Studiegids voor artikelsamenvattingen bij Jeugdrecht aan de Universiteit Utrecht

Inleiding 

Zomer 2019 kwam er een voorstel: nieuw stelsel van vrijheidsbeneming waarin jongeren na gerichte screening in een kleinschalige voorziening (KV) dan wel een landelijk specialistische voorziening (LSV) worden geplaatst. Vanaf 2020 investering in voorzieningen waar jongeren op strafrechtelijke en jongeren op civielrechtelijke titel samen kunnen worden geplaatst. In 2008 kwam er een strikte scheiding tussen deze groepen. 

Het systeem van rijks- versus particuliere instellingen 

In 1905 werden jongeren op strafrechtelijke titel in rijksopvoedingsgestichten geplaatst en jongeren op civielrechtelijke titel in particuliere opvoedingsgestichten. Dit onderscheid was er omdat in rijksinrichtingen veiligheidsmaatregelen en disciplinaire straffen mogelijk waren en in particuliere opvoedingsgestichten niet. Waarom? > wetgever meende dat particuliere opvoedingsgestichten niet in staat zouden zijn voldoende waarborgen te geven voor een redelijke toepassing van die disciplinaire maatregelen. Een civielrechtelijk geplaatste kon wel overgeplaatst worden naar een rijkopvoedingsgesticht. Andersom kon een strafrechtelijke jongere met een maatregel van jeugdtbr naar een particuliere inrichting overgeplaatst (dit was zelfs verplicht zodra dit mogelijk was om staatsopvoeding te voorkomen). Overigens moest de inhoud van de behandeling in beide soorten gestichten hetzelfde zijn en gericht zijn op de opvoeding. Rijksopvoedingsgestichten werden niet als gevangenissen gezien en werkten met pedagogische methoden.  

Civielrechtelijke crisisplaatsingen in een gevangenisklimaat 

Twee belangrijke oorzaken die leidden tot een discussie over het samen plaatsen en daarmee tot de uiteindelijke scheiding van jongeren op beide juridische titels: 

• Notie van opvoeding in de rijksopvoedingsgestichten raakte steeds meer op de achtergrond. Nieuwe gestichten die meer gericht waren op opvang en beveiliging dan op opvoeding en begeleiding. Tegelijkertijd werden er veel particuliere tehuizen gesloten. In 1990 werden rijks- en particuliere instellingen aangewezen als ‘justitiële jeugdinrichtingen’> samen plaatsingen.  

• In principe was het niet de bedoeling dat civiele zaken in een JJI kwamen, maar in geval van crisis werd er vastgelegd dat jongeren tijdelijk en met voorrang in de opvangafdeling van een JJI konden worden geplaatst. 

2000 motie Duijkers: samen plaatsen van civiel en strafrechtelijk geplaatsten in dezelfde inrichting onder hetzelfde regime is onwenselijk. Ook bleek uit onderzoek dat voor de grootste groep van de jongeren op de crisisplaatsen, geen gesloten plaatsing nodig was. Noodzaak was dus dat de regering een passend evidence based ambulant en residentieel zorgaanbod te ontwikkelen en het samenplaatsen te beëindigen. Kritiek: scheiding zou geen oplossing bieden voor tekort aan zorgaanbod, betere optie: regime en aanbod van de JJI met het oog op de doelgroep aanpassen. Dit ging niet door, scheiding ging wel door. 

Gesloten jeugdhulp: meer problemen dan oplossingen 

De inrichting van een geheel nieuw circuit van gesloten accommodaties veranderde niets aan het probleem dat de aanleiding vormde, namelijk het feit dat jongeren in crisissituaties bij gebrek aan alternatieven gesloten werden geplaatst. In het jeugdstrafrecht wordt in de periode vanaf 2008 juist wel veel gebruik gemaakt van ambulante gedragsinterventies als alternatief voor vrijheidsbeneming. Tevens is er in de justitiële jeugdinrichtingen zelf veel meer aandacht gekomen voor de doelen van opvoeding, behandeling en resocialisatie. In de gesloten accommodaties is de rechtspositie van de jongeren echter abominabel slecht geregeld en wisselt het opvoedkundig klimaat per instelling. 

Er is in veel instellingen onduidelijkheid over de toepassing van vrijheidsbeperkende maatregelen, een heldere omschrijving daarvan ontbreekt en er discussie bestaat over wat pedagogisch toelaatbaar is. Ook is er sprake van gebrek aan transparantie en ontbreken van cijfers over incidenten, afzonderingen en andere dwangmaatregelen.  

De onderbouwing van de plannen nader beschouwd 

Het nu voorgestelde stelsel van justitiële jeugdinrichtingen is vernieuwend waar het gaat om de introductie van de kleinschalige voorzieningen (KV’s). Het sluit op dat punt goed aan bij de European Rules van de Raad van Europa. Daarin staat dat het leven in een gesloten jeugdinstelling zoveel mogelijk moet aansluiten op de positieve aspecten van het leven in de gemeenschap, met de minst beperkte veiligheids- en controlemaatregelen, dat de instelling gemakkelijk bereikbaar moet zijn en gevestigd en geïntegreerd in de sociale, economische en culturele omgeving van de gemeenschap, met een klein aantal jongeren, maar net groot genoeg om geïndividualiseerde zorg mogelijk te maken. Hierbij komt ook het samenplaatsen weer terug. Het nieuwe uitgangspunt dat daaruit voortkomt is dat de aard en ernst van de psychosociale problematiek, en niet de justitiële titel, leidend moet zijn voor de optimale inzet van behandeling en beveiliging. Het proces van toeleiding vereist daarbij zorgvuldigheid waarbij jongeren met een hoog gevaarrisico niet in een kleinschalige voorziening geplaatst worden en slachtoffers en daders niet samen worden geplaatst. Daarbij moet er ook rekening mee worden gehouden dat het nu om zeer uiteenlopende leeftijdscategorieën gaat. De civielrechtelijk geplaatsten zijn 0 tot 18 jaar oud en de strafrechtelijk geplaatsten 12 tot bijna 30 jaar.  

