1. Introductie

Ouderschap overtuigingen door geschiedenis

Als je om je heen kijkt, zie je overal verschillende soorten mensen, afhankelijk van de plek en context waar je bent. We hebben echter één ding gemeen: ieder van ons is ooit een kind geweest. Voor de meesten van ons was de eerste bron van informatie die we verkregen onze ouders. Daarom wordt in onderzoek vaak de vraag gesteld: hoe beïnvloeden ouders de ontwikkeling van hun kinderen? Zijn er verschillen tussen vader en moeder? De rol die ouders spelen in de ontwikkeling van kinderen wordt socialisatie genoemd. Socialisatie is het proces waarbij naïeve individuen vaardigheden, gedragspatronen, waarden en motivatie worden geleerd die ze nodig hebben om goed te kunnen functioneren in de wereld waarin ze opgroeien. Hoe ouders hun kinderen socialiseren, is een lastige vraag om te beantwoorden. De eerste pogingen om socialisatie en ouders te bestuderen begonnen in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw. Er werd toen echter alleen gefocust op ouderlijke liefde en straf, en hoe dit het gedrag van een kind beïnvloedt. Er zijn echter veel meer dimensies die bestudeerd kunnen worden. Nieuw onderzoek laat daarbij zien dat de overtuigingen over hoe kinderen moeten worden opgevoed verschillen over tijd en verschillende culturen. Volgens Phillippe Ariès in zijn boek ‘Centuries of Childhood’, veranderen de ideeën over kindertijd door de geschiedenis heen. Volgens hem bestond het concept kindertijd nog niet tijdens de Middeleeuwen. Kinderen werden gezien als kleine volwassenen, niet kwalitatief anders dan volwassenen. Deze volwassen-gecentreerde­ visie op kinderen verandert in de late 16^e eeuw. Dan komt er meer een kind-gecentreerde visie in de hoogste klassen. Kindertijd werd gezien als een aparte periode in het leven waarin het belangrijk was om educatie in te zetten. De manier waarop ouders naar hun kinderen kijken veranderde hierdoor ook langzaam. Waar ze eerst hun kinderen zagen als krachten die ingezet konden worden om arbeid te verrichten, werden kinderen steeds meer gezien als individuen met unieke psychologische behoeften. Tot de late 19^e eeuw (de Industriële Revolutie) was er nog geen idee over een echte aparte kindertijd in alle klassen van de samenleving. De studie van Ariès baseert zich op schilderijen van kinderen door de tijd heen. Waar je eerst ziet dat kinderen worden afgebeeld als volwassenen, verandert dit later. Ook al is er veel kritiek op de theorie van Ariès – de Grieken hadden bijvoorbeeld wel al verschillende fasen om kindertijd te beschrijven – het centrale punt is dat overtuigingen over kinderen en ouders een sociale constructie zijn. In plaats van te kijken naar schilderijen, is het belangrijk om teksten van invloedrijke onderzoekers te lezen. Hier worden voorbeelden genoemd van vier beroepen: religieuze leiders, filosofen, artsen en psychologen.

Religieuze leiders

In religieuze teksten zijn er veel voorbeelden te vinden van visies over kinderen en ouders in hun ontwikkeling. De drie grote religies in de wereld – Christendom, Jodendom en Islam – leggen de nadruk op het belang van familie. Respect voor de familie, aandacht voor de kinderen, het zijn allemaal waarden die in deze religies terugkomen. Vandaar dat er in religieuze teksten ook veel aandacht wordt besteed aan hoe kinderen moeten worden opgevoed. Zo stelde St. Augustine van Hippo (354-430 N.C.) dat kinderen van nature zondig zijn. Martin Luther (1483-1546 N.C.) had een patriarchische visie op opvoeding, waarin vaders de autoriteit en morele gids van het gezin waren. Calvijn (1509-1564 N.C.) ondersteunde het idee dat kinderen zondig waren, en dat ouders een belangrijke rol hebben in het corrigeren van dit probleem. Hij vond dat ouders dit op een vriendelijke, doch strenge manier moesten doen. Met zijn ideeën beïnvloedde hij vele protestante denkers, zoals Robinson (1575-1625), die voor harde straffen pleitte. In de volgende eeuw kaartte John Wesley (1703-1791) het belang aan van ouderlijke discipline als essentieel voor de ontwikkeling van kinderen. In de koloniale en postkoloniale periode vonden historici dat de autoritatieve ideeën van Robinson niet representatief waren voor de koloniale bevolking. Fysieke straffen werden niet veel gepromoot.

Filosofen

Eén van de terugkerende thema’s onder filosofen is het belang van de eerste levensjaren. Aristoteles (384-322 v. Chr.) introduceerde het begrip tabula rasa en benadrukte hiermee het belang van de omgeving bij de vorming van het kind. Aristoteles was aanhanger van een patriarchische samenleving, waarin het huishouden de primaire taak van de vrouwen is. John Locke (1632-1704) karakteriseerde het kind als een onbeschreven blad en verwierp het idee dat kinderen zondig zijn. Daarnaast benadrukte hij de invloed van de omgeving en het belang van vroege stimulatie en aanmoediging door ouders van volwassen gedrag. Volgens Locke zijn kinderen rationele wezens en moeten ze niet gestraft of beloond worden, maar moet met hen beredeneerd worden. Hij benadrukte het belang van de eerste levensjaren en door zijn werk werden ouders in Europa en Amerika meer warm en egalitair. Toch heeft Locke ook praktijken voorgesteld, die tegenwoordig als bizar worden beschouwd. Zo pleitte hij voor verharding (hardening) van baby’s, om babysterfte te bestrijden. Voorbeelden van manieren om kinderen te ‘verharden’, zijn het onderdompelen van baby’s in een koud bad en het toedienen van lage pijnniveaus. Ook Rousseau (1712-1778) verwierp het idee dat kinderen zondig worden geboren. Hij stelde dat kinderen onschuldig en amoreel worden geboren, en worden zij soms door de samenleving verdorven. In tegenstelling tot Locke geloofde Rousseau echter dat kinderen pas op 12-jarige leeftijd rationeel worden. Daarom zou het bestraffen van wangedrag volgens hem op jonge leeftijd niet nuttig zijn. Rousseau stelde dat kinderen positieve neigingen hebben en weinig hulp van hun ouders nodig hebben om natuurlijk te ontwikkelen.

Artsen

Aangezien artsen zich met name bezighouden met het bestrijden van ziekte en dood, gaven artsen vooral advies omtrent voeding. Holt (1855-1924) schreef een boek met informatie over de dagelijkse zorg van kinderen, mijlpalen in de ontwikkeling, aanbevelingen met betrekking tot voeding, en oplossingen voor veelvoorkomende kwaaltjes en gedrag. Hoewel enkele van zijn adviezen ook tegenwoordig nog worden gegeven, worden bepaalde adviezen nu beschouwd als vreemd. Zo raadde Holt aan baby’s niet te kussen, om de verspreiding van bijvoorbeeld tuberculose te voorkomen. Ook vond hij duimzuigen een groot probleem. Hij bedacht als oplossing om de armen van een kind ‘s nachts aan de wieg vast te binden. Een kind wat streng volgens de regels van Holt werd opgevoed, groeide op tot een nog invloedrijkere arts, dr. Benjamin Spock. Hij vond het belangrijk dat ouders in zichzelf geloofden en genoten van het ouderschap. Ook al raadde hij aan geen gebruik te maken van fysieke straffen; toch kan Spock niet gezien worden als een aanmoedigende en permissieve ouder.

Psychologen

Europese psychologen, zoals Sigmund Freud, Alfred Adler, Jean Piaget en Erik Erikson, besteedden vel aandacht aan verschillende aspecten van opvoeding en de ontwikkeling van kinderen. Hall (1844-1924) was een psycholoog die een belangrijke rol heeft gespeeld bij het opstarten van onderzoek naar de ontwikkeling van kinderen. Met betrekking tot de opvoeding, benadrukte Hall het belang van fysieke straf. Hij heeft niet de meest intellectuele bijdrage geleverd aan het onderzoek, maar heeft wel veel invloed uitgeoefend op het opstarten van onderzoek naar deze gebieden. Watson wordt gezien als de ‘vader’ van het behaviorisme, een benadering die stelt dat gedrag grotendeels door de omgeving wordt bepaald. Volgens Watson was klassieke conditionering een verklaring voor de manier waarop kinderen leren. Hij negeerde de rol van genetische erfelijkheid. Watson ontwikkelde op basis van zijn theoretische oriëntatie eigen ideeën. Zo was hij een tegenstander van het gebruik van straffen, onder andere omdat een straf na het wangedrag plaatsvindt en het dus niet contingent is. Klassieke conditionering ziet Watson als manier waarop kinderen kunnen leren. Operante conditionering was in die tijd ook nog niet ontwikkeld.

Andere bronnen van ouderschap overtuigingen

Politieke en sociale krachten

DeMause heeft laten zien dat er vroeger veel sprake was van onder andere infanticide (het doden van baby’s), fysiek en seksueel kindermisbruik en het verkopen of verlaten van kinderen. Het vroegste bewijs voor deze harde en misbruikende opvoedpraktijken is afkomstig van de kleitabletten uit Mesopotamië, rond 1750 v. Chr. Uit de gedragswetten blijkt dat er sprake was van een patriarchische oriëntatie ten opzichte van nakomelingen: kinderen waren eigendom van hun vader en hadden geen eigen rechten. Zie box 1.4 op bladzijde 17 voor een aantal voorbeelden van codes met betrekking tot de ouder-kind relatie. Zie box 1.5 op bladzijde 18 voor enkele misbruikende of controversiële praktijken die in China, Italië, Arabische landen en de Verenigde Staten werden of worden uitgevoerd. In het oude Egypte (3000-1000 v. Chr.) werden kinderen daarentegen op een kindgerichte manier opgevoed. De opvoeding werd gekenmerkt door liefde, zorg en plezier. Dit geldt ook voor de opvoedpraktijken van de klassieke Grieken (490-323 v. Chr.). Aristoteles ontwikkelde een stadiatheorie over kinderen. Daarnaast benadrukte hij de individualiteit van elk kind en raadde hij ouders aan om hun opvoeding aan elk kind aan te passen. De Romeinen bouwden voort op de Griekse ideeën over opvoeding. Romeinse ouders benadrukten het belang van de eerste levensjaren en besteedden veel aandacht aan het beïnvloeden van de fysieke, morele en intellectuele ontwikkeling van hun kind. Hoewel ouder-kind relaties werden gekenmerkt door warmte, was er sprake van een sterke patriarchie. Het begrip patria potestas (macht van de vader) verwees naar de absolute autoriteit van vaders. Kindermoord werd echter afgekeurd. De kindertijd was vroeger een gevaarlijke levensperiode. Er was sprake van een hoge baby- en kindersterfte. Desondanks hielden ouders van hun kinderen, maakten zij zich zorgen om de gezondheid van hun kinderen en rouwden zij in geval van overlijden. Een andere factor die invloed had op de opvoeding, waren de economische behoeften van het gezin. Kinderarbeid was vaak noodzakelijk. Vanaf 1836 werd kinderarbeid in de Verenigde Staten verboden en ontstond de leerplicht. In veel ontwikkelingslanden komt kinderarbeid echter nog veelvuldig voor.

Moderne media

In de moderne wereld zijn er veel bronnen van informatie over kinderen en het opvoeden van kinderen. Internet, Facebook, Twitter, blogs, posts, en sms’en zorgen ervoor dat deze informatie snel beschikbaar is. Niet ieder advies wat online te vinden is, is echter ergens op gebaseerd. Naast online artikelen, zijn er ook een hoop tijdschriften te vinden die gaan over opvoeding.

Kind rechten

In sommige landen heeft een nieuw perspectief op kinderen effect op hoe kinderen behandeld worden. Kinderen zijn de meest kwetsbare bevolkingsgroep, en ze worden vaak gezien als eigendom van de ouders. Daarom werd de Conventie van de Rechten van het Kind gecreëerd in 1989.

Onderzoek gebruiken om opvoeding te begrijpen

Alleen met behulp van systematisch onderzoek kan onderscheid worden gemaakt tussen mening en feit. De feiten zijn echter niet zoals scheikundige wetten, omdat ieder kind uniek is. Onderzoek naar opvoeding bestudeert hoe kinderen zich ontwikkelen en de rol die ouders spelen bij het beïnvloeden van de ontwikkeling.

Het begin van het onderzoek

Rond 1920 was er sprake van een opkomst van onderzoek naar opvoeding. Zie tabel 1.3 op bladzijde 24 voor drie vroege onderzoeken naar opvoeding. Deze onderzoeken leverden een aantal bijdragen, waaronder methodologische benaderingen om ouders te onderzoeken, het testen van nieuwe concepten en het identificeren van associaties tussen opvoedpraktijken en uitkomsten bij het kind. De eerste onderzoeken die keken naar de rol van ouderschap in ontwikkeling van kinderen begon halverwege 1940.

Onderzoek en advies van experts

Rankin heeft de ideeën van vijf experts geanalyseerd en kwam tot de conclusie dat de experts het over veel kwesties oneens waren. Hieruit blijkt dat experts hun advies niet op wetenschappelijk bewijs baseren. In plaats daarvan lijkt het advies te worden beïnvloed door de politieke filosofie van de expert, zoals liberaal of conservatief. Iedereen heeft eigen ideeën over opvoeding. Deze lay theories omvatten overtuigingen over hoe kinderen zijn, wanneer ze bepaalde vaardigheden verwerven, hoe kinderen veranderen en de manieren waarop ouders de ontwikkeling beïnvloeden.

Moderne onderzoekstrajecten

Tegenwoordig doen ook antropologen, biologen en sociologen onderzoek naar academische disciplines. Het begrip wat tegenwoordig heerst over opvoeding is gebaseerd op empirische bevindingen. Dit is dus anders dan dat het gebaseerd is op overtuigingen over opvoeding. Clarke-Stewart stelt dat de ideeën over opvoeding in de Amerikaanse samenleving worden gekenmerkt door een aantal thema’s:

• Zorgen over de opvoeding van kinderen
• Opvoeding kan kinderen verbeteren
• Ouders leren graag van experts
• Overtuigingen over opvoeding veranderen over de tijd heen