Inleiding

Het idee dat hulpverlening of onderwijs gebaseerd zou moeten zijn op bewijs is populair en speelt een rol in veel verschillende landen. Evidence-based hulpverlening of onderwijs lijkt steeds populairder te worden. Het lijkt logisch te zijn dat het fijn is om te werken vanuit een methode of achtergrond die blijkt te werken. De vraag is daarom niet of er een rol moet zijn voor evidence based interventies binnen de hulpverlening maar welke rol dit bewijs van effectiviteit dient te spelen.

Bewijs van effectiviteit

Een nuttig punt om te beginnen met kijken naar effectiviteit en het nut hiervan bij interventies is om te kijken naar het woord “bewijs”. Bewijs kan breder zijn dan enkel pure kennis en ervaring als je bijvoorbeeld kijkt naar de rol van getuigenervaringen in een rechtszaak. Bij discussies over evidence-based interventies wordt ‘bewijs’ vaak exclusief gezien in cognitieve termen. Bewijs wordt gezien als wetenschappelijke kennis wat betekent dat het kennis is die gegenereerd is door wetenschappelijk onderzoek. Er wordt vaak gewerkt rondom de vraag “wat werkt” en of een interventie het gewenste effect heeft. Er zijn echter drie zaken waar over nagedacht moet worden met betrekking tot het bovenstaande. Ten eerste betreft dat de epistemologische dimensie van de discussie. Dit heeft te maken met de vraag hoe we kennis kunnen genereren over “wat werkt” en hoe we de status van kennis moeten begrijpen die gegenereerd wordt door experimenteel onderzoek. De tweede zaak, de ontologische dimensie van de discussie, heeft te maken met de vraag hoe links tussen interventies en effect eigenlijk worden gemaakt en in het bijzonder hoe het mogelijk is om dingen te laten werken in het sociale domein. De derde zaak, de praktijk dimensie van de discussie, heeft te maken met de vraag in hoeverre er gezegd kan worden dat de professionele praktijk gebaseerd is op kennis of bewijs en of we de voordelen van evidence –based werken inderdaad zouden moeten begrijpen in termen van de toepassing van wetenschappelijke kennis.

Epistemologie

Bewijs wordt over het algemeen gezien als ware wetenschappelijke kennis over wat werkt, gegenereerd door de toepassing van randomised controlled trials. Deze discussie geeft de indruk dat deze “waarheid” gebaseerd is op een representationele epistemologie waarbij ware kennis gezien wordt als een juiste weerspiegeling van hoe “dingen” zijn in “de wereld”. Als we inderdaad in staat zijn om ware en complete kennis te genereren over hoe dingen zijn in de wereld en over de wetten die verbindingen bepalen, dan zou het op een bepaald punt mogelijk moeten zijn om te stellen dat als we A doen, B zal volgen. Vanuit dit punt, en gezien het feit dat we dit nog niet kunnen, ontstaat een probleem. Het laat zien dat we nog niet voldoende onderzoek hebben gedaan om alle factoren, aspecten en dimensies te omvatten binnen het onderwijs. In contrast tot de representationele epistemologie staat de transactionele epistemologie. Hieruit kan gesteld worden dat “de wereld” altijd verschijnt in functie van onze interventies. Dit betekent dat we het idee op moeten geven dat het mogelijk is om complete kennis over de realiteit te bereiken. De focus is hierbij compleet op relaties tussen acties en consequenties wat suggereert dat kennis die gegenereerd is door experimenten ons inderdaad kan vertellen wat werkt. Maar een cruciaal verschil hierbij is dat er gesteld wordt dat iets wat in het verleden heeft gewerkt, niet altijd in de toekomst ook hetzelfde zal werken. Deze kennis is heel belangrijk maar geen garantie. Er is sprake van een knowledge deficit wat betekent dat er altijd een gat zal zijn tussen de kennis die we hebben en de situaties waarin we moeten handelen. Dit zorgt er op zijn beurt weer voor de vraag hoe dit gat gedicht kan worden in de praktijk.

Ontologie

Wat betreft de discussie over evidence-based werken is het niet slechts de vraag of het mogelijk is om perfecte kennis te hebben over de relatie tussen interventies en hun effecten. Daarnaast zijn er vragen over deze interventies zelf. Wat is de link tussen een actie en een effect en hoe werken interventies eigenlijk. Er kan gesteld worden dat in een geïsoleerde omgeving een actie zorgt voor een bepaalde reactie. In de praktijk is er veelal sprake van een open situatie waarbij hooguit gesproken kan worden van waarschijnlijkheid. Individuen hebben de vaardigheid om na te denken en invloed uit te oefenen op hun gedrag in plaats dat er sprake is van een direct actie-reactie effect bij een interventie. Hieraan kan gerefereerd worden als het efficacy deficit in de praktijk wat indiceert dat binnen het sociale domein interventies geen effecten genereren op mechanistische of deterministische wijze maar dat er hooguit sprake is van een waarschijnlijkheidsrelatie.

Binnen het onderwijs wordt een open situatie, namelijk een leersituatie, gestructureerd en krijgt het een plaats binnen het alledaagse leven. Door het schoollokaal krijgt de leersituatie een plaats en door roosters een tijd.

Praktijk

Een laatste punt van kritiek op het evidence-based werken in het onderwijs is volgens de auteur een application deficit. Dit heeft betrekking tot de toepassing van een interventie in de praktijk vanuit de situatie waarin de interventie is ontwikkeld. Er is bijvoorbeeld vaak een aanpassing nodig om een interventie (of bijvoorbeeld medicijn) bruikbaar te maken. Bij medicatie is dit soms simpel, bijvoorbeeld door het niet met alcohol in te nemen maar dit kunnen ook ingewikkeldere vereisten zijn. Het is belangrijk dat er aandacht is voor het werk wat nodig is om een interventie in de praktijk toepasbaar te maken en niet slechts voor het eindresultaat. Er gaat een proces aan vooraf.

Van evidence-based naar value-based onderwijs

Wat betreft het idee van evidence-based praktijk werken kunnen er drie zaken worden onderscheiden: een knowledge deficit wat stelt dat kennis over de relatie tussen acties en consequenties slechts waarschijnlijkheid kan geven, een efficacy deficit wat stelt dat in vrijwel alle sociale situaties er sprake is van een open systeem waardoor er nooit volledig sprake kan zijn van determinisme en een application deficit wat stelt dat er oog moet zijn voor het werk wat nodig is om een interventie in de praktijk toepasbaar te maken.

Bij educatie gaat het niet slechts om eventueel iets leren of een eventuele invloed van een docent. Educatie is een praktijk die is gebaseerd op een doel wat impliceert dat de beslissingen met betrekking tot educatieve acties altijd genomen moeten worden met oog op wat hiermee gewenst te bereiken wordt. Deze eigenschap van het onderwijs geeft ons een belangrijke reden om te suggereren dat vragen over de effectiviteit van educatieve acties altijd minder belangrijk zijn dan de vragen over het doel van educatieve acties. Alleen als er beantwoord is wat men hoopt te bereiken, kan er gekeken worden naar de manieren waarop dit bereikt kan worden. Beslissingen moeten altijd gebaseerd worden op waarden.

Een voorbeeld in de jeugdzorg waarbij dit het geval is, is de uithuisplaatsing van kinderen. Onderzoek toont aan dat de thuisomgeving van grote invloed is op de leerprestaties. Toch is het in veel gevallen ongewenst om kinderen weg te halen bij hun ouders simpelweg om hun leerpotenties te verhogen. Er wordt niet enkel gekeken naar kennis over wat werkt maar en worden complexe waardebeoordelingen bij betrokken.