Ook kwam de noodzaak tot heroriëntatie voort uit de sterke afname van de instroom in en bezetting van de JJI’s.  

De uithuisplaatsing in een accommodatie voor gesloten jeugdhulp 

Van justitiële jeugdinrichting naar accommodatie voor gesloten jeugdhulp 

De meest ingrijpende vorm van uithuisplaatsing is de plaatsing in een accommodatie voor gesloten jeugdhulp, die vrijheidsbeneming met zich meebrengt. Artikel 5 EVRM staat toe dat vrijheid wordt ontnomen als dat nodig is voor zijn opvoeding. Dit moet bij wet geregeld zijn en moet aan bepaalde rechtswaarborgen zijn voldaan. De minderjarige moet verschijnen bij de rechter en heeft recht op een advocaat. De gesloten plaatsing wordt meestal in combinatie met een maatregel van OTS uitgevoerd.  

Tot 2008 belandden jongeren die een machtiging uithuisplaatsing in een gesloten setting, in een jji > probleem: plaatsing met jeugdige delinquenten > leerschool van criminele vaardigheden + vrijheidsbeperkend regime (wat bedoeld was voor jeugdige delinquenten). 1-1-2008 Wet op de jeugdzorg: wettelijk kader voor gesloten jeugdhulp ingevoerd + einde aan samenplaatsing. 

Twee fundamentele wijzigingen door invoering gesloten jeugdzorg 2008: 

1. Ook jongeren ouder dan 18 jaar konden met een machtiging in een gesloten jeugdzorgaccommodatie worden geplaatst (anders werd jeugdzorg te abrupt afgesloten wanneer jongere meerderjarig werd). 

2. De mogelijkheid om een jeugdige uit deze groep ook zonder maatregel van kinderbescherming in gesloten setting te plaatsen als degene die het gezag over hem uitoefende daarmee instemde. Niet langer een maatregel van OTS of gezagsbeëindiging nodig. Ouders met gezag kunnen kinderrechter verzoeken om kind in gesloten setting te plaatsen. 

Veranderingen per 1-1-2015: 

• Introductie voorwaardelijke machtiging 

• Beperking van mogelijkheid om 18-plussers in een accommodatie voor gesloten jeugdhulp te plaatsen. 

• Term ‘gesloten jeugdzorg’ > ‘gesloten jeugdhulp’ 

Uit onderzoek blijkt dat onder jeugdigen die in een accommodatie voor gesloten jeugdhulp verblijven sprake is van zware problematiek. Jongeren worden nog steeds samen geplaatst: alleen ‘zware gevallen’ lijken te verblijven in de jji.  

De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd houdt toezicht op de kwaliteit van de zorg in de accommodaties voor gesloten jeugdhulp: 

• Stap 1, 2009: toezicht op hun rechtspositie 

• Stap 2, 2010: toezicht op leefklimaat 

• Stap 3, 2012: toezicht op kwaliteit van behandeltraject 

Er bestaan grote zorgen over gesloten jeugdhulp: Jongeren lijken gesloten te worden geplaatst omdat er geen passend (open) aanbod beschikbaar is en lijken er te lang te moeten verblijven omdat zij vanwege wachtlijsten niet kunnen worden doorgeplaatst naar open instellingen. Rechters beslissen regelmatig tot gesloten jeugdhulp terwijl een uithuisplaatsing in een open instelling passender zou zijn, maar een plek niet voorhanden is, en het voor de jeugdige geen optie is om thuis te wonen. 

Actieplan gesloten jeugdhulp (2019): gericht op verbeteren van zorg voor jongeren die tijdelijk drang of dwang nodig hebben en het voorkomen van plaatsingen in de gesloten jeugdhulp. In 2015 gaf de Inspectie als bodemeis dat geen vrijheidsontneming mag worden toegepast bij jongeren zonder rechterlijke machtiging; evenmin mogen vrijheidsbeperkende maatregelen worden toegepast op jongeren zonder machtiging gesloten jeugdhulp, tenzij sprake is van een noodsituatie. 

Gesloten jeugdhulp in de Jeugdwet 

Jongeren kunnen op grond van art. 6.1.2 lid 2 van de Jeugdwet in een accommodatie voor gesloten jeugdhulp worden geplaatst indien naar het oordeel van de kinderrechter: ernstige opgroei- of opvoedingsproblemen die ontwikkeling belemmeren, en opneming in verblijf noodzakelijk is om te voorkomen dat jeugdige zich aan jeugdhulp onttrekt of daaraan door anderen wordt onttrokken. 

• Twee noodzakelijkheidsvereