Is er plaats voor gerechtigheid in het burgerlijk vermogensrecht?

Langemeijer vraagt zich in zijn essay over 'de gerechtigheid in het burgerlijk vermogensrecht' af in hoeverre de gerechtigheid zich binnen dit rechtsgebied doet gelden. Niet alleen gerechtigheid speelt een rol in het vermogensrecht, ook doelmatigheid en rechtszekerheid moeten in acht worden genomen. Gerechtigheid kan tevens als inspiratiebron dienen. Het is echter de vraag hoeveel invloed gerechtigheid op het vermogensrecht kan, of zou moeten kunnen, uitoefenen. Hol hanteert als stelling dat de gerechtigheid zich enerzijds als baken voor de rechtontwikkeling steeds verder doet gelden in het burgerlijk vermogensrecht, doch anderzijds aan betekenis lijkt in te boeten. Uitgangspunt is dat het burgerlijk vermogensrecht mogelijk overvraagd wordt en zich daarom van de 'last' van de gerechtigheid wil ontdoen. Verstandigheid krijgt meer ruimte, ten opzichte van de kleinere rol die rechtvaardigheid lijkt te krijgen. Het burgerlijk vermogensrecht lijkt meer een domein van 'beleid' dan van 'recht' te worden.

Is er plaats voor gerechtigheid in het burgerlijk vermogensrecht?

Langemeijer vraagt zich in zijn essay over 'de gerechtigheid in het burgerlijk vermogensrecht' af in hoeverre de gerechtigheid zich binnen dit rechtsgebied doet gelden. Niet alleen gerechtigheid speelt een rol in het vermogensrecht, ook doelmatigheid en rechtszekerheid moeten in acht worden genomen. Gerechtigheid kan tevens als inspiratiebron dienen. Het is echter de vraag hoeveel invloed gerechtigheid op het vermogensrecht kan, of zou moeten kunnen, uitoefenen. Hol hanteert als stelling dat de gerechtigheid zich enerzijds als baken voor de rechtontwikkeling steeds verder doet gelden in het burgerlijk vermogensrecht, doch anderzijds aan betekenis lijkt in te boeten. Uitgangspunt is dat het burgerlijk vermogensrecht mogelijk overvraagd wordt en zich daarom van de 'last' van de gerechtigheid wil ontdoen. Verstandigheid krijgt meer ruimte, ten opzichte van de kleinere rol die rechtvaardigheid lijkt te krijgen. Het burgerlijk vermogensrecht lijkt meer een domein van 'beleid' dan van 'recht' te worden.

Wat wordt verstaan onder gerechtigheid binnen het burgerlijk vermogensrecht?

Het begrip gerechtigheid is niet gemakkelijk af te bakenen. Voor een goed inzicht kan het best worden aangesloten bij het onderscheid tussen verdelende en vereffende rechtvaardigheid. De verdelende rechtvaardigheid heeft betrekking op maatstaven voor de verdeling van maatschappelijke goederen. Hoe dient de taart verdeeld te worden? Een mogelijk criterium is volgens Aristoteles de verdienste. Iemand die zich meer verdienstelijk maakt voor de samenleving, heeft recht op een groter stuk taart. Wanneer de taart op een rechtvaardige wijze is verdeeld, is de status quo bereikt. Gerechtigheid impliceert dan dat deze status quo gerespecteerd wordt. Daarop inbreuk maken, is onrechtvaardig. De vereffende rechtvaardigheid ziet op maatstaven aan de hand waarvan kan worden bepaald wanneer sprake is van een inbreuk op de status quo en op welke manier deze hersteld moet worden. Deze rechtvaardigheid heeft betrekking op het vereffenen van een oneffenheid die is ontstaan door de inbreuk op de status quo. Binnen het burgerlijk vermogensrecht vormt de vereffende rechtvaardigheid de inspiratiebron. Het vermogensrecht biedt normen ter bescherming van de rechtvaardige verdeling, denk bijvoorbeeld aan het eigendomsrecht. Daarnaast bevat het vermogensrecht normen die aangeven onder welke voorwaarden op gerechtvaardigde wijze verschuivingen in vermogens kunnen ontstaan en in welke gevallen verschuivingen ongerechtvaardigd zijn en vereffening nodig is. Denk in dit geval aan het contractenrecht. Op basis van overeenkomsten zijn verschuivingen mogelijk. Is er sprake van dwang (wilsgebrek), dan zal de verschuiving aangemerkt worden als een een oneffenheid, die vereffend kan worden. Ook de criteria van de onrechtmatige daad geven aan wanneer een verschuiving in vermogens gerechtvaardigd is en wanneer niet.

Hoe verhoudt vereffende rechtvaardigheid zich tot autonomie?

Vereffende rechtvaardigheid heeft aldus betrekking op herstel van de status quo. Wanneer is herstel (vereffening) nodig? Welke maatstaf moet gehanteerd worden? Hierbij komt de notie van autonomie aan de orde. Wanneer een verdeling is gemaakt, is het van belang dat men naar eigen inzicht kan beschikken over het toebedeelde. Toebedeling impliceert derhalve autonomie. In het eigendomsrecht wordt deze autonomie eenvoudig herkent, de eigenaar is immers exclusief bevoegd om over zijn goed te beschikken. In het contractenrecht draait het om vrijwilligheid en vormt de partijautonomie het uitgangspunt. Als we kijken naar de onrechtmatige daad, wordt de vrijheid die eenieder binnen het maatschappelijk verkeer heeft mogelijk gemaakt door ervoor te zorgen dat anderen deze bewegingsvrijheid niet beperken. Men heeft een zekere zorgplicht, die er overigens niet toe mag leiden dat iemand zelf geen bewegingsruimte meer heeft. Het gaat om het evenwicht tussen jouw vrijheid en die van een ander: autonomie voor eenieder. Neem je teveel vrijheid voor jezelf, dan bega je een onrechtmatige daad. Te hard rijden met je auto binnen de bebouwde kom beperkt de vrijheid/autonomie van anderen, omdat het voor hen te gevaarlijk wordt om zich op dezelfde weg te begeven. Indien een onrechtmatigheid een verschuiving in vermogens tot gevolg heeft (schade), dan biedt het vermogensrecht de mogelijkheid van een vereffening (schadevergoeding).

Welke rol speelde autonomie in de periode tussen Verlichting en Romantiek?

We hebben zojuist gezien hoe de vereffende rechtvaardigheid en de daaraan nauw gerelateerde waarde van autonomie zich primair doet gelden binnen het burgerlijk vermogensrecht. De uiteenzetting van vereffende rechtvaardigheid sluit aan bij de wijze waarop het burgerlijk recht oorspronkelijk gestalte heeft gekregen. Voor het moderne vermogensrecht moet dit beeld worden bijgesteld. De verhouding tussen vermogensrecht en rechtvaardigheid is ingrijpend veranderd. Dit heeft te maken met de veranderende positie van autonomie. De waarde van autonomie is sterk geworteld in de traditie van de Verlichting. Dit houdt simpelgezegd in dat iedereen, dankzij de rede, beschikt over het vermogen om te kiezen. Dit impliceert dat men vrij en autonoom is. Deze autonomie moet het uitgangspunt zijn voor de inrichting van de samenleving en het recht. Volgens de Romantiek is de waarde van autonomie niet meer dan een ideaal en een abstractie van het werkelijke leven. We zijn volgens de romantici in ons leven afhankelijk van gewoonten, traditie, toevalligheden en dagelijkse behoeften. Vrijheid is relatief. De blik moet gericht worden op de werkelijkheid van het dagelijkse leven. Deze spanning reflecteert in de rechtsontwikkeling. De romantici van de historische school leggen de nadruk op gewoonterecht en verzetten zich tegen de verlichters die van de codificaties zijn. In de gehele ontwikkeling van het burgerlijk vermogensrecht zien we deze spanning terug. De romantische benadering lijkt hierin zwaarder te wegen. Het gaat niet om de abstractie van de autonomie of ratio, maar om het erkennen van de levenswerkelijkheid met de daaraan inherente afhankelijkheden, noden en passies. De beginselen van gelijkheid, solidariteit en genoegdoening vormen hierbij de kern.

Welke rol speelt gelijkheid?

In de 19e en 20e eeuw wordt doorzien dat het ideaal van autonomie in het alledaagse leven niet gerealiseeerd wordt. In veel situaties, zoals in de relatie werknemer en werkgever, huurder en verhuurder, is sprake van afhankelijkheden die terug te voeren zijn op verschillen in kennis en macht. Er is sprake van ongelijkheid. Afhanklijkheid en autonomie lijken te botsen. Het paradoxale is echter dat, wanneer ongelijkheid gecorrigeerd moet worden, ten aanzien van de autonomie water bij de wijn moet worden gedaan. Het recht spreekt de partijen dan immers niet meer in gelijke mate aan op hun eigen verantwoordelijkheid. In de historie van het burgerlijke vermogensrecht is deze verschuiving van autonomie en vrijheid naar gelijkheid merkbaar. Tegen deze achtergrond kunnen de ontwikkeling van bijvoorbeeld het huur- en arbeidsrecht worden begrepen. In deze rechtsgebieden wordt de jurididische positie van de zwakste partij versterkt, onder meer door het invoeren van dwingendrechtelijke bepalingen. Dit leidt ertoe dat partijen minder vrij zijn om de inhoud van hun rechtsverhouding te bepalen.

Welke rol speelt solidariteit?

Naast een verschuiving van vrijheid naar gelijkheid, speelt ook solidaireit een steeds grotere rol binnen het vermogensrecht. Mensen zijn in hun bestaan in verschillende opzichten afhankelijk van anderen. Deze afhankelijkheden roepen over en weer verplichtingen en aanspraken in het leven. Een voorbeeld betreft de verschuiving van schuldaansprakelijkheid naar risicoaansprakelijkheid, denk bijvooorbeeld aan de productenaansprakelijkheid. Voorheen was het aan iemand die schade had opgelopen als gevolg van een gebrekkig product om aan te tonen dat aan de zijde van de producent sprake was van een tekortkoming. Lukte dit niet, dan bleef de schade bij het slachtoffer liggen. Dit is te begrjpen vanuit het perspectief van de vereffende rechtvaardigheid en de waarde van autonomie. Vereffening komt pas in beeld wanneer de veroorzaker iets te verwijten valt. De schade valt onder de eigen verantwoordelijkheid, omdat men in staat moet worden geacht voldoende oplettendheid te betrachten om schade te voorkomen, ofwel rekening moet worden gehouden met pech en eventuele schade zelf moet dekken. Door de ontwikkeling van de sociale wetenschappen is er verandering opgetreden in dit denken. Niet het vrije individu, maar de onderlinge relaties staan voorop. Men is slechts deels autonoom, daar we afhankelijk zijn van het doen en laten van anderen. Dit geldt ook voor het gebruik van producten, al ben je nog zo voorzichtig, het is mogelijk dat een product gebreken zal vertonen. Dit blijft een risico.

Stampvragen

1. Waarom zou er in het burgerlijk vermogensrecht geen plaats zijn voor gerechtigheid?

2. Welk criterium hanteert Aristoteles voor rechtvaardigheid (het verdelen van de taart)?

3. Wat houdt het in dat er sprake is van autonomie?

4. Wat is de betekenis van gelijkheid en solidariteit binnen het vermogensrecht?