Deze samenvatting is gebaseerd op het studiejaar 2013-2014.

Voorwoord

De term coaching psychologie is een benaderingswijze binnen de psychologie waarbij verschillende theorieën, methoden en technieken, die naar gedegen onderzoek effectief zijn gebleken, worden gebruikt. Het is een zelfstandige discipline geworden waarvan de meerwaarde bestaat uit een positief startpunt: men start behandeling/begeleiding vanuit een verlangen naar groei en ontwikkeling en niet vanuit een verondersteld psychisch probleem. Het gaat hierbij om ‘het beste uit zichzelf halen’; denk aan de zelfactualisatie uit de piramide van Maslow.

1: Inleiding

In dit eerste hoofdstuk wordt gekeken naar de definitie van coaching (psychologie), waar de oorsprong ervan ligt en wordt uitgelegd dat coaching psychologie steeds verder geprofessionaliseerd is en wordt. Het wordt meer en meer een vorm van toegepaste psychologie. Na deze achtergrondinformatie volgt een overzicht van de stof die in de verschillende delen van het boek behandeld wordt.

Coaching – coaching psychologie

Definities van coaching zijn te verdelen in faciliterende en instructionele benaderingen. Bij faciliterende benaderingen gaat het om het in staat stellen van een individu of groep om zijn volle potentieel tot bloei te laten komen. De instructionele visie richt zich op het verbeteren van prestaties en het ontwikkelen van vaardigheden. Coaching psychologie neemt hierin de aandacht voor psychologische theorie en praktijk extra op. Bij coaching psychologie gaat het om het verhogen van welzijnsgevoelens en prestaties op persoonlijk of arbeidsmatig vlak. Dit wil men bereiken via coaching modellen die gefundeerd zijn op bewezen leertheorieën of psychologische benaderingen.

Ontstaan

Coaching psychologie is een snel uitbreidend gebied van toegepaste psychologie, zowel op het terrein van onderzoek als in de professionele praktijk. Er zijn verschillende opvattingen over het ontstaan van deze discipline. Het wordt echter algemeen geaccepteerd dat de wortels ervan in de humanistische beweging van de jaren zestig van de vorige eeuw liggen.

Een psychologie van coaching

De systematische studie naar de psychologie van coaching begint eerder dan de jaren zestig, namelijk rond de jaren twintig vorige eeuw. De toepassing was toen vooral van betekenis in de sportwereld. Coleman R. Griffith werd in Amerika de grondlegger van de psychologie van coaching. Later volgden ook publicaties over coaching op het gebied van management, werkplaats of ‘het leven’ in het algemeen. Maar weinig ervan berust(te) op gedegen empirisch onderzoek.

De studie van de psychologie van coaching moet los gezien worden van de ontwikkeling van coaching psychologie als professie omdat de laatste doelbewust bewezen effectieve psychologische inzichten als basis neemt. Deze benadering is pas in publicaties terug te vinden sinds de jaren negentig vorige eeuw.

Welke modellen gebruiken coaching psychologen?

Uit recent (2006-2007) Brits onderzoek blijkt dat de meeste coaching psychologen in Groot-Brittannië op een faciliterende manier werken. Een minderheid past de instructionele benadering toe. Deze twee benaderingen worden echter niet als een of/of kwestie gezien, maar vormen twee posities in eenzelfde dimensie. Kenmerken van de ene of de andere benadering kunnen naar gelang de situatie ingezet worden. Maar liefst achtentwintig psychologische modellen worden gebruikt door coaching psychologen. De meest populaire zijn: de oplossingsgerichte benadering, de doelgerichte, de cognitieve en de gedragsmatige benadering.

Ontwikkeling van de coaching psychologie

De ontwikkeling van coaching psychologie als professionele tak van psychologie vond simultaan plaats in Australië en Groot-Brittannië. De Australian Psychological Society (APS) creëerde de Interest Group in Coaching Psychology (IGCP) in augustus 2002. De IGCP wil werken vanuit gedegen theoretische inzichten, is onafhankelijk van externe commerciële invloeden, promoot kritisch denken en de ontwikkeling van toegepaste coaching vaardigheden en heeft hoge eisen voor wat betreft professionele integriteit en praktijkvoering. De British Psychological Society (BPS) lanceerde de Special Group in Coaching Psychology in 2004 en deze groeide al snel uit tot een van de grootste subgroepen van de BPS. Ook in landen als Zweden en Denemarken werden aparte werkgroepen voor coaching psychologie opgezet. In 2006 volgde een internationaal forum voor samenwerking en intercultureel onderzoek.

Inhoud van het boek

In dit boek worden de kaders en psychologische theorieën besproken die op het gebied van coaching psychologie ontwikkeld, aan- en toegepast zijn. Het boek is in vier secties opgedeeld. Deel één van het boek behandelt een viertal hoofdstukken betreffende meer algemene zienswijzen en onderzoek in het kader van coaching psychologie. Dit is een goede voorbereiding op de doordenking van psychologische theorieën en modellen die in deel twee aan de orde komen. Deel drie is gericht op het leren begrijpen van relaties, diversiteit en ontwikkelingen in coaching en coaching psychologie. Tot slot wordt in deel vier de aandacht bepaald bij de kwestie van duurzame toepassing.

2: Ontwikkeling en toekomstperspectief van coaching (psychologie)

Inleiding

Coaching psychologen werken met goed functionerende cliënten. Ze gebruiken theoretisch gefundeerde en wetenschappelijk gevalideerde technieken om de cliënt te helpen zijn persoonlijke of werkgerelateerde doelen te behalen. Coaching psychologie is daarom resultaatgericht, geeft een meetbare meerwaarde aan iemands leven, wordt op de korte termijn één of meerdere keren toegepast en maakt het mogelijk ambitieuze doelen te bereiken. Coaching psychologen zijn op zoek naar empirisch gefundeerde modellen die hen in staat stellen deze dingen mogelijk te maken voor de cliënt, terwijl ze tegelijkertijd in de praktijk meer leren over de psychologische mechanismen van persoonlijke groei en ontwikkeling.

Invloeden uit het verleden

De wortels van de coaching psychologie liggen in de jaren zestig van de twintigste eeuw. De humanistische traditie binnen de psychologie, de opkomst van de positieve psychologie en de Human Potential Movement (HPM) hebben allen hun voetsporen nagelaten. De HPM was gebaseerd op de humanistisch-existentialistische psychologie en hanteerde een eclectisch pragmatisch utilitaristisch uitgangspunt, kortom: gebruik wat maar werkt, en als het werkt, gebruik het dan vaker. Eclecticisme heeft echter als gevaar dat het anti-intellectueel en anti-kritisch kan worden als er geen debat over ideeën of evaluatie van methoden plaatsvindt. De methode van de HPM heeft het ontstaan van de commerciële coaching sterk beïnvloed. Daarom was er in de beginjaren spanning tussen coaches met een psychologische opleidingsachtergrond en coaches die dit niet hadden. Die spanningen zijn sterk afgenomen en de laatste jaren is er op het gehele coaching gebied professionalisering gaande.

Huidige professionele coaching

Dit hoofdstuk geeft een aantal toevoegingen aan de definities en kenmerken van coaching die al eerder beschreven zijn. Ten eerste dat coaching draait om samenwerking tussen coach en cliënt en dat er sprake is van een zelf-gedirigeerd leertraject van de cliënt. Ten tweede dat de huidige professionele coaching een interdisciplinaire methode is. Dit maakt het overigens lastig om helder te krijgen wat gedegen professionele coaching is.

Er is in sommige secties van de coaching industrie vraag naar geloofwaardigheid en certificering. Vanwege zijn aard als industrie is er voor coaching geen instapbarrière. Het publiek kan dus misleid worden door onprofessionele, maar slimme ‘coaches’. Dit schaadt ook de reputatie van professionele coaching psychologen. Door de snelle toename van vraag (en aanbod) op coaching gebied zullen afnemers, met name grote bedrijven, hogere eisen aan coaches stellen. Dat psychologen zich ook begeven op dit gebied zorgt tevens voor hogere standaarden. Er zijn nog steeds commerciële aanbieders van trainingen die de wetenschappelijke toets niet doorstaan, maar gelukkig zijn er ook kwalitatief goede universitaire cursussen beschikbaar. In Europa en Australië is nu een begin gemaakt om coach competenties te definiëren, er is echter nog veel werk te verzetten.

De toekomst van coaching psychologie

De psychologie kan een belangrijke bijdrage leveren aan het beschermen van het publiek tegen malafide coaching praktijken. Ze is in staat om bestaande therapeutische modellen te valideren of geschikt te maken voor het werken met ‘normale’ cliënten en ze kan commerciële programma’s voor zelfontwikkeling evalueren. Alhoewel er met sommige al bestaande psychologische disciplines overlap bestaat, is het goed om coaching psychologie als een aparte tak af te bakenen. Juist omdat er steeds meer vraag is naar hulp c.q. begeleiding op een coachende manier. Helaas is het op dit moment nog zo dat psychologen door een groot deel van de bevolking gezien worden als een soort psychiaters, therapeuten die in klinische settingen de mentale problemen van patiënten proberen op te lossen. Er ligt dus een uitdaging voor psychologen om hun vakgebied op een andere manier te promoten. Daarnaast is het voor de toekomst belangrijk om coaching interventies te ontwikkelen die bestaande theorieën en technieken gebruiken op een manier die zinvol en aantrekkelijk is voor niet-klinische populaties.

Coaching psychologie en positieve psychologie

De toegepaste psychologie is vanuit haar ontstaan gezien altijd meer gericht geweest op het verminderen van stress en spanningen en/of het opheffen van mentaal disfunctioneren. Daarnaast klonk er al snel de oproep om voor een groter deel van de samenleving van betekenis te zijn door een bijdrage te leveren aan het dagelijks functioneren van mensen.

Sinds 2000 is er een groeiende interesse in positieve psychologie waar te nemen die het ontwikkelen van menselijke competenties centraal heeft staan. Positieve psychologen hebben een aanzienlijke vooruitgang geboekt in het ontwikkelen van theoretische kaders die ons meer inzicht in de ontwikkeling van menselijke competenties bieden. Tot nu toe heeft men zich hierbij vooral gericht op het onderzoeken van correlaties tussen verschillende constructen en is het praktisch operationaliseren van kaders wat onderbelicht gebleven.

Theoretisch inclusivisme en vaardigheden in de praktijk

Er zijn duidelijke overeenkomsten tussen positieve en coaching psychologie. De laatste is echter breder qua opzet: coaching psychologen beperken zich niet tot de positieve benadering maar gebruiken ook systeemtheorieën, psychodynamica, oplossingsgericht werken en cognitieve (gedragsmatige) benaderingen. Coaching is een samenwerking tussen cliënt en coach waarbij het doel van de cliënt centraal staat. Het is geen doel op zich om het coaching traject in een specifiek theoretisch kader in te passen. Het doel is wel om het juiste kader, of combinatie van kaders, met de juiste technieken bij de persoon toe te passen zodat deze het gestelde doel zal behalen. Coaching psychologie is daarom theoretisch inclusief. Dat is een uitdaging voor de coaching psycholoog omdat deze zich zal moeten verdiepen en tot op zekere hoogte zal moeten inleven in verschillende theoretische kaders. Zo zal hij in staat zijn om dezelfde doelstelling effectief op verschillende manieren te benaderen, wat noodzakelijk is om een juist traject samen met de cliënt uit te stippelen.

Een coaching psycholoog moet ook beschikken over goede diagnostische vaardigheden, waarbij gedegen kennis van mentale aandoeningen onmisbaar is. De cliënten van coaching psychologen kunnen zonder hun weten een aandoening hebben of willen niet erkennen dat er een probleem in hun functioneren bestaat. Dit vergt een subtielere benaderingswijze dan in een klinische setting. De relatie tussen cliënt en coach is niet gebaseerd op de verticale structuur van expert en cliënt die de behandeling ondergaat. De coaching psycholoog heeft zeker wel de kennis in huis die van een expert verwacht mag worden, maar in het traject is het net zo belangrijk om goed begrip te hebben van de vragen van de cliënt en van diens context.

De rol van expertise

Hoe kan kennis expertise toegepast worden in de coach-cliënt relatie? Er zijn verschillende visies op deze kwestie. Sommige psychologen benadrukken een non-directieve manier om hun kennis over te brengen op de cliënt (bijvoorbeeld door de juiste vragen te stellen), anderen propageren een meer directieve adviserende rol voor de coach. Ook hier geldt weer: er is geen juiste manier om de expertise beschikbaar te maken voor de cliënt, het gaat om wat werkt in een specifieke situatie.

Adviezen betreffende de toekomst van coaching psychologie

Ten eerste is het raadzaam om gedetailleerde competenties te beschrijven die coaching psychologie onderscheidt van andere psychologische subdisciplines. Ten tweede is het goed voor coaching psychologen om zich bewust te zijn van de toename van vraag naar gezondheidscoaches. Dit is een nieuwe trend aan het worden, waar psychologen met een achtergrond in gezondheidswetenschappen een rol in kunnen spelen. Ten derde is het de uitdaging om als coaching psychologen met coaches met andere opleidingsachtergronden samen te werken om de professionalisering van coaching te bevorderen. Maar uiteindelijk is het toch het belangrijkst in de ontwikkeling van het vakgebied dat coaching psychologen successen boeken met hun cliënten, zij zijn immers de focus van de professie.

3: Integratie van positieve en coaching psychologie: gedeelde aannames en ambities?

Inleiding

Aan het eind van de 20^e eeuw kwamen overheden en burgers van Westerse samenlevingen er meer en meer achter dat de toename van economische welvaart niet direct verband hield met de toename van welzijnsgevoelens. Vanuit de overheid kwam er aandacht voor welzijn in plaats van welvaart en op microniveau ontstonden binnen de psychologie de positieve en coaching varianten zoals we ze nu kennen.

Bijzonder aan coaching psychologie is dat ze gericht is op het vergroten van het welzijn en verhogen van prestaties. Dit is een positief gesteld startpunt in contrast met een startpunt van psychische nood waar een oplossing, behandeling voor wordt gezocht. Verder heeft coaching psychologie haar basis in gerespecteerde, bewezen leertheorieën of psychologische benaderingen. Coaching en positieve psychologie kunnen goede partners zijn aangezien positieve psychologie veel expertise heeft op het gebied van optimaal menselijk functioneren. Ze kan coaching psychologie onderbouwen en validiteit verschaffen aan wat coaching psychologen doen met en voor cliënten. Beide subdisciplines hebben dezelfde ambitie: vergroten van welzijn en verhogen van prestaties.

Positieve psychologie: een korte kennismaking

Positieve psychologie is de wetenschappelijke bestudering van het optimaal functioneren, waarbij zaken die voor mensen tot gelukgevoelens en voldoening leiden centraal staan. Onderzoeksonderwerpen betreffen geluk, wijsheid, creativiteit en menselijke kracht. Martin E. P. Seligman is de vader van de huidige positieve psychologie doordat hij in 1998 in een Presidential Address de verschuiving van een negatief naar een meer positief startpunt voor de psychologie bepleitte. In Amerika is een apart comité en een eigen tijdschrift van de grond gekomen. In Europa is er al een conferentie specifiek over positieve psychologie gehouden. Het is echter een misvatting om te denken dat positieve psychologie niet bestond tot vijftien jaar geleden. Er zijn overlappen met de humanistische psychologie en ook de zelf actualisatie van Maslow is er in terug te herkennen. Bepaalde ideeën over optimaal menselijk functioneren zijn dus al veel ouder.

Positieve psychologie: wat is het?

Je kan positieve psychologie opvatten op pragmatisch of meta-theoretisch niveau. In het eerste geval wordt het gedefinieerd als de onderwerpen die positieve psychologen bestuderen, de tweede definitie richt zich op haar doelen en visies.

Volgens laatstgenoemde is het doel van positieve psychologie om binnen de psychologie een verandering van focus aan te moedigen, een verschuiving van het repareren van de ergste dingen in het leven naar het opbouwen van kwaliteiten. In de eerste manier van definiëren is het perspectief van positieve psychologie om in theorie en praktijk de hele breedte van het mens-zijn centraal te stellen. Dat houdt in van ziekte en lijden tot aan netwerken, gezondheid en voldoening. Dit levert een interessante vraag op voor coaching psychologen. Want, waar richten ze zich op? Cliënten die zichzelf ´een zes geven´ helpen om daar ´een acht´ van te maken? Of is het niet van belang op welk welzijnsniveau men zich bij de start bevindt en is verbetering op zich al het doel? Welzijnsgevoelens zijn namelijk zeer subjectief en ontspringen vaak de gangbare indeling in normaal en niet-normaal zoals het biomedisch model voorstaat.

Op pragmatisch gebied kunnen we bronnen, processen, mechanismen en resultaten onderscheiden. Bronnen zijn genetische aanleg en omgevingsfactoren in het opgroeien die kwaliteiten laten ontwikkelen. Bij processen valt te denken aan de psychologische ingrediënten die nodig zijn voor het goede leven of de obstakels die zich ontwikkelen, mechanismen omvatten externe psychologische factoren zoals sociale banden, arbeidsmilieu en de bredere sociale, culturele en politieke omgeving waarin iemand zich bevindt. Tot slot zijn de resultaten de subjectieve sociale en culturele staat die een goed leven karakteriseren. Met andere woorden hoe iemand een goed leven definieert en dit wil bereiken is een optelsom van verschillende factoren, sommige vaststaand zoals genetische aanleg, andere subjectief zoals normen en waarden (een rastafari zal een andere definitie hanteren van het goede leven dan een oliesjeik, ze hebben een verschillende sociaal-culturele achtergrond met daaruit voortvloeiend andere waarden en kwaliteiten die gewaardeerd worden). Op grond hiervan is het dus belangrijk binnen de positieve psychologie om een goed begrip te hebben van de persoonlijke bronnen, processen en mechanismen om daardoor gewenste resultaten te kunnen bereiken met de cliënt.

Integratie van positieve en coaching psychologie

Het gaat in deze paragraaf alleen om integratie op het meta-niveau, dus op het gebied van grondaannames, en de fundamenten, praktijken en ambities van onderzoek.

Er zijn drie visies op de aard van de menselijke natuur. Ten eerste: de mens is van nature slecht en driften moeten beteugeld worden. Ten tweede: de mens heeft in essentie goede en slechte eigenschappen in zich, de goede moeten aangemoedigd en bevorderd worden. Ten derde: inherent draagt de mens evolutionaire constructieve krachten met zich mee die hem drijft zijn volle potentieel te benutten. Horney is een voorstander van deze derde positie. Hij benadrukt echter daarbij dat er bij in deze visie geen uitspraken worden gedaan over essentieel, objectief goed en kwaad dat in een mens schuilt. De waarden en normen van een mens ontwikkelen zich juist als hij zich richt op zelfactualisatie en deze waarden zijn constructief en sociaal per definitie. De taak van de samenleving is om sociale omstandigheden te scheppen die de mens in staat stelt om zelfactualisatie te bereiken. Een andere beroemde psycholoog die deze opvatting deelt is Carl Rogers. De natuurlijke beweging van de mens is die richting constructieve groei, voor zichzelf maar ook voor de ander.

Het is voor coaching psychologen goed om zich af te vragen welk mensbeeld zij hebben en hoe dit hun praktijkvoering beïnvloed. De aannames die men heeft laat iets zien van de persoonlijkheid en voorkeuren en zijn waarschijnlijk gevormd door de levenservaringen en opleiding van de persoon in kwestie. Vaak zijn grondaannames impliciet aanwezig en worden ze dus weinig ter discussie gesteld. Positieve psychologie kan coaching psychologen handvatten geven voor wat betreft het reflecteren over hun fundamentele aannames over de menselijke natuur. (Dit betekent dus niet automatisch het aan de kant schuiven van de eigen aannames.) De aanname dat mensen streven naar zelfactualisatie resulteert in een holistisch model, dat ziekte (fysiek/mentaal) en welzijn integreert en dit levert een completer beeld van de menselijke ervaring op. Dit in tegenstelling tot traditionele (negatieve) modellen waarbij psychologen goed kunnen verklaren waarom iemand aan de grond is geraakt, maar waarbij het moeilijker is om een ‘normaal’ functionerend persoon nog beter te laten functioneren.

Vanwege het karakter van empirisch bewezen en theoretisch gefundeerd zijn is er vraag naar verder onderzoek op het gebied van coaching psychologie. Coaching psychologie kan een bijdrage leveren aan bewijsvoering gefundeerd op de echte praktijk (in tegenstelling tot nagebootste situaties in een laboratorium). Verder is het aan te raden om kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden te combineren. De twee methoden zijn even waardevol, maar ze zijn contextgevoelig en dus is het zaak om de juiste methode bij de juiste onderzoekssituatie te kiezen. Helaas is er een kloof tussen praktiserende psychologen en zij die wetenschappelijk onderzoek verrichten. Laatstgenoemden voelen de druk van publicatie in wetenschappelijke tijdschriften waar veel vraag is naar onderzoeken met grote aantallen onderzoeksobjecten, wat soms ver verwijderd is van het alledaagse leven. Praktiserend psychologen hebben daarentegen vaak een rijker begrip van individuele gevallen en zijn op zoek naar toepassingen in de praktijk. Het is dus belangrijk om pragmatisch onderzoek te verrichten dat zowel de wetenschap als de praktijk resultaten oplevert.

Of we nu gehele integratie van positieve psychologie in de coaching psychologie voorstaan of niet, van belang voor de coaching psychologen is dat ze zich distantiëren van de traditionele dichotomieën zoals welzijn/ziekte, gezond/ongezond, kracht/zwakte of positief/negatief. De mens bevindt zich in zijn bestaan op een continuüm waarbij genoemde begrippen altijd in min of meerdere mate aanwezig zijn. In de toekomst zal dan wellicht gesproken worden over de positieve en coaching psychologie die ons een groter begrip van het menselijk bestaan hebben gegeven.

4: Onderzoek naar de resultaten van coaching

Inleiding

Coaching is een paraplubegrip voor een scala aan interventies die door coaches met verschillende disciplinaire achtergronden toegepast worden om allerlei soorten doelen te behalen, afhankelijk van de wens van de cliënt. De huidige markt wil weten of coaching werkt en met welke methoden de beste resultaten behaald worden. Om deze vragen te beantwoorden is het van belang om coaching te zien in zijn praktische diversiteit binnen de context van toepassing (met de doelen van de cliënt in het achterhoofd). Dit onderzoekskader richt zich op de coaching manier en de rol die een coach vervult, maar ook de supervisie die een coach krijgt. De kern van het onderzoek omvat echter het doel van de cliënt, met een mooi woord de ‘coaching agenda’. Alleen op basis hiervan kunnen we geschikte criteria opstellen om de effectiviteit van coaching te meten.

Coaching binnen organisaties

De coaching manieren die op dit moment in organisaties toegepast worden, worden in de literatuur onderverdeeld in externe coaching gericht op (hogere) leidinggevenden, interne coaching en coaching door managers. Externe coaching kan opkomen vanuit persoonlijke werk gerelateerde doelen van de werknemer of vanuit doelen die de organisatie zichzelf stelt met betrekking tot de ontwikkeling van haar werknemers of om een mentaliteitsverandering binnen de organisatie te realiseren. Dit betreft extern gerekruteerde coaches. De toepassing van coaching binnen organisaties varieert dus van coaching van vaardigheden tot aan ontwikkelingscoaching waarbij meer intieme professionele en persoonlijke doelen van een werknemer centraal staan.

Interne coaching en coaching door managers wordt meestal uitgevoerd door mensen binnen de organisatie. De coaching agenda wordt dan grotendeels ingevuld door de doelen van de organisatie en is daarom minder open in opzet. Een interne coach staat onder supervisie van een externe of senior coach. Vaak zijn interne coaches senior human resource managers. Manager coaching heeft de meest gelimiteerde agenda, is geheel gericht op het behalen van operationele doelen en het betreft grotendeels coaching van vaardigheden. Met een dergelijke beperkte agenda worden er qua coaching vaardigheden ook niet al te hoge eisen gesteld. Vaak krijgen managers een korte training gebaseerd op een enkel coaching model. De manager coach staat onder supervisie van een interne coach.

Werkt coaching?

Coaching vraagt, intern of extern, een investering van individu en organisatie. Daarom wil men ook graag de opbrengst van zo’n investering zien. Het onderzoek tot nu toe heeft echter maar beperkt succes in het aantonen van de resultaten van coaching.

Verschillende coaching stijlen zullen verschillende criteria hanteren voor wat ‘succesvol’ is. Op hoger leidinggevend niveau is succes dat er middels coaching bepaalde zaken in de organisatie onderbouwd kunnen worden. Dit betreft het strategisch niveau. Manieren on het effect van coaching met strategische doelen op lagere niveaus in de organisatie zijn lastiger te ontwikkelen omdat het dan een indirect verband betreft. Men zou kunnen kijken naar efficiëntie en communicatieve vaardigheden van hogere leidinggevenden waarbij een verbetering doorwerking heeft op de lagere eenheden. Een andere manier is om de houding van managers en andere personeelsleden ten opzichte van de coaching te onderzoeken. Dit is echter nogal subjectief, maar als men van mening is dat de eigen prestatie is verbeterd zegt dit wel wat.

Het veld waar resultaten het duidelijkst te meten zijn betreft het operationele niveau. Waar coaching directe effecten op de prestaties op de werkvloer dient op te leveren. Dit is het gebied van de interne coaching en coaching door managers. Helaas is hier maar weinig onderzoek naar verricht. Ook studies naar de impact van manager coaching op belangrijke indicatoren van een succesvolle organisatie zijn zeldzaam. Er zijn niet veel bedrijven die formeel het effect van hun interne coaching evalueren. Als er algemene tevreden gevoelens zijn onder het personeel dan wil men geen kosten maken om het succes formeel te meten. Tegenover dit gebrek aan informatie staat echter dat er een overvloed aan gedetailleerde informatie beschikbaar is in de beschrijving van individuele casussen in professionele tijdschriften. Op basis van de beschikbare onderzoeken gecombineerd met de gegevens van individuele casussen zijn er wel een aantal factoren te noemen die van invloed blijken te zijn op de effectiviteit van coaching.

Factoren die de effectiviteit beïnvloeden

Er zijn vier hoofdgroepen van factoren te onderscheiden die onderling enige overlap en interactie vertonen. Als eerste zijn de kenmerken van de coach van belang. Het gaat dan om goede interpersoonlijke vaardigheden (bijvoorbeeld empathie, intelligentie, aanspreekbaarheid), goede communicatieve vaardigheden (tact, luisteren, vragen stellen), en het geven van instrumentele steun (creativiteit, tolerant kunnen zijn ten opzichte van interventies, kunnen werken aan weerstanden tegen verandering). Ten tweede zijn er de kenmerken van de gecoachte persoon of personen. In de basis is nodig dat men wil veranderen. Onrealistische verwachtingen en weinig doorzettingsvermogen werken het coaching proces tegen. Verschillen in persoonlijkheid hebben niet zozeer effect op het succes van het coaching traject, het is nog niet duidelijk of genderverschillen belangrijk zijn om als factor mee te nemen. Ten derde is de werkomgeving een factor die meespeelt in behaalde resultaten. Als er sprake is van een ‘coaching cultuur’ geeft dit de beste omstandigheden voor succesvolle coaching. Kenmerken hiervan zijn: coaching gelinkt aan ‘business drivers’, cliënt-zijn wordt aangemoedigd, coaching wordt aangeboden, coaching wordt beloond en aangemoedigd en er is een systematische visie op coaching. Ten slotte is het coaching proces zelf een factor die bij kan dragen aan te behalen resultaten. De meeste coaching relaties hebben een simpele structuur, al kunnen er onderling verschillen zijn in de methodische benaderingen die gehanteerd worden. De stappen van het proces zijn: het contracteren, opbouwen van de relatie, beoordeling, feedback ontvangen en reflecteren, doelstellingen formuleren en als laatste implementatie en evaluatie.

Conclusie

Onderzoek in ‘hoe, wat en voor wie’ op het gebied van coaching is nog nodig. De literatuur ligt op coaching gebied namelijk achter op de praktijk. Dit geeft echter ook een mogelijkheid om over de wetenschap-praktijk kloof te stappen wanneer academici en praktiserende coaches van elkaar leren en samenwerken om de beste praktijk voor de professionele coaching te ontwikkelen.

5: Gedragsmatige coaching

Inleiding

Gedragsmatige coaching is een proces waarbij coach en cliënt(en) samen stap voor stap werken aan vooraf gestelde doelen. Dit gebeurt met behulp van gevalideerde technieken. Algemeen gezien is het doel om duurzame veranderingen in het persoonlijke en/of professionele leven aan te brengen. Dat kan door obstakels te verwijderen en/of door competenties te ontwikkelen.

Ontwikkeling van de gedragsmatige coaching

Gedragsmatige coaching heeft zijn wortels in het werk van Pavlov, Watson, Skinner en Bandura. Op niet-wetschappelijk gebied is het GROW-model het meest populair. Het gaat hierin om doelen (goals) stellen, in kaart brengen van de realiteit, ontwikkelen van nieuwe opties en de weg vooruit schetsen. Wetenschappelijke gedragsmatige coaching gebruikt ook concepten van dit model maar integreert dit in empirisch onderzoek op het gebied van leertheorie en gedrag.

Theorie en kernbegrippen

De theorie over gedragsmatige coaching heeft zijn wortels in het behaviourism van Pavlov. Hij ontdekte in de jaren twintig vorige eeuw de zogenaamde geconditioneerde reflex. Dit is gebaseerd op het onderzoek waarbij een hond telkens bij het aanbod van voedsel een bel te horen krijgt. Na verloop van tijd is de associatie in de hersenen van voedsel en het geluid van een bel zo sterk dat de hond bij het geluid al begint te kwijlen terwijl er nog niet direct voedsel wordt aangeboden. De conclusie van Pavlov was dat bij mens en dier het mogelijk is om geconditioneerde reacties (reflexen) te ontwikkelen op basis van associaties van gedrag en beloning/straf.

Behaviourism bleef een dominante stroming binnen de psychologie tot in de jaren zeventig vorige eeuw. Skinner (1974) bracht een verfijning aan in het model van Pavlov. Hij onderscheidde reactionair gedrag (mens of dier leert de associatie te maken tussen een nieuwe reactie en een bestaande prikkel) en operant gedrag (individu probeert nieuw gedrag uit waarbij een succesvol resultaat het gedrag versterkt). Skinner gaat ervan uit dat beloning en straf beide gebruikt kunnen worden om leren te stimuleren. Dit idee is zeer invloedrijk geweest op het gebied van bedrijfsontwikkeling. Je ziet het idee tegenwoordig nog terug in de bonusregeling van bedrijven. Je krijgt geen bonus als je onder de norm presteert, maar wel als je boven gestelde doelen uitkomt. Ook psychische beloningen zoals complimenten worden gezien als een manier om mensen optimaal te laten presteren.

Bandura (1969) heeft als extra element sociaal leren aan behaviourism toegevoegd. Hij was van mening dat mensen, als wezens met hoger bewustzijn en intelligentie, ook in staat zijn tot leren zonder versterkende prikkels. Hij stelde dat mensen konden leren door te kijken naar successen en mislukkingen van anderen. Dit kan op twee manieren. Ten eerste door gedrag van anderen te kopiëren. Ten tweede door gedrag van anderen te observeren en alleen in situaties die winst op kunnen leveren zelf ook dit gedrag te vertonen. Een ander belangrijk concept van Bandura is zelfvertrouwen. Hierin speelt mee welk zelfbeeld iemand heeft en hoe hij vindt dat hij een bepaalde taak uitvoert. Veel zelfvertrouwen hangt samen met hogere prestaties.

Praktijk

Gedragsmatige coaching modellen stimuleren de cliënt om eigen manieren te ontdekken die voor hem leren en groei opleveren. Hij leert om de invloed van zijn eigen gedrag op gestelde doelen en prestaties in te zien. Uiteindelijk is er dus sprake van een zelfmotiverend, zelfbelonend proces.

In het GROW-model, wat nog steeds breed toegepast wordt, gebruikt men een Socratische leerstijl. Dit wil zeggen dat men door de juiste open vragen te stellen de cliënt bijstaat in de beweging door de vier verschillende fasen. De fasen zijn zo opgezet dat een individu hierdoor inzicht krijgt in specifiek gedrag dat voor hem verbetering van de eigen prestatie of het halen van een bepaald doel mogelijk maakt.

Doelen moeten uitdagend, maar wel realistisch en dus haalbaar zijn. Daarnaast is het belangrijk om doelen zo specifiek mogelijk te formuleren. Dan is het ook makkelijk na te gaan of men de doelen behaald heeft, het is dus beter meetbaar. In de derde plaats moet de cliënt gemotiveerd zijn om aan de gestelde doelen te werken. Daarom moeten doelen ook aansprekend en motiverend zijn voor hem. Vervolgens is het van belang dat de cliënt gelooft in zijn eigen vermogen om de doelen te behalen. Hij heeft hiervoor inzicht nodig in het eigen functioneren (sterke en zwakke kanten, hoe lang het over het algemeen bij hem duurt nieuwe dingen aan te leren, etc.) Ten slotte moeten er doelen op korte en op lange termijn gesteld worden. Op korte termijn kleinere doelen halen motiveert om op langere termijn aan een meer algemeen hoger doel te willen blijven werken.

De volgende stap is het in kaart brengen van de realiteit: hoe functioneert de cliënt nu, welke capaciteiten heeft hij, welke gedragingen zijn kenmerkend en beïvloeden de prestatie? Als dit in kaart is gebracht kunnen eventuele kloven tussen gestelde doelen en het huidige functioneren ontdekt worden. Dan kan er gekeken worden of gestelde doelen realistisch zijn, ze bijgesteld moeten worden of in kleinere stappen herverdeeld moeten worden.

Samen met de coach wordt er vervolgens nagedacht over verschillende opties die als resultaat het halen van de doelen zullen hebben. Er moet een kritische evaluatie plaatsvinden om de meest geschikte actieplannen te selecteren.

Tot slot is het dan zaak om de weg vooruit te schetsen. Vaak zullen de verschillende opties in de praktijk getest worden. Dit doet denken aan het werk van Skinner. Er worden afspraken gemaakt wanneer genomen acties geëvalueerd zullen worden. Wat werkte en waarom? En wat niet? Dit levert weer informatie op om acties bij te stellen of het versterkt bepaald gedrag juist omdat het succes opleverde.

Gedragsmatige coaching in vier fasen

Met gebruik van het GROW-model hebben andere behavioristen hun eigen model ontwikkeld. Skiffington en Zeus hanteren bijvoorbeeld een model van vier fasen en zeven stappen. De belangrijkste toevoeging die zij doen is een fase van onderhoud: hoe houd je bepaald gedrag dat succes oplevert vast?

Coaching in de praktijk integreert een scala aan modellen en processen om zo goed mogelijk aan te kunnen sluiten bij ieder individu. Een voorbeeld: een coach met behavioristische inslag kan humanistische elementen gebruiken om een band op te bouwen met de cliënt of ze kunnen gebruikmaken van cognitieve elementen om de cliënt te motiveren om bewust stil te staan bij de eigen overtuigingen die eventueel prestaties kunnen bevorderen of in de weg kunnen staan.

Optimaal resultaat: voor wie?

Gedragsmatige coaching sluit goed aan bij de dominante westerse bedrjfscultuur en bevat elementen van alledaagse werkzaamheden van managers. Gedragsmatige coaching als enige methode zal niet optimaal werken voor managers die complexere problemen in het bedrijf tegenkomen zoals overtuigingen die verandering in de weg staan (bij personeel) of voor managers die zelf niet gemotiveerd genoeg zijn om te veranderen. Voor hen is een coaching methode die onderliggende drijfveren van gedrag onderzoekt en aanpakt meer op zijn plaats.

6: Cognitieve gedragsmatige coaching

Cognitieve gedragsmatige coaching integreert in haar benadering verschillende methoden en technieken. Men maakt gebruik van cognitie, gedrag, voorstellingsvermogen en oplossingsgericht denken om de cliënt in staat te stellen zijn realistische doelen te behalen. Het is een manier van coachen die helpt om praktische problemen op te lossen, maar die ook gebruikt kan worden bij het aanpakken van emotionele blokkades of vaste gedragspatronen die positieve verandering in de weg staan.

Ontwikkeling van cognitieve gedragsmatige coaching

J.B. Watson (jaren twintig vorige eeuw) wordt gezien als de vader van de gedragsmatige benadering, maar de toepassing in therapie werd jaren later door andere onderzoekers en praktijkpsychologen ontwikkeld. Cognitieve therapie werd in de jaren zestig vorige eeuw ontwikkeld door Aaron Beck. Dr. Albert Ellis stond aan de wieg van de REBT (rational emotive behaviour therapy).

De ontwikkeling van cognitieve gedragsmatige coaching heeft een direct verband met de ontwikkeling van cognitieve gedragsmatige en probleemoplossende therapie in de Verenigde Staten en in Groot-Brittannië. In Groot-Brittannië vond er in de jaren tachtig en negentig vorige eeuw gaandeweg een versmelting plaats van cognitieve en gedragsmatige therapie. De praktijk hiervan is gericht op persoonlijke coaching, coaching in de zakenwereld, stress management en gezondheidscoaching. In de Verenigde Staten is de ontwikkeling van cognitieve coaching met name gericht op het laten excelleren van onderwijzers. De cognitieve gedragsmatige benadering beperkt zich daar niet tot die doelgroep.

Theorie en kernbegrippen

Er zijn twee grondstellingen in de cognitieve gedragsmatige coaching. Ten eerste: iemand heeft onderontwikkelde probleemoplossende vaardigheden of, ten tweede, iemand slaagt er niet in om de vaardigheden die hij heeft succesvol toe te passen in stressvolle situaties. De coaching is gericht op het ontwikkelen van goede probleemoplossende vaardigheden, verschaffen van inzicht in denkpatronen die een goede prestatie in de weg staan doordat ze stress oproepen en de cliënt te helpen deze patronen vervolgens te doorbreken. Uiteindelijk is het doel van de coaching dat de cliënt een soort van zelfcoach wordt.

Het SPACE-model laat zien dat er een wederzijdse beïnvloeding is tussen de modaliteiten fysiologie, actie, cognities en emoties en de sociale context. Dit model kan handig zijn om de link tussen de verschillende modaliteiten helder te krijgen of bij de intake van een cliënt om mede aan de hand hiervan een coaching traject uit te stippelen.

Bij de intake is het dus essentieel om iemands probleem of doel te conceptualiseren. Hiervoor kan het SPACE-model gebruikt worden, maar ook het ABCDEF-raamwerk of het PRACTICE-oplossingsgericht raamwerk kunnen van toepassing zijn. Biografische gegevens en de redenen die de cliënt geeft waarom hij coaching nodig heeft worden verwerkt in een van bovengenoemde modellen.

In cognitief gedragsmatige coaching wordt eerst door coach en client samen gekeken of een diepgaande cognitieve evaluatie nodig is om het doel te behalen. Dit is een afspiegeling van de tweeledige aanpak die in de benadering versmolten zijn. De focus kan liggen op praktische problemen (gedrag) en/of op psychologische problemen (cognitie). Het PRACTICE-model is geschikt in situaties waarbij er een praktische oplossingsgerichte vraag van de cliënt komt. De letters staan voor probleemomschrijving, realistische doelen formuleren, alternatieve oplossingen ontwikkelen, consequenties overdenken, toeleggen op de best haalbare oplossing, implementatie van geselecteerde oplossingen en evaluatie. Het is belangrijk om aan één groter probleem per keer te werken en niet met meerdere kleine doelen het model te doorlopen.

Het ABC model van emotie dat Ellis in 1962 ontwikkelde is in de loop der jaren aangevuld met de letters DEF. Palmer heeft in 2002 speciaal voor coaching trajecten de letter F toegevoegd. De letters staan voor: activerende gebeurtenis, bestaande overtuigingen, consequenties, denkbeelden hernoemen of veranderen, effectieve nieuwe benadering en focus op de toekomst. Het gehele model gericht op coaching bevat ook de aanzet tot realistisch geformuleerde doelen, voorafgaande aan het ABCDEF-gebeuren. Eigenlijk heet het dus het G-ABCDEF-model.

De cognitieve benadering gebaseerd op het werk van Beck stelt dat er maar drie cognitieve niveaus behandeld moeten worden. Ten eerste de automatische gedachten die spontaan boven komen bij een bepaalde gebeurtenis. Ten tweede de regulerende overtuigingen (houding, regels, aannames) en ten derde kernovertuigingen die vaak in de kindertijd of adolescentie zijn gevormd en die kunnen erg rigide zijn. Eigenlijk is de methode van Ellis er één van deductie (van groter geheel het specifieke afleiden) en die van Beck kenmerkt zich door inductie (van specifiek naar groter geheel redeneren).

De effectiviteit van cognitieve gedragsmatige therapie is aangetoond op het gebied van een aantal klinische aandoeningen zoals depressie. De bewijsgrond voor de effectiviteit van oplossingsgerichte cognitieve gedragsmatige coaching is wat dunner aangezien de toepassing ervan binnen coaching vrij recent is. Onderzoek uit 2001 wijst op een toename van geestelijk welzijn en zelfregulatie bij cognitieve coaching en op een toename van academische prestatie bij gedragsmatige coaching. Cognitieve gedragsmatige coaching leidde tot betere prestaties en welbevinden in het algemeen. Ander onderzoek wijst op toename van doelgericht werken, het behalen van doelen en afname van stress.

Praktijk

Over het algemeen zijn de doelen van cognitieve gedragsmatige coaching gericht op de volgende gebieden:

• De cliënt helpen zijn doelen te behalen

• Verbeteren van moeilijke omstandigheden en problemen oplossen

• De cliënt helpen nieuwe vaardigheden en coping strategieën te ontwikkelen

• Hem bijstaan in het veranderen van hinderende gedachten (bijvoorbeeld gedachten die stress opwekken of negatieve automatische gedachten)

• De cliënt helpen om denkpatronen te ontwikkelen die de prestatie bevorderen

• Hem helpen om zijn eigen zelfcoach te worden

De structuur van een coaching sessie volgt een min of meer vast patroon.

• Hoe gaat het?

• Agenda voor de sessie vaststellen

• Nagaan van tussentijdse opdrachten

• Probleem wat cliënt wil bespreken

• Nieuwe tussentijdse opdrachten vaststellen

• Evaluatie van de sessie

Cognitieve technieken en strategieën

De belangrijkste cognitieve technieken en strategieën zijn het identificeren van foute gedachtegangen, ontwikkelen van denkvaardigheden, mensen zo leiden dat ze zelf dingen ontdekken, Socratische vraagstelling, enquête, gebruik van vormen, neergaande pijl techniek, gevolgen ketting, kosten-baten analyse van kernovertuigingen, bibliotherapie en-training, verbeeldingstechnieken, motiverende verbeelding, visualiseren van eigen coping mechanismen.

Bij foute gedachtegangen focust iemand zijn gedachten in een bepaalde situatie op onvoldoende of niet toepasselijke informatie, trekt onlogische of onnauwkeurige conclusies of voorziet een bepaalde (negatieve) uitkomst die op weinig tot geen bewijs is gegrond. Een hand-out of zelfhulpboek kan dan inzicht verschaffen in de negatieve denkpatronen. Voorbeelden van dergelijke gedachten zijn te snel conclusies trekken, gebeurtenissen persoonlijk opvatten of de schuld altijd buiten zichzelf leggen en zodoende geen verantwoordelijkheid willen dragen.

Er zijn vele vaardigheden op het gebied van denken die een coach in kan zetten om hinderende gedachtenpatronen van een cliënt te doorbreken. Bijvoorbeeld het laten opschrijven van verkeerde gedachten, de cliënt zijn positieve eigenschappen in laten zien en leren zich minder zelfkritisch op te stellen of hem een probleemsituatie diepgaander te laten bekijken: welke factoren zijn er allemaal in het spel en ben jij dan voor al die factoren verantwoordelijk?

Geleide ontdekking is een proces waarbij coach en cliënt samenwerken om een situatie anders te bekijken. Er worden systematisch open vragen gesteld en via de methode van inductie komen ze samen tot een nieuwe visie. De vragen laten de cliënt bewust stilstaan bij de bewijsgrond van PIT's (performance interfering thoughts). Hij komt door deze vragen zelf tot de ontdekking dat zijn gedachten ongegrond zijn. Dit is de Socratische leerstijl. Om te voorkomen dat de cliënt uitgaat van eigen aannames en 'gedachten lezen' bij anderen kan de coach hem vragen een enquête te houden naar de mening van anderen in zijn omgeving.

PIT's moeten worden vervangen door PET's (performance enhancing thoughts). Hiervoor kunner er PIT/PET-vormen in het coaching traject gebruikt worden die door Neenan en Palmer ontwikkeld zijn. De neergaande pijl techniek wordt door coaches gebruikt om negatieve kerngedachten van de cliënt te onthullen. De coach gaat tijdelijk mee in de gedachten van de cliënt en vraagt naar de betekenis daarvan. Als de kern duidelijk is, dan kan er middels de zogenaamde gevolgenketting gewerkt worden aan het doorbreken van deze gedachten. Deze techniek past binnen het ABCDEF-model en probeert om de cliënt te laten focussen op bestaande overtuigingen (B) en emotionele consequenties (C) daarvan.

Burns heeft geopperd een kosten-baten analyse van de bestaande overtuigingen te maken alvorens de verandering in gang te zetten. Dit maakt het inzichtelijk voor de cliënt wat zijn houding en gedachten hem daadwerkelijk opleveren en/of kosten.

Bibliocoaching omvat de toepassing van allerlei zelfhulp materiaal. Van DVD's tot aan boeken, websites of geluidsopnames. Met verbeelding kan ook veel bereikt worden. Twee veel toegepaste vormen zijn motiverende verbeelding en coping verbeelding. Bij de eerste vorm moet een cliënt zich eerst inbeelden hoe het zou zijn als hij zijn probleem nooit zou aanpakken. Daarna moet hij zich inbeelden hoe zijn toekomst eruit zal zien als het probleem niet meer bestaat nadat hij er hard aan heeft gewerkt om het op te lossen. Bij coping verbeelding moet de cliënt zich inbeelden hoe hij met stressvolle situaties omgaat. Zo kan zijn copingmechanisme onderzocht en aangepast worden.

Gedragsmatige strategieën

De meest voorkomende gedragsmatige strategieën zijn tijdmanagement strategieën (leren prioriteiten stellen, lijstjes maken etc.), assertiviteitstraining en verbeteren van communicatieve vaardigheden, ontspanningsstrategieën (spierspanning af laten nemen, bijvoorbeeld aan de hand van ingesproken bandjes) en gedragsexperimenten (worden opgenomen en besproken).

Veranderingsproces

Om te veranderen zal een cliënt een aantal stappen moeten doormaken. Als eerste zal hij nieuwe vaardigheden opdoen op het gebied van emotie en probleemoplossing en op het gebied van praktisch oplossingsgericht denken. Daarna zal hij leren zien welke gedachtenpatronen, overtuigingen en houdingen hem in zijn prestatie hinderen en zal hij met deze aan het werk gaan om ze te veranderen. Vervolgens ontwikkelt hij een flexibel denkpatroon dat stress-reducerend en prestatie verhogend werkt. Tot slot gaat hij een hoge frustratie tolerantie en fysiologische weerbaarheid ontwikkelen en gaat hij zichzelf meer accepteren zoals hij is.

Voor wie werkt het?

Deze vorm van coaching is breed inzetbaar. Studenten, managers, ouderen en jongeren, individuen en groepen kunnen er allemaal baat bij hebben. Doelen kunnen betrekking hebben op het verbeteren van de academische prestaties, het leren omgaan met woede tot aan een hinderend gebrek aan besluitvaardigheid te lijf gaan. Wanneer het coaching traject faalt, kan dat debet zijn aan cliënten die geen emotionele verantwoordelijkheid willen nemen, geen verantwoordelijkheid voor het traject willen dragen of doordat ze een klinische aandoening hebben en psychologische of psychiatrische behandeling nodig is.

7: Een existentiële benadering van coaching psychologie

Inleiding

Existentiële coaching richt zich op de gestructureerde ontdekking van de manier waarop iemand in de wereld staat. Dit wordt onderzocht aan de hand van de betekenissen die hij aan dingen toekent en de relaties die hij met anderen heeft. De existentiële visie stelt dat menselijke ervaring altjd onzeker, subjectief is en daarom altijd open staat voor nieuwe zienswijzen. Deze manier van coaching onderscheidt zich van andere doordat ze expliciet erkent wat haar filosofische gronden zijn en de filosofische grondstellingen ook toepast. Andere coaching methoden zijn vaak een mix van verschillende filosofische benaderingen waarvan de aannames meer impliciet aanwezig zijn. Verder wijkt existentile coaching in haar grondaannames af van de aannames van de meest gangbare coaching manieren.

Theorie en kernbegrippen

De existentiële benadering heeft geen duidelijke oprichter of een enkele bron van autoriteit. Het is gebaseerd op een veelzijdige praktijk die een gezamenlijk onderwerp centraal heeft staan: het menselijk bestaan. Veel literatuur over deze coaching variant komt uit het veld van existentiële psychologie en psychotherapie. Existentiële coaching is gefundeerd op een aantal kernbegrippen.

Ten eerste is een basisidee dat alle menselijke ervaringen, de ervaringen waarover men reflecteert, ontstaan doordat men in relatie tot de omringende wereld staat. In de meeste filosofische gedachtegangen wordt er onderscheid gemaakt tussen subject (zelf) en object (ander). Daar is in deze visie geen sprake van. Wij kunnen alleen 'zijn' en ons ergens bewust van zijn omdat we in de wereld zijn. Subject en object zijn inter-relationeel.

Ten tweede stelt de existentiële theorie dat mensen wezens zijn die bestaan in het betekenis geven aan dingen. Datgene wat we van betekenis voorzien, 'maken' wij in die zin, of we geven het een nieuwe betekenis en maken er dan ook iets nieuws van. Betekenis is dus cruciaal in het 'zijn'. Maar het 'zijn' van iets door onze betekenisgevende daad, geeft ook ons als subject bestaansgrond. Ons 'zijn' en het 'zijn' van dingen om ons heen hangt zo nauw met elkaar samen dat het een niet zonder het ander kan bestaan (zie het eerste kernbegrip). Dit betekent echter wel dat het menselijk bestaan relatief is. Niets is vaststaand en onze betekenissen en overtuigingen zijn onderhevig aan constante veranderingen. Tegelijkertijd is de gedachte dat ieder individu uniek is in zijn bestaan, want hoe hij dingen van betekenis voorziet is een individueel samenspel tussen hem als subject en de hem omringende wereld. Dit kan nooit exact hetzelfde ervaren worden door een ander.

Een volgend kernbegrip is existentiële angst of spanning. Omdat wij wezens zijn die op zoek zijn naar vaststaande betekenissen, naar controle hebben over ons bestaan, roept de ervaring van het onzekere en het subjectieve in onze betekenissen, in ons bestaan, gevoelens van angst of spanning op. Om hiermee om te gaan zoeken we vaste feiten en waarheden en ontkennen we ervaringen die twijfels oproepen over onze zelfgemaakte overanderlijke betekenissen. Dit heeft Heidegger inauthenticity genoemd, Sartre sprak over bad faith. Doodsangst is niet zozeer de angst om dood te gaan, maar betreft de spanning die de onvoorspelbaarheid van het moment en het hoe en waar van de dood met zich meebrengt. Vanuit existentieel perspectief is het bestaan van angsten niet alleen of noodzakelijkerwijs een negatief iets wat verminderd of verwijderd moet worden. Angstgevoelens kunnen ook stimulerend zijn en ons laten merken dat we leven. Het kan een bron zijn van creativiteit, inzicht en besluitvaardigheid. Het oplossen van onze problemen bestaat dus niet zozeer in het verwijderen van onze angsten, maar in het leren beter om te gaan met die angsten in ons leven.

Mensen hebben een zekere keuzevrijheid om hun leven vorm te geven. We zijn niet totaal vrij in hoe we willen zijn en wat we willen doen. Waar we wel vrij in zijn is binnen de context waarin we geplaatst zijn te kiezen hoe we op die context reageren. Maar, in plaats van dit als keuze te zien, kunnen we ook stellen, met Sartre, dat we als mensen gedwongen zijn om te kiezen. Veel van de problemen waar clinten tegenaan lopen komen voort uit hun onwil om te kiezen uit de opties die binnen hun context mogelijk zijn. Vaak hebben ze de voorkeur voor onhaalbare opties. Zij moeten leren dat er binnen hun context van alles mogelijk is, maar dat zij zich niet buiten hun eigen context kunnen plaatsen en dat sommige opties nu eenmaal niet binnen hun bereik liggen.

Het laatste kernbegrip omvat de visie op conflict en verandering. Vanuit existentieel oogpunt hoort conflict onvemijdelijk bij het menselijk bestaan. Er zijn twee soorten conflicten. Het eerste is de uitdrukking van een kloof tussen de overtuigingen die men claimt te hebben en hoe men daadwerkelijk in de wereld staat. Een tweede conflict is een direct gevolg van de keuzes die men maakt en hangt samen met het inter-relationele aspect van ons bestaan. Het eerste soort conflict kan alleen opgelost worden als men een authentieker bestaan gaat leiden, dat wil zeggen dat geclaimde overtuigingen en de geleefde praktijk met elkaar in overeenstemming zijn. Het tweede type conflict hoeft niet opgelost te worden, maar hierbij is het belangrijk dat men het inter-relationele karakter van het mens-zijn leert accepteren en dat men naast de gewenste gevolgen van een keuze ook de minder leuke gevolgen van die keuze accepteert. Het onderscheid tussen de twee soorten conflicten is erg belangrijk binnen een coaching traject. Het heeft gevolgen voor de manier waarop de doelen worden geformuleerd. Tegelijkertijd geldt voor beide soorten conflicten dat geen enkel individu alleen op eigen kracht verantwoordelijk is voor het verschijnen of verdwijnen van het conflict. We zijn immers onderdeel van de wereld en de wereld is een onderdeel van ons. Voor coaches is het van belang om een probleem niet alleen praktisch aan te pakken (korte termijn oplossing) zonder oog te hebben voor de relatie tussen het probleem en de manier waarop de cliënt in de wereld staat. Dan kan het zomaar gebeuren dat het probleem praktisch opgelost is, maar dat de coach de cliënt een oplossing onthoudt die van veel groter impact kan zijn, namelijk het leren leven met angst op een manier die draaglijk is. Dit is een houding die veel problemen het hoofd kan bieden en niet slechts het ene probleem waarmee men naar de coach kwam.

Praktijk

In existentiële coaching wordt de cliënt gemotiveerd om naar zijn relaties in de wereld te kijken. Relaties op persoonlijk en professioneel vlak en welke waarden en betekenissen hij hieraan hecht. Daarnaast wordt gekeken hoe dit zijn eigen leven en het leven van anderen benvloedt. De benadering benadrukt een bepaalde manier van in de wereld staan (van waaruit bijvoorbeeld gedragsaanpassingen kunnen voortvloeien) in plaats van doe-interventies die op verandering gericht zijn. Existentiële coaching heeft geen specifieke technieken of strategien. De belangrijkste technische vaardigheid is de ervaring van de relatie tussen coach en cliënt zelf en hoe deze ervaring de wereldvisie van de cliënt verheldert.

Een vertrouwensband tussen coach en cliënt is noodzakelijk. De cliënt gaat namelijk op zoek naar zijn eigen ge- en beleefde werkelijkheid. Dit raakt de diepste lagen van zijn bestaan. Problemen of conflicten die hij heeft zijn aspecten van zijn manier van in de wereld staan. Dit klinkt terug in de doelen die geformuleerd worden. Die hangen altijd samen met de betekenissen die in de wereldvisie van de cliënt thuishoren. Om in kaart te brengen hoe iemand in de wereld staat, welke relaties hij heeft en welke betekenissen hij eraan toekent, hebben coaches twee centrale vaardigheden ter beschikking.

Ten eerste de fenomenologische methode. Deze bestaat uit drie stappen. Bij stap 1 moet de coach allerlei eigen vooringenomen meningen over de cliënt aan de kant zetten. Zo kan de huidige beleefde werkelijkheid van de cliënt onthuld worden en zullen reconstructies aan kunnen sluiten bij diens betekenissen en waarden. Bij stap 2 moet een coach beschrijvend en niet analyserend te werk gaan. Bij de laatste stap moet een coach horizontaal werken, dat wil zeggen alle informatie van de cliënt moet als even belangrijk gezien worden. Dit voorkomt dat hij onjuiste hiërarchische indelingen, die gebaseerd zijn op eigen aannames, gaat maken.Deze drie stappen zijn nooit geheel foutloos te maken, maar het streven ernaar moet er wel zijn.

De tweede vaardigheid die coaches kunnen toepassen om de beleefde werkelijkheid van de cliënt in kaart te brengen is de exploratie van vier inter-relationele gebieden. Ten eerste het ik-gecentreerde gebied. Hierin gaat het om de beleving van zichzelf zijn in welke situatie of in welke relatie dan ook. Het vogende gebied is die van de jij-focus. Het wil verhelderen wat 'mijn ervaring van de ander in relatie tot mij' is. Vervolgens is er het gebied van de wij-focus. Hier wil men beschrijven en verklaren hoe ieder het 'wij' ervaart in relatie tot elkaar. De vraag is dan: 'Wat zeg ik tegen mijzelf over de ervaring van 'wij-zijn' tijdens of vlak na de ontmoeting?' Als laatste gebied is er de zij-focus. Dit gebied probeert te beschrijven en te verklaren: 'wat mijn ervaring is van hoe 'de anderen' in mijn wereld hun relaties ervaren in antwoord op de manier waarop ik op het moment in de wereld sta'. Omdat alles met alles samenhangt is deze focus belangrijk wanneer een cliënt nieuwe betekenissen aan zijn wereldvisie wil toevoegen. Want, wat voor invloed zal dat hebben op de relaties van personen die belangrijk voor hem zijn? Dit hoeft hem niet tegen te houden bij het maken van beslissingen, maar geeft een dieper inzicht in zijn beleefde werkelijkheid. Beide vaardigheden zijn ervoor bedoeld om de cliënt echt te horen en te begrijpen. Niet alleen wat letterlijk geuit wordt, wordt meegenomen in het traject, ook de onderliggende waarden en houdingen worden serieus genomen. Problemen kunnen zodoende niet meer afzonderlijk van de wereldvisie worden gezien en oplossingen zullen altijd verder gaan dan praktische korte-termijn acties.

Voor wie werkt het?

Het existentieel oogpunt is in alle vormen van coaching toepasbaar. In het bijzonder is het bruikbaar voor mensen die in een overgangsfase in hun leven zitten, waarbij ze ook nieuwe betekenissen zullen moeten ontwikkelen voor de nieuwe omstandigheden waar ze zich naartoe bewegen. Verder is het belangrijk dat cliënten openstaan voor reflectie, exploratie en uitdaging. Mensen die vastomlijnde doelen willen bereiken zullen minder goed uit de voeten kunnen met deze manier van coaching.

De resultaten van deze vorm van coaching laat mensen zien die beter weten wie ze zelf zijn, beter om kunnen gaan met de spanningen van het leven en verantwoordelijkheid willen nemen voor de keuzes die ze maken binnen de gegeven context. Nadelen kunnen zijn dat er weinig gebruikt gemaakt wordt van beoordelingsgereedschappen en technieken en de resultaten dus minder inzichtelijk meetbaar zijn. Er is inderdaad weinig wetenschappelijke data betreffende de effectiviteit van deze manier van coaching. De focus op 'het zijn in de wereld' en de exploratie van betekenisgeving staat haaks op de overheersende tendens binnen de huidige coachingmarkt. Of dit uiteindelijk de kracht of het zwakke punt van existentile coaching zal blijken te zijn, zal de tijd leren.

8: Gestalt coachen

Inleiding

Bij gestalt coaching gaat het om een proces van volledige bewustwording en dit bewustzijn vervolgens omzetten in actie. Deze manier van coachen heeft een korte geschiedenis. Echter, steeds meer coaches gebruiken er aspecten van. Zij die gestalt coaching geven baseren zich op ideeën uit de gestalt psychologie en gestalt psychotherapie. De definitie van gestalt therapie is moeilijk te geven. Als coaches zich bezighouden met bepaalde technieken, dan is het al geen gestalt therapie meer. Hoe moeten gestalt coaches dan uitleggen wat hun visie en wat de inhoud van hun werk is?

Je zou kunnen zeggen dat er in het proces van volledig bewust worden telkens nieuwe aandachtspunten naar voren komen die coach en clint zo oplossen dat er een positieve ervaringscyclus ontstaat van oplossing naar het ontstaan van een nieuw aandachtspunt. De coach gebruikt in het proces bewust zijn eigen gedachten en gevoelens om hiermee de cliënt uit te dagen, zijn visie te onderzoeken en hem te ondersteunen. Maar het hoofddoel ervan is het bevorderen van beweging bij de cliënt als hij het idee heeft dat deze geblokkeerd is in zijn functioneren. Dit betekent dat de cliënt vastzit en zijn ervaringscyclus tot stilstand is gekomen. Er is in gestalt coaching veel aandacht voor het functioneren hier en nu. Het is belangrijk om een ding tegelijk aan te pakken. Als dat goed gebeurt, zal het volgende zich vanzelf aandienen.

Ontwikkeling van gestalt coaching

De pioniers op het gebied van gestalt psychologie waren Max Wertheim, Wolfgang Khler en Kurt Kofka. Gestalt betekent letterlijk 'een verenigd of betekenisvol geheel'. Fritz Perls was degene die gestalt therapie onwikkelde, vanaf de jaren twintig vorige eeuw. Zijn visie op authenticiteit was radicaler dan in de huidige gestalt therapie gangbaar is. De echte ervaring van clint, coach en hun relatie in het hier en nu van de coaching sessie is echter nog steeds een uitgangspunt van gestalt coaching.

De gestalt benadering verschilt van twee andere psychologische stromingen die ook in de jaren twintig vorige eeuw ontwikkeld werden, namelijk de cognitieve gedragsmatige benadering en de psycho-analytische traditie (Freudiaans). Gestalt psychologie is gebaseerd op actieve individuele bewustwording, terwijl cognitieve gedragsmatige psychologie zich concentreert op mechanismen van leergedrag en psycho-analytica een prominente plaats geeft aan biologische driften. Fritz Perls vond dat de mens in de psycho-analytische traditie gereduceerd werd tot een verzameling oerdriften en dit was in zijn ogen niet afdoende om menselijke ontwikkeling te begrijpen. Hij stond een holistische benadering voor, waarin waardering hebben voor de gehele mens in zijn context fundamenteel was. Hierin werden de begrippen perceptie, individuele zingeving en besluitvaardigheid/afsluiting geduid in het licht van het gestalt principe van beweging. In de loop van de tijd werd het ook mogelijk gestalt therapie, naast individuele therapie, in groepsverband te krijgen. Vanaf de jaren zestig vorige eeuw kwam het ook in opkomst binnen organisaties.

Tegenwoordig worden er verschillende accenten gelegd binnen gestalt coaching. Dat hoort ook bij de gestalt-aard: het gaat om ontwikkeling. Omdat coach en clint beide als personen het coaching traject vormgeven, zal ieder traject uniek zijn en is er geen omschrijving van 'de' gestalt-benadering mogelijk. Wel kunnen er een aantal gemeenschappelijke thema's onderscheiden worden.

Theorie

Gestalt coaching draait om bewustwording en de manieren waarop wij de wereld om ons heen waarnemen en indelen. Het kan in die zin existentieel, humanistisch en fenomenologisch genoemd worden.

Wat wij zien en hoe wij dingen ervaren is geen objectieve realiteit, maar het resultaat van wie wij zijn op een gegeven moment in de tijd. We zijn geneigd om dingen in te delen en van betekenis te voorzien op een manier die aansluit op onze huidige visies, eerdere ervaringen of op onze pre-occupaties. Ook zijn wij van nature geneigd om symmetrie, evenwicht en afsluiting op te zoeken. Als iets betekenis voor ons heeft of krijgt, wordt dat een 'figuur' in gestalt terminologie. De context waarin we ons bevinden wordt 'grond' genoemd. Figuren kunnen dus veranderen, gronden ook. Ervaring is zodoende een subjectief complex geheel. Dat betekent tevens dat het begrip van onszelf , dat we door onze ervaringen vormen, ook telkens verandert. Een doel van gestalt coaching is om de cliënt wegwijs te maken in zijn eigen subjectieve wereld zodat er meer keuzeopties toegankelijk worden en hij zijn capaciteiten zo goed mogelijk kan benutten.

De gestalt benadering maakt gebruik van concepten uit de fenomenologie. In de fenomenologie gaat het om het begrijpen van situaties door te refereren aan zaken die zich duidelijk in het nu aan ons opdringen. Een voorbeeld is het eten van een sinaasappel. Als je geheel bewust bent van de ervaring in het hier en nu dan ervaar je de geur, smaak, kleur, etc. Je bent met al je zintuigen gericht op het eten van de sinaasappel zonder afgeleid te worden door eerdere ervaringen of vooringenomen ideen. Als je aan andere dingen denkt terwijl je de sinaasappel eet, heb je in gestalt termen andere figuren voor ogen en ben je je niet geheel bewust van je ervaring in het hier en nu. In de fenomenologische benadering is volledig bewustzijn nodig om je de meest exacte informatie te leveren op basis waarvan je beslissingen kunt nemen. Voor coaching settings betekent dit dat de coach veel aandacht heeft voor de gevoelens die de cliënt uit, zijn lichaamsbewegingen en houdingen. De coach zal deze binnen de sessie terugkoppelen en er naar informeren. Daarna wordt er samen gekeken wat er hier en nu in de sessie veranderd kan worden zodat de cliënt dit ook op andere plaatsen en tijden effectief kan toepassen.

Gestalt is daarnaast geheel gebaseerd op dialogisch existentialisme. In coaching settings doelt dit op de dialoog die coach en cliënt op het moment in de sessie hebben. Binnen de dialoog kunnen door aandacht voor de relatie en een onderzoekende geest nieuwe dingen ontstaan die geen van beide partijen van te voren had bedacht. Het is een bron van creativiteit waaruit geschikte betekenissen voor huidige situaties voort kunnen komen. Holisme en praktijkervaring zijn het conceptuele raamwerk van gestalt. We bestaan binnen een context of veld, we begrijpen onszelf in relatie tot dat veld, kortom zonder het veld kunnen we onszelf en kunnen anderen ons niet begrijpen. In coaching settings heeft dit gevolgen voor de relatie van coach en cliënt. De coach moet zich wel in het veld van de cliënt bevinden, ze zijn beide onderdeel van elkaars context en dus ligt de focus op hun relatie.

Met bovenstaande basis ideeën als grond stelt gestalt coaching deelnemers in staat om meer te halen uit de dagelijkse ervaringen. Mensen zijn verantwoordelijk voor hun eigen keuzes en acties of het nalaten ervan. Het opsporen, onderzoeken en eventueel verwijderen van bewustzijnsblokkades zal mensen beter in staat stellen om keuzes te maken en effectief en gezond te functioneren.

Centrale concepten

Het gestalt concept 'zelf' is een proces van interaktie met de omgeving waarin een onderscheid wordt gemaakt tussen het zelf en het niet-zelf. De contactgrens is het punt waarbij dit onderscheid wordt gemaakt. Dit kan van moment tot moment veranderen omdat ons begrip van onszelf en ons zelfbewustzijn voortdurend veranderen.

Om tot verandering te komen, om van punt A naar punt B te bewegen, is het nodig om eerst helemaal gefocust te zijn op punt A. Dit is de paradoxale theorie van verandering. Als je je geheel bewust bent van A, dan wordt vanzelf het tegenovergestelde, B, ook duidelijk. En alle posities daartussen in. In de coaching setting betekent dit dat de cliënt zich geheel bewust is van zijn huidige situatie. Door deze intensieve ervaring ontwikkelt hij dan het vermogen om zich te mobiliseren, om de beweging van verandering te maken.

De gestalt ervaringscyclus bestaat uit zeven stappen: sensatie (gevoel), bewustzijn, mobilisatie, actie, het uiteindelijke contact, tevredenheid over de situatie, terugtrekken/rust. Daarna kan de cyclus opnieuw beginnen. Ook kan een cyclus andere cycli voeden. Bewustzijn leidt immers tot groter bewustzijn, dus het bewustzijn verworven in een cyclus kan het bewustzijn in een andere cyclus verdiepen.

Er zijn daarentegen ook zeven bewustzijnsblokkades die ons ervan weerhouden volledig zelfbewust en omgevingsbewust te zijn. Ten eerste is er ongevoeligheid die de sensatie blokkeert. Gevoelens worden ontweken, opzij geschoven of verwaarloosd. Men probeert pijn of vervelende ervaringen niet in het bewustzijn te laten komen. Ten tweede is er deflectie waarbij iemand probeert om direct contact met een ander of met een situatie te voorkomen door bijvoorbeeld een gesprek een andere wending te geven of abstract taalgebruik te hanteren. Dan hoeft er geen directe uitleg van de eigen gevoelens plaats te vinden. Als derde blokkade zorgt internalisatie ervoor dat mobilisatie gehinderd wordt. Interne redenaties kunnen vaak al in de jeugd in ons bewustzijn zijn geslopen door wat we als kind te horen kregen. Dit kunnen rigide onderdelen van ons zelfbeeld of rigide houdingen ten opzichte van de wereld worden. Daarnaast is er projectie. Dit hindert de uitvoering van acties. Bij projectie zien we eigenschappen in anderen die we niet van onszelf zien. We vinden bijvoorbeeld dat anderen te snel oordelen, maar zien niet dat we dat zelf doen. In de vijfde plaats is er retroflectie. Dit is een blokkade voor de uiteindelijke contactfase in de ervaringscyclus. Er zijn twee typen retroflectie. Bij de eerste richt je je gevoelens die je naar een ander zou moeten uiten op jezelf. Bij de tweede vorm durf je niet eerlijk te uiten wat een ander voor jou zou kunnen doen. De zesde blokkade heet egotisme en dit hindert de ervaring van tevredenheid. Hierbij doet iemand net alsof hij geen onderdeel van het proces is maar er alleen naar kijkt als toeschouwer. Dan kunnen leerpunten en goede feedback als kennisgeving aangenomen worden, maar het raakt de persoon niet in zijn volledige bewustzijn en het onthoudt hem dan ook van echt tevreden zijn. De laatste blokkade noemen we versmelting en dit hindert het terugtrekken of rust nemen. Bij deze blokkade wordt er geen onderscheid gemaakt tussen de persoon en zijn omgeving of tussen de persoon en andere personen. In groepsdenken is dit ook een gevaar. Een ander voorbeeld is dat iemand zichzelf definieert aan de hand van zijn beroepsmatige rol: “Ik ben onderzoeker”. Afstand kunnen nemen is cruciaal wil er een nieuwe cyclus aan kunnen vangen.

In coaching settings zijn internalisatie en retroflectie voor de coach belangrijke verdedigingsmechanismen van de cliënt om aan te pakken. Door bewustwording daarvan kunnen zelfkritische gedachtenpatronen en onafgemaakte zaken worden doorbroken of voltooid. In gestalt woorden zijn we constant bezig onszelf te definiëren. Dat doen we in samenhang met de contaxt waarin we ons bevinden. Daarom is ons zelfbewustzijn aan verandering onderhevig. We zijn altijd bezig om onze levensruimte te ontwikkelen. Sommige dingen in onze ervaring worden figuren en andere worden er omheen gegroepeerd als grond. Dit is 'het zelf aan het werk'. Het zelf is dus een proces en geen statische abstracte mentale entiteit. Dit betekent ook dat we de wereld nooit kunnen zien 'zoals ze is', nee we zien de wereld volgens onze wereldvisie. We zien de wereld zoals wij zijn. In gestalt coaching is het doel om ons bewust te worden van onze visie en deze uit te dagen om een heldere blik te verkrijgen op wat er gaande is in ons leven en om ons heen. Middels een proces van dialoog wordt dit bewustzijn tot stand gebracht, worden gedachtenpatronen die niet meer effectief zijn onthuld, en worden diepgewortelde overtuigingen aan de kaak gesteld. Daardoor kunnen er nieuwe gedachtenpatronen ontstaan.

Praktijk

Bewustwording is het kernbegrip van gestalt coaching. Daarbij draait het voor de coach niet om het klakkeloos toepassen van aangeleerde technieken. Om bewustwording te bereiken zijn er net zoveel manieren voorhanden als er aan verscheidenheid aan coach-cliënt relaties bestaat. Coaches behoren wel een gedegen kennis van de theoretische en praktijkgeschiedenis van gestalt te hebben. Ook moeten ze beschikken over de vaardigheid om fenmenologie ten behoeve van anderen in te zetten en dienen ze gepaste ethische en beroepsmatige standaarden aan te houden.

In de coaching sessies wordt de cliënt gestimuleerd om met zichzelf, zijn context, zijn gevoelens en gedachten bezig te zijn, daarbij gebruikmakend van alle vijf de zintuigen. Het kan dus bijvoorbeeld gebeuren dat er lichaamsbeweging, een tekenopdracht of andere creatieve uiting in de sessie voorkomt. Daarom is het handig als de coaching sessies plaats hebben in een ruimte waarin dat mogelijk is. De coach neemt zichzelf mee in de sessies. Hij is authentiek aanwezig en onderdeel van de context van de cliënt. Wat de coach ervaart in de sessies is daarnaast ook onderdeel van het coachingproces. De relatie tussen coach en cliënt is in feite het belangrijkste gereedschap wat gebruikt wordt om bewustwording te realiseren.

Door middel van dialoog kunnen onbesproken, onderliggende gedachtenpatronen, meningen of gevoelens onthuld worden. De cliënt wordt zich meer bewust van de manier waarop hij taal gebruikt en leert taal zo in te zetten zodat dit een weerspiegeling is van de controle die hij over zichzelf heeft en de verantwoordelijkheid die hij voor zijn gedachten, gevoelens en acties wil dragen. Dit alles is een leerproces waar de coach onderdeel van is. Een voorbeeld: in een coaching sessie geeft de coach de cliënt positieve of negatieve feedback. De cliënt mag dit niet uit de weg gaan en bespreekt eerlijk alle gedachten, gevoelens en fysieke sensaties die hij ervaart.

Experimenten zijn nauw verbonden aan de actie fase van de ervaringscyclus. De cliënt wordt aangemoedigd om nieuwe gedachten, overtuigingen of acties uit te proberen. Dit alles binnen de veilige sfeer van de coaching sessie. Visualisatie kan een manier zijn om te experimenteren. De cliënt verbeeldt zich dan hoe het zou zijn om anders te zijn dan hij nu is. Er kunnen meerdere scenario's verbeeld worden. Ook het verhaal kan een manier van experimenteren zijn. Hierbij creëert de cliënt een verhaal over zijn persoonlijke leven zoals het is of over hoe hij wenst dat zijn leven er uit zou zien.

Gestalt coaching kan ook in groepsverband toegepast worden. Een coach die vaardig is in de gestalt benadering, veel kennis heeft van de onderliggende filosofie en theoretische concepten kan een groep mensen bewust maken van wat er van moment tot moment in de groep gebeurt. Waar focussen ze op? Waar praten ze onderling over? Zijn de patronen binnen deze groep ook aanwezig in het verdere veld van ieder individu?

Voor wie?

Gestalt coaching past goed bij mensen die een holistisch mensbeeld hebben en zichzelf als instrument zien om de klus te klaren. Mensen met leidinggevende functies hebben interesse in deze manier van coaching omdat het gericht is op het effectiever leven in het algemeen en niet slechts op het oplossen van een probleem. Door deze manier van coaching kunnen ze effectiever leiding geven op allerlei gebieden. Mensen die zich vooral willen richten op de toekomst en duidelijk omschreven doelen willen behalen zullen zich minder thuis voelen binnen deze benadering.

9: Motiverend interviewen

Inleiding

Motiverend interviewen is een techniek die een coach kan toepassen om de cliënt gemotiveerd te laten worden om zijn gedrag te veranderen en blokkades tegen verandering af te laten breken. Het gaat om motivatie die puur uit de persoon zelf omhoog komt en waar geen beloning in de zin van status of geld tegenover staan. De onderliggende gedachte hiervan is dat echte en duurzame verandering alleen plaatsvindt als de persoon zelf daarvoor gemotiveerd is. Door toepassing van het motiverende interview onderzoekt de coach wat de doelen en waarden van de cliënt zijn, in welke mate zijn huidige gedrag afwijkt van zijn ideaal gedrag (en van het behalen van zijn doelen), zodat vervolgens dit verschil weggewerkt kan worden. Het doel is dat de cliënt zelf uitspreekt welke voordelen er voor hem aan een gedragsverandering zitten. De coach biedt een luisterend oor. Een empatische en reflexieve luisterhouding moet ervoor zorgen dat de cliënt in zijn spreken gefocust blijft op verandering.

Ontwikkeling van motiverend interviewen

De methode is ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog William Miller. Hij wilde weten waarom mensen veranderen gedurende hun leven. Zijn onderzoek richtte zich op alcoholverslaafden. Hij wilde ontdekken waarom sommigen van hun verslaving afkwamen en anderen niet veranderden. Zijn conclusie was dat de mensen die het meest gemotiveerd over verandering spraken en zich daar goed voor inzetten het meeste kans op afkicken hadden. De therapeut had er echter ook een rol in: hij moest zijn cliënten bijstaan in het versterken van hun motivatie voor verandering. De manier waarop therapeut en cliënt met elkaar omgingen had invloed op de frequentie waarop de cliënt sprak over verandering. Een empatische houding lokte spreken over verandering uit, terwijl een confronterende omgangsstijl weerstand opriep en als gevolg daarvan minder motivatie voor verandering.

In de verslavingszorg is deze methode bewezen effectief. Ook in het leren omgaan met chronische ziekte is het een goed toepasbare methode en in het veranderen van seksueel gedrag onder tieners (gebruik van anti-conceptie methoden bevorderen). In de coaching setting is het toepassen van motiverend interviewen tot nu toe beperkt gebleven. Er is daarom ook weinig bewijs voor de effectiviteit te vinden.

Theorie en kernbegrippen

Er zijn drie basis concepten in motiverend interviewen te onderscheiden. Ten eerste is het van belang dat de coach zijn stijl van coachen aanpast aan de bereidheid van de cliënt om te veranderen. Het transtheoretische model van verandering is een invloedrijk model dat omschrijft hoe mensen zich voorbereiden om te veranderen en hoe succesvol de verandering wordt vastgehouden. Er zijn verschillende stadia waar mensen doorheen werken wanneer zij hun gedrag willen veranderen. Er moet bij gezegd worden dat het geen strikte volgorde betreft, niet alle mensen zullen alle stadia doormaken en soms is er ook terugval naar een vorig stadium. De stadia in het model zijn: onbewust-zijn (verandering is nog niet in de gedachten opgekomen), bewust-zijn (voor-en nadelen van verandering worden tegen elkaar afgewogen), voorbereiding (men maakt voorbereidingen voor het ondernemen van actie), actie (pogingen doen tot verandering), vasthouden (succesvolle verandering is gerealiseerd, al zes maanden vastgehouden). Mensen verschillen in motivatie voor verandering gedurende de verschillende stadia van de veranderingscyclus. De coachingstijl moet dus aangepast worden aan de fase waarin iemand zich bevindt. Motiverend interviewen wordt vooral van toepassing gezien wanneer mensen (nog) een zekere ambivalentie voelen ten opzichte van een gedragsverandering. Er moeten nog weerstanden overwonnen worden. Vooral in de eerste drie stadia van de veranderingscyclus komen die voor. Een directieve, sturende houding van de coach kan weerstanden juist verergeren. De cliënt gaat dan telkens in discussie, ontkent dingen of geeft veel “ja, maar”-antwoorden.

Een tweede kernconcept betreft motivatie tot verandering en hoe deze zich ontwikkelt. Dit komt terug in het transtheoretische model van verandering zoals hierboven bschreven, maar heeft ook te maken met het bewustzijn of worden van een kloof tussen de waarden en doelen die iemand heeft en welk gedrag hij nu vertoont. Motiverend interviewen kan dan hepen om de persoon zelf tot de ontdekking te laten komen dat er veel voordelen aan verandering zitten. Bovendien zal hij inzien dat hij meer 'zichzelf is' als hij zich gedraagt naar zijn eigen waarden en doelen. Door de aandacht vast te houden bij iemands idealen kunnen weerstanden tegen verandering overwonnen worden en de motivatie om te veranderen vergroot. Het derde basisconcept van motiverend interviewen is het concept van het zelfvertrouwen. Wanneer iemand zelf niet gelooft dat hij het vermogen heeft om te veranderen, zal het ook niet gebeuren. De drie concepten hangen met elkaar samen. Bijvoorbeeld: bereidheid tot verandering hangt af van het inzien van de intrinsieke waarde van de verandering (het heeft waarde vanuit de persoon zelf, er hoeft geen externe beloning tegenovergesteld te worden) en van het zelfvertrouwen dat men heeft. Wanneer iemand weerstand heeft tegen veranderen, dan is motiverend interviewen een manier om te ontdekken op welk van de drie gebieden het grootste probleem ligt.

Praktijk

Om het motiverend interviewen succesvol toe te passen is een goede vertrouwensband tussen coach en cliënt noodzakelijk. Ook moet er sprake zijn van samenwerking. Het is dan een soort partnerschap waarbinnen de cliënt verantwoordelijkheid neemt voor zijn eigen vooruitgang. De doelen en methoden van verandering zouden vanuit de cliënt moeten komen om succes op lange termijn mogelijk te maken.

Motiverend interviewen kent twee duidelijk te onderscheiden fasen. De eerste fase wordt metaforisch gezien als het beklimmen van een heuvel. Ambivalentie wordt onderzocht, de intrinsieke motivatie voor verandering en het zelfvertrouwen worden opgebouwd. Een aantal elementen die in deze fase effectief zijn: open vragen, vragen die voortkomen uit een reflexieve luisterhouding, beoordeling van het zelfvertrouwen aan de hand van 'de zelfvertrouwenliniaal' en het geven van bevestiging. Bij reflexief luisteren wil de coach checken of hij goed heeft begrepen wat de cliënt bedoelt met zijn verhaal. Bij de methode van 'de zelfvertrouwenliniaal' vraagt de coach de cliënt het vertrouwen in zijn vermogen te veranderen een cijfer te geven tussen 0 en 10. Daarna probeert de coach aan de hand van vragen erachter te komen waarom de cliënt zichzelf bijvoorbeeld een 2 geeft in plaats van een 8 en wat er zou moeten veranderen wil die 2 wel een 8 worden. Wanneer een cliënt toch vast blijft zitten in zijn ambivalentie is een meer directieve opstelling van de coach nodig om hem zover te krijgen om zich te concentreren op spreken over en denken vanuit verandering. Andere technieken van omgaan met weerstand zijn: het terugreflecteren van het verhaal in een ander daglicht, het benadrukken van persoonlijke keuze en controle en de aandacht afleiden van de weerstand.

De tweede fase van motiverend interviewen wordt metaforisch gezien als de afdaling aan de andere kant van de heuvel. Daarin wordt de toewijding van de cliënt aan een veranderingsplan dat hij samen met de coach opgezet heeft, versterkt. Wanneer de coach tekenen ziet bij de cliënt die erop wijzen dat zijn bereidheid om te veranderen toeneemt, dan is het tijd om opties voor verandering te bespreken. Tekenen van toename van bereidheid kunnen zijn: afname van weerstand, een toename van vragen over verandering en minder discussie over het probleem vanuit het perspectief van de cliënt.

De tweede fase is begonnen. Om de motivatie te maximaliseren is het aan te bevelen dat de doelen voortkomen uit de cliënt zelf en dat deze realistisch zijn. Als de doelen helder zijn wordt er samen nagedacht over mogelijke methoden om de doelen te behalen. Er wordt een route naar verandering uitgestippeld.

Voor wie?

Coaching via een methode van motiverend interviewen kan op allerlei gebied toegepast worden. Het is echter vooral effectief wanneer er sprake is van vastgeroeste ambivalentie: men is niet in staat alleen de weerstanden tegen verandering te doorbreken. Soms is dan deze manier van coaching een fase voorafgaand aan gedragsmatige coaching waarbij er praktisch aan gedragsverandering wordt gewerkt.

10: Narratieve coaching en leren vanuit multicultureel perspectief

Inleiding

Narratieve coaching is gericht op het vergroten van het welzijn en prestaties van individuen of groepen door middel van het vertellen van verhalen. Coaches luisteren naar het verhaal van de cliënt en proberen hier de onderliggende betekenissen uit te halen. Van daaruit wordt een nieuw verhaal gecreërd waar een actieplan uit voortkomt. Aspiraties kunnen dan waargemaakt, doelen behaald en dromen gerealiseerd worden.

Narratieve coaching baseert zich op culturele antropologie en op basisprincipes van de psychologie, zoals leertheorieën. Door het culturele perspectief te integreren in de benadering wordt de kans vergroot dat de cliënt zijn doelen haalt. Doelen die hij van betekenis vindt. Door de aanwezigheid van de culturele component is deze benadering goed toe te passen in verschillende (culturele) gemeenschappen.

Ontwikkeling van narratieve coaching

De narratieve benadering had in eerste instantie zijn wortels in de culturele antropologie. Binnen die wetenschap bestaan een aantal begrippen die van toepassing zijn op mensen die zich in een fase van verandering bevinden. Bij overgangsrituelen kun je denken aan de overgang van kind naar volwassene, symbolisch vormgegeven door middel van een ritueel. Liminaliteit is een fase tussen de overgang in. Mensen horen niet meer bij de ene groep, maar ook nog niet bij de andere. Zij moeten zich de normen en waarden van de nieuwe groep waartoe zij gaan behoren nog eigen maken. Dit is bijvoorbeeld van toepassing op jonge mannen van sommige tribale samenlevingen. Zij worden een tijdlang samen geïsoleerd van de rest van het dorp en krijgen (soms hardhandig) les van volwassen mannen in het 'volwassen-zijn'. Overgangsrituelen en liminaliteit zijn begrippen die werden overgenomen binnen de psychotherapie. Ze werden gezien als krachtige middelen om veranderingen binnen de emoties, gedachten en welzijn van mensen te realiseren. Narratieve therapie is voortgekomen uit dit samengaan van antropologie en psychotherapie. 'Leven als verhaal' is een concept van Barbara Myerhoff dat binnen deze benadering centraal staat. In de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw is er veel over deze visie gepubliceerd.

De systematische ontwikkeling van narratieve therapie staat op rekening van Michael White. Als coaching techniek is het voor het eerst toegepast door Ho Law in Groot-Brittannië in een gemeenschapscoachingprogramma. Voor wat betreft de link met de psychologie van het leren, narratieve coaching borduurt voort op het concept proximale ontwikkeling van Vygotsky en de leercyclus van Kolb. Deze concepten zijn door Ho Law ingebed in een metamodel met de naam Universal Integrated Framework.

Theorie en kernbegrippen

Leren komt voort uit de tastbare coaching ervaring, dat wil zeggen, de interactie tussen coach en cliënt. 'Het leerwiel' is het eerste centrale concept binnen narratieve coaching. Dit model is een aanpassing van de leercyclus van Kolb. Het leerwiel bestaat uit vier fasen. De eerste fase heeft de concrete ervaring centraal staan. De cliënt bespreekt zijn ervaringen en krijgt zo voorbeelden van hoe hij dingen ervaart. In de tweede fase is het tijd voor reflectie. Welke lessen kunnen uit de voorbeelden getrokken worden? Daarna wordt de ervaring in de derde fase omgezet in een abstract concept. Er wordt een abstract idee op gebaseerd dat betekenisvol is voor de cliënt. Tenslotte wordt er in fase vier actie ondernomen of een beslissing gemaakt op basis van de voorgaande fasen. Een belangrijk onderscheid met de benadering van Kolb is dat in narratieve coaching 'actie' nogal breed gedefinieerd wordt. Actie kan ook een beslissing zijn, soms de beslissing om niks te veranderen.

Het leerwiel zoals hierboven beschreven draait als het ware binnen de coaching conditie. Deze bestaat uit twee soorten transformatie, verandering: interne (verticale) verandering (uit ervaring komt bewustzijn op) en externe (horizontale) verandering (van reflectie naar actie). Het is een actief leerproces en geen automatisme. Soms komen cliënten vast te zitten als er een barrière of kloof bestaat tussen de verschillende leerfasen. Vygotsky noemde dit de 'zone van proximale ontwikkeling'. Dit begrip kan op coaching gebied ingezet worden. Mensen grijpen meestal terug op bekende gedragspatronen als zij met een probleem geconfronteerd worden. Vygotsky sprak over 'distancing tasks of scaffolding', een methode waarmee de kloof tussen het bekende gedrag en wat mogelijk is om te doen overbrugd kan worden.

De methode om de proximale zone aan te pakken bestaat uit vier stappen. Ten eerste beschrijving. De cliënt karakteriseert bepaalde objecten of gebeurtenissen in zijn wereld. Daarna volgt relatie. Hij gaat de relaties tussen de objecten en gebeurtenissen zien (analyse). Als derde stap volgt de evaluatie. Het gaat dan om reflecteren en leren van de verbanden tussen de verschillende fenomenen uit de vorige twee stappen. Stap vier heet rechtvaardiging. De cliënt gaat van de concrete fenomenen van de vorige stappen abstracte concepten maken die iets zeggen over zijn visie op het leven en zijn identiteit. Hij kijkt dan of deze abstracties binnen zijn leven waardevol zijn. In de laatste stap, conclusie/ aanbeveling, wordt er een actieplan opgesteld en kan er ook al een aanzet tot de uitvoering ervan plaatsvinden.

Er bestaan binnen narratieve coaching ook een tweetal grondaannames. De eerste aanname beschrijft waaruit een meta-model van coaching psychologie zou moeten bestaan:

• een leercyclus onder supervisie en waarbij sprake is van continue professionele ontwikkeling;

• waardering voor de culturele omgeving;

• een overloop tussen coach en cliënt, dat wil zeggen dat ze van elkaar leren; beide hebben vaardigheden en kennis.

Vervolgens heeft de narratieve benadering een aantal grondaannames voor wat betreft de menselijke natuur en gemeenschappen. In de eerste plaats gaat men ervan uit dat betekenis(geving) ons leven vorm geeft. Ten tweede gaat men ervan uit dat het leven in meerdere verhalen geleefd wordt, waarbij sommige verhalen wat meer prominent aanwezig kunnen zijn dan anderen. In de derde plaats zijn de verhalen die cliënten vertellen voor de coach het betekenisgevende raamwerk. Van daaruit kunnen betekenissen (waarden, doelen etc.) afgeleid worden en die geven op hun beurt het leven weer vorm. Een laatste grondaanname stelt dat individuen en gemeenschappen sterke kanten, kennis en vaardigheden hebben, maar dat ze dit zelf niet altijd inzien.

Deze vergeten vaardigheden blokkeren mensen om hun doelen (persoonlijke, professionele, sociale) te halen. Een coach kan deze vaardigheden echter in het verhaal dat zij vertellen opsporen en samen kunnen zij werken aan het opnieuw ontwikkelen ervan. Narratieve coaching kan zodoende cliënten bewust maken van het feit dat zij over meer vaardigheden en kennis beschikken om met een nieuwe situatie om te gaan dan zij eerst dachten. Door de interactie met de coach ontwikkelen zij vanuit hun verhaal nieuwe betekenissen, nieuwe inzichten over wat hun leven waarde geeft. Dit resulteert in een nieuw verhaal op basis waarvan zij de kloof in de proximale zone van ontwikkeling kunnen overbruggen. Michael White heeft hier een systematische aanpak voor ontwikkeld. Deze wordt 'het actielandschap' genoemd.

Actielandschappen bestaan uit gebeurtenissen die worden beschreven door de verteller. Vaak zijn deze verweven met elkaar of volgen ze elkaar chronologisch op (in tijd). Het is een soort autobiografische reis door het leven van de verteller. Zoals bij de meeste verhalen zal er een bepaald thema in naar voren komen. Dat geeft inzicht in de coping mechanismen, successen en mislukkingen van de verteller. Het actielandschap bestaat uit een tijdlijn, gebeurtenissen, omstandigheden, sequentie en een thema. De verhalen die cliënten vertellen gedurende de sessies weerspiegelen in eerste instantie wat voor hen bekend en gewoon is, maar een gedeelte van het thema zou bij aanvang voor de coach verborgen kunnen zijn geweest.

Naast het actielandschap is er ook nog 'het bewustzijnslandschap'. Dit bestaat uit de identiteit van de verteller en zijn conclusies die hij trekt op grond van zijn acties en op grond van gebeurtenissen die door zijn eigen identiteit en de huidige cultuur waarin hij zich bevindt, gevormd zijn. Ook hoort hierbij hoe de luisteraar het verhaal heeft begrepen. Het bewustzijnslandschap kan een blinde vlek van de verteller aan het licht brengen. Het is de taak van de coach deze te ontdekken, te leren begrijpen en verder te ontwikkelen.

Praktijk

Het doel van de narratieve benadering is de herontwikkeling van de vaardigheden en de kennis die iemand heeft door middel van het herschrijven van zijn verhalen van zijn levenservaringen. Er zijn vele technieken die hierbij toegepast kunnen worden. De gecombineerde narratieve methode bestaat uit vier technieken of stadia.

De eerste techniek noemen we externaliserende conversatie. Door te spreken over ervaringen worden ze op een bepaalde manier buiten jezelf geplaatst. De interne ervaring wordt een extern object, namelijk het verhaal. (Onderscheid is niet al te duidelijk te maken, want zoals eerder gezegd wordt het leven ook geleefd in verhalen, betekenissen die veranderd worden door het herschrijven van het verhaal vormen op hun beurt weer het raamwerk waardoor we het leven interpreteren en ervaren.) De dialoog tussen coach en cliënt bestaat uit vijf stappen. Eerst gaat de cliënt zijn recente ervaringen vertellen. De coach stimuleert hem om te vertellen over de uitkomsten van zijn probleemoplossend vermogen of de coach probeert barrières in zijn leerproces te ontdekken. Bij stap twee brengt de coach in kaart wat de effecten zijn van de barrières op de gebieden die voor de cliënt van belang zijn bij het realiseren van zijn doelen. Daarna volgt aan het eind van de conversatie de evaluatie. De coach evalueert het effect van de thema's die naar voren zijn gekomen in het verhaal van de cliënt. Vervolgens wordt in stap vier een rechtvaardiging of beoordeling van deze evaluatie opgesteld. Ten slotte volgt de conclusie/aanbeveling in stap vijf. De cliënt formuleert zelf een actieplan waarmee de barrières in zijn leren te overbruggen en zijn doelen te bereiken zijn. In principe draait het om een onderzoek naar het functioneren en op basis daarvan kunnen cliënten zelf conclusies trekken over hun leven en identiteit.

De tweede techniek binnen de gecombineerde narratieve methode is het herschrijven van het verhaal. Een belangrijke vaardigheid van een narratieve coach is, naast empatisch luisteren, ook het opsporen van een bepaald thema die de vertelde gebeurtenissen aan elkaar verbindt. Bij het herschrijven van het verhaal wordt de cliënt aangespoord om de gebeurtenissen die minder aandacht in het verhaal hebben gekregen te identificeren en te reflecteren over unieke uitkomsten in dit alternatieve verhaal. Want juist deze unieke uitkomsten bieden een aanknopingspunt om het levensverhaal te herschrijven. In het begin is het alternatieve verhaal slechts een dun spoor en zullen er kloven bestaan tussen de gebeurtenissen die het verhaal vormen. De coach moet dan de juiste vragen stellen zodat de cliënt de samenhang gaat zien en overneemt in zijn verhaal.

'Re-membering conversations' vormen de derde techniek. Michael White heeft deze puntsgewijs gedefinieerd. Re-membering conversations zijn gesprekken die:

• oproepen om het leven te zien als bestaande uit bepaalde leden en waarbij identiteit verbonden is aan het leven;

• bijdragen aan een meerduidig flexibel identiteitsbegrip;

• mogelijkheden ontsluiten het lidmaatschap van het leven te herzien (bijvoorbeeld bepaalde lidmaatschappen belangrijker gaan zien dan anderen of de invloed van bepaalde andere leden op ons eigen lidmaatschap te erkennen en daar waarde aan te hechten en van anderen de invloed teniet te doen);

• rijke beschrijvingen geven van de gewenste identiteit en van de kennis en vaardigheden die in het eigen leven nodig zijn.

Als vierde techniek wordt 'de buitenstaander-getuige-beschrijving' genoemd. Dit kan in groep settings een goede techniek zijn. Eén of meer leden van de groep wordt gevraagd als getuige van het verhaal op te treden. Deze 'buitenstaander-getuige' kan een assistent zijn van de narratieve coach. Hij vertelt (hervertelt) het verhaal dat hij gehoord heeft en door de vragen die de coach stelt wordt hij bewust gemaakt van aspecten in het verhaal die overeenkomen met zijn eigen ervaring.

De ceremonie van het definiëren is de vijfde techniek. De identiteit van een persoon wordt gevormd door sociale, historische en culturele krachten. Bijvoorbeeld de levensloop, sociale prestaties of de sociale erkenning van de eigen identiteit. Deze techniek gaat om het hervertellen van het levensverhaal. Eerst de hervertelling door de buitenstaander-getuige, dan weer de hervertelling van diens verhaal door de cliënt, dan gaat de getuige dat weer hervertellen, enz. Dit kan doorgaan zolang nodig is totdat een goed alternatief plot ontstaat. Dit heeft niet alleen effect op de cliënt die centraal staat, maar meestal komt het de hele groep ten goede.

Voor wie?

De narratieve methode is vooral behulpzaam voor mensen die van het ene land naar het andere zijn verhuisd en zodoende te maken krijgen met een cultuurverandering. Zij moeten opnieuw nadenken over hun sterke punten, waarden en overtuigingen en welke daarvan hun leven in de nieuwe situatie verrijken. Ook kan deze benadering eenvoudig aangepast worden aan kinderen en jongeren. Dat vergt enige creativiteit van coaches. Zij zullen op zoek moeten gaan naar metaforen die voor kinderen aansprekend zijn.

11: De NLP-methode binnen coaching

Inleiding

NLP-coaching is a-theoretisch en pragmatisch van aard. De onderliggende filosofie komt vanuit het constructivisme, de gedragsmatige en de ervaringspsychologie. De benadering is eclectisch te noemen, dat wil zeggen er worden ideeën en technieken uit allerlei psychologische benaderingen gebruikt. NLP bestudeert wat en hoe mensen iets ervaren en beschrijft dat. De vraag waarom iemand iets op een bepaalde manier ervaart is niet belangrijk. Centraal staat het nut voor de cliënt. John Grinder en Richard Bandler zijn, samen met hun mentor Gregory Bateson, de stichters van de NLP-methode. NLP staat voor neuro-linguïstische programmering.

Ontwikkeling van NLP

Binnen NLP zijn er verschillende modellen ontwikkeld die bij toepassing mensen kunnen helpen om een gewenste verandering te realiseren. Vanaf de jaren zeventig en tachtig vorige eeuw zijn er pioniers geweest op het gebied van NLP. Zij hadden allemaal een eigen accent en ontwikkelden eigen modellen die aansloten bij hun eigen interesses en expertise. Een aantal namen: Robert Dilts, Frank Pucelik, Stephen Gilligan en Christina Hall. Een paradox die ten grondslag ligt aan alle modellen van NLP is dat geclaimd wordt dat de modellen een perfecte samenhang en werking hebben. Je voert bepaalde gegevens in en die worden via een onveranderlijke systematische weg perfect bewerkt en geven de juiste uitkomst. Een NLP-model is als het ware een logaritme. Maar nu is de paradox juist dat, alhoewel de modellen zelf logaritmen zijn, het ontdekken en coderen van patronen die het proces van modelleren opmaken geen logaritme kent. Dat wordt ‘artistry’ genoemd.

Theorie en kernbegrippen

Veel beoefenaars van de NLP-methode vinden dat hun benadering a-theoretisch is. Maar vanuit psychologisch oogpunt zijn er veel technieken die coaching psychologen ook gebruiken. NLP heeft in haar modellen bijvoorbeeld raakvlakken met gestalt psychologie. Het constructivisme is een theorie die NLP over de gehele linie doordringt. Met Kant stelt NLP dat wij geen directe toegang hebben tot de objectieve wereld. We hebben alleen onze fenomenologische representaties (hoe wij de fenomenen ervaren, representeren), aangeduid binnen NLP met F1. De omzetting van die representaties in woorden, de linguïstische transformaties, vormen F2. Deze zijn onmiddellijk van aard en vormen onze bewuste realiteit. Dit legt de basis voor onze successen en onze problemen.

Doelstellingstheorie is een andere bron van informatie voor de NLP-methode. Het stellen van doelen is essentieel omdat het ons richting geeft in het leven, stabiliteit en de mogelijkheid om beslissingen te maken die ook echt van betekenis voor ons zijn. NLP-coaches zullen doelen positief verwoorden. Ook zullen de doelen door zintuiglijke waarneming te toetsen zijn, binnen een bepaald tijdsbestek en zijn het doelen die bij de waarden en overtuigingen van de cliënt aansluiten. Alleen dan willen cliënten zich er ook echt voor inzetten het doel te behalen.

Gestalt was het allereerste model van NLP. Hieruit kwam het meta-model voort. Dit model is erop gericht om de cliënt bij te staan zelfbewust te worden. In essentie gaat het om wat-wanneer-wie-hoe-waar-vragen. Deze helpen de cliënt zijn doel zintuiglijk te verwoorden (dus niet abstract) en geven hem inzicht in waar de knelpunten liggen die hem hinderen in het halen van zijn doelstelling. Een andere techniek die hier bij hoort is perceptuele positionering. Dit houdt in dat de cliënt zich inbeeldt een ander te zijn die met hem omgaat. Wat ziet, hoort, voelt de ander ten opzichte van mijn aanwezigheid? Dit zal in een groter zelfbewustzijn resulteren. Wanneer zelfbewustzijn is gerealiseerd is de volgende stap flexibiliteit. De cliënt gaat zich dan afvragen of zijn begrip van de fenomenen in de wereld (zijn fenomenologische representaties) en zijn verwoording daarvan (linguïstische transformatie) flexibel genoeg zijn om toepasbaar te blijven als de situatie waarin hij zich bevindt verandert. Met andere woorden, zijn de F1 en F2 onafhankelijk van de context? De coach helpt de cliënt om zijn F1 en F2 meer divers van aard te maken. Dit doet hij door het aanbieden van keuzemogelijkheden. Flexibiliteit en de aanwezigheid van keuzemogelijkheden zijn kernbegrippen binnen NLP.

Grinder’s opvatting van transformationele grammatica (TG) is ook van grote invloed geweest op de NLP-methode. Het grondidee van TG is dat ons linguïstisch gedrag geregeerd wordt door regels. De taal zelf moeten we niet beschrijven, analyseren en uitleggen, maar de onderliggende regels die impliciet en onbewust door de spreker ervan worden begrepen. Het gaat dan wel om sprekers van wie de taal hun moedertaal is. Binnen NLP is dit uitgangspunt omgezet in het idee dat het perfect presteren door mensen ook geregeerd wordt door regels. Als we die regels kunnen identificeren kunnen we gedrag sturen. De onderliggende regels moeten expliciet gemaakt worden via het modelleringsproces. De coach staat de cliënt bij om bewust te worden van zijn eigen regels, eigen gedragspatronen. En waar deze hem hinderen bij het halen van doelen, zullen er alternatieve regels en patronen aangereikt worden. Die resulteren in productievere taal (F2) en dus ook in doelgerichter gedrag (F1).

Een volgende theorie die doorklinkt in NLP is behaviorisme. Mensen leren de betekenis van hun gevoelens en ervaringen via socialisatie. Eerst is er oorzaak en gevolg (bijvoorbeeld je valt en daardoor stoot je je hoofd), vervolgens geven we er betekenis aan door associatie (dit gevoel betekent dat het pijn doet en daarom is het ook pijnlijk). Het laatste wordt complexe equivalentie genoemd. Onze F1 (vallen, stoten) en onze F2 (verwoording, betekenisgeving die het fenomeen dan ook daadwerkelijk beïnvloedt) transformaties vormen onze realiteit. NLP heeft een grote interesse in wat er in het brein gebeurt, in tegenstelling tot behaviorisme. Met de sociale leertheorie heeft NLP aandacht voor geheugen, motivatie, cognitieve organisatie en aandacht. Mensen leren namelijk ook door imitatie. Als een kind gedrag ziet bij een volwassene dat beloont wordt, zal het dit min of meer onbewust gaan imiteren in de juiste context. Verankeren is een behavioristisch concept dat binnen NLP toegepast wordt. Hierbij wordt de cliënt geoefend zijn emotionele toestand te koppelen aan een bepaald anker (situatie waarin men zich zelfverzekerd voelde; dit anker is te vergelijken met de geconditioneerde stimulus in het klassieke behaviorisme) en vervolgens het verankerde gevoel toe te passen in probleemsituaties. Door het maar vaak genoeg te oefenen zal uiteindelijk een automatische toegang tot het anker in werking gezet worden in probleemsituaties. Eigenlijk had de cliënt altijd al de middelen om zich zelfverzekerd te voelen in lastige situaties, maar had hij nooit geleerd hoe een juiste anker te gebruiken.

NLP is een erg creatieve methode want het weet in de kern tegenstrijdige concepten in haar methode te combineren. Zojuist werd nog de link met de geconditioneerde stimulus uit het behaviorisme gelegd. Maar, NLP gebruikt ook de TOTE-methode (Test Operate Test Exit) die juist ontwikkeld was door Miller en anderen om het stimulus-respons paradigma te vervangen. TOTE wordt door coaches toegepast om cliënten te helpen vanuit hun huidige situatie naar hun gewenste situatie te bewegen. Dit wordt geoperationaliseerd in de volgende stappen: er is een gebrek aan samenhang in de huidige situatie (er kan bijvoorbeeld een kloof bestaan tussen de gewenste emotionele staat en de emotionele staat waarin men zich bevindt), na onderzoek blijkt wat er veranderd kan worden, deze veranderingen worden getest, na het testen verlaat men het TOTE-model omdat er weer samenhang in de situatie is ontstaan.

Zoals in het begin van dit hoofdstuk al is genoemd, is NLP een eclectische benadering. Daarom zijn bovengenoemde theorieën en kernbegrippen niet alle bronnen waar NLP uit put. Een aantal andere zijn nog cognitieve dissonantie, klinische hypnose, algemene semantiek, gezinstherapie, psychodynamica en systeemtheorie.

Praktijk

NLP gaat ervan uit dat er geen cliënten zijn die zich verzetten. Als er iets niet goed verloopt in het coaching traject, dan is dat debet aan een coach met een inflexibele instelling. Het is voor coaches belangrijk om een scala aan technieken te beheersen en te weten hoe en wanneer hij deze in moet zetten. Er is geen vaste format voor een coaching sessie en dus moet een coach op bewust en ook direct onbewust niveau inschatten en aanvoelen welke benadering of welke combinaties van technieken het best aansluit bij de doelstelling van de cliënt. Hierna volgt een weergave van de manier waarop een typische NLP-coaching interventie kan verlopen.

Voordat er ook maar iets gedaan wordt, moet er eerst rapport, een vertrouwensband, opgebouwd worden tussen coach en cliënt. Dat geeft de cliënt het gevoel dat de coach zich inleeft in zijn wereldbeeld en daarin mee kan gaan. Rapport opbouwen kan op verschillende manieren.

Een eerste manier baseert zich op de zintuigen. Wij vormen ons wereldbeeld in eerste instantie door wat we zintuiglijk waarnemen. Soms hebben we een voorkeur voor een of meerdere zintuigen boven de anderen. Een coach moet dit ontdekken en daar rekening mee houden in zijn communicatie. Stel dat een cliënt wil leren zelfverzekerd voor een groep te spreken en hij is vooral visueel ingesteld. Dan kan de coach aan hem vragen hoe hij denkt dat een zelfverzekerd spreker eruit ziet, welke gebaren hij maakt etc.

Ook via taal kan een coach laten merken dat hij de cliënt echt begrijpt. Gevoelens en gedachten worden gerepresenteerd door woorden. Een coach doet er goed aan om in het feedback geven of in het verhalen samenvatten de exacte woorden van de cliënt zoveel mogelijk te gebruiken. Parafraseren lijkt er misschien iets op, maar het probleem daarmee is dat de eigen woorden uitgaan van de eigen leefwereld en niet uit die van de cliënt.

Vervolgens is lichaamstaal ook belangrijk in het opbouwen van een vertrouwensband. Lichaam en geest zijn onderdeel van één systeem, één persoon. Dus denken en beweging horen ook bij elkaar. Door lichaamstaal van de cliënt te imiteren en door ervoor te zorgen dat de eigen lichaamstaal past bij wat er gezegd wordt geeft dat een vertrouwelijke sfeer en kan er rapport ontstaan.

Op onbewust niveau spelen meta-programma’s een rol. Dat zijn onbewuste manieren waarop we informatie sorteren. Soms wordt dit ook wel aangeduid met ‘persoonlijkheid’. Denk aan perfectionistische gedreven mensen (proactief) of mensen die pas in actie komen als er echt iets ernstigs aan de hand is (reactief). Er zijn binnen NLP ongeveer zestig verschillende programma’s beschreven. Een coach moet weten welk programma de cliënt over het algemeen gebruikt en zal dit meenemen in zijn feedback.

Wat ten slotte helpt bij het opbouwen van rapport is het aannemen van de tweede positie door de coach. Hij beeldt zich in dat hij de cliënt is en neemt dit mee in de sessie. Hij past zich bijvoorbeeld aan aan het spreektempo van de cliënt of aan de hoogte van diens stem.

Nadat er rapport is opgebouwd, begint het werken aan een plan om de doelstelling te verwezenlijken. Eerst moeten beiden duidelijk hebben wat nu het concrete resultaat van de coaching moet zijn. Vaak is dit lastig voor de cliënt omdat hij al zolang denkt volgens een bepaald patroon dat hem ervan weerhoudt zijn doel te halen. Hij kan andere mogelijkheden leren zien door bijvoorbeeld perceptuele positionering waarbij de cliënt zich inbeeldt een ander te zijn die heeft bereikt wat hij zou willen bereiken. Een andere techniek is om te spreken en zich te gedragen alsof het doel al behaald is. Welke emotionele gesteldheid en welke lichaamstaal horen daar bijvoorbeeld bij? Samen bepalen coach en cliënt wat de criteria zijn om succes af te meten. Welke bewijzen zullen aanwezig zijn van het behalen van het doel?

Vaak is het voor ogen stellen van het doel en de resultaatmeting al voldoende om een cliënt zelfstandig te laten slagen in het behalen van zijn doelen. Soms zijn er echter cliënten die in de ‘ja, maar’-fase vast blijven zitten. Zij dragen allerlei redenen aan waarom zij nooit die persoon kunnen worden die de doelstelling haalt. Coaches moeten hen bijstaan om een ander wereldbeeld en positievere en opbouwende gedachten te krijgen. Daarbij kunnen zij putten uit de mogelijkheden die de cliënt zelf heeft. NLP gaat er namelijk van uit dat ieder gedrag in intentie goed is. Daarnaast heeft de cliënt geleerd zich op zijn huidige manier te gedragen. Hij kan dus ook leren dat op een andere manier te doen. NLP is een oplossingsgerichte methode en is geen voorstander van het diepgaande historische zelfonderzoek. Wel moet het huidige gedrag ontrafeld worden, zodanig dat de cliënt zich bewust is van alle facetten van zijn gedrag en wat de kloof is tussen gewenst en huidig gedrag.

In het volgende stadium is er eigenlijk al een beweging gestart vanuit het huidige gedrag richting het gewenste gedrag. Het begint immers bij bewustwording en het aanleren van een flexibel programma waarmee de wereld gerepresenteerd wordt. En een goed begin is het halve werk. Het volgende zes-stappenplan kan de cliënt verder helpen in het vasthouden van een ander programma en het behalen van zijn doelstelling.

1. Identificeer het te veranderen gedrag

2. Kom in contact met het deel dat verantwoordelijk is voor dat gedrag

3. Haal de positieve intentie weg bij dat gedrag

4. Vraag je creatieve deel om een scala aan alternatieve gedragingen te produceren waar de bovengenoemde positieve intentie bij hoort

5. Vraag het deel dat verantwoordelijk is voor het probleemgedrag of het een aantal alternatieven wil uitproberen in een bepaald tijdbestek

6. Check dat er geen andere delen zijn die bezwaar hebben tegen de alternatieven en zorg voor totale samenhang in persoon en taak

Metaforen zijn een andere belangrijke techniek om weerstanden te doorbreken. Maar dan moeten ze wel subtiel ingezet worden. Ook kan de zogenaamde maatverdelingstechniek hulp bieden. De coach moet dan door goed observeren het moment zien te ontdekken waarop de cliënt in het probleemgedrag dreigt te vervallen. Door die momenten positief te verankeren en dit vaak te oefenen, zal de cliënt productief gedrag in de plaats kunnen stellen.

Voor wie?

NLP-coaching is er voor iedereen. Maar mensen die openstaan voor onderzoek en experimenteren zal het het meest opleveren. Ook geeft het de beste resultaten als iemand inziet dat hij een flexibel ‘zelf’ is en zijn eigen representatie van de werkelijkheid zelf kan veranderen.