de zorginstellingen leiden tot een afwezigheid van betrouwbare relaties tussen het personeel en de kinderen. Ten tweede zou er te veel werk zijn voor het personeel. Ten derde zouden de groepen instabiel zijn en de mogelijkheid voor het creëren van gezonde vriendenrelaties voorkomen. Het plaatsen van getraumatiseerde en kwetsbare kinderen in instellingen waar zij niet uit weg kunnen, en waar meer risico is op misbruik, is volgens de auteurs zeer slecht.

Daarentegen is er gebrek aan wetenschappelijk bewijs voor groepszorg. Er is geen wetenschappelijk bewijs dat laat zien dat groepszorg een positief effect zou hebben op de kinderen. Veel van de oorzaken waardoor kinderen in groepszorg worden geplaatst (denk aan middelenmisbruik, seksueel deviant gedrag en delinquentie) kunnen effectief en veilig in de gemeenschap en in familiesettings worden behandeld.

Is er een mogelijkheid voor een gezonde relatie met een ouderfiguur?

Zelfs kinderen die nog nooit een gezonde relatie hebben gehad, kunnen in de juiste familieomgeving een gezonde relatie ontwikkelen met een ouderfiguur. Wetenschappelijk onderzoek heeft dat bevestigd. Er is ook aangetoond dat de kans dat de adolescent een gezonde relatie vormt met de pleegouder direct gerelateerd is aan de kwaliteit van de interacties tussen hen.

Groepszorg is daarentegen niet voor jongere kinderen. Het plaatsen van jonge kinderen in groepszorg heeft zeer nadelige gevolgen voor vrijwel alle ontwikkelingsdomeinen (denk aan structurele en functionele hersenabnormaliteiten). Daarbij heeft het een zeer negatieve invloed op de manier waarop zij later relaties aangaan, als zij die al vormen. Ze vormen minder relaties, en hebben meer kans op slechte relaties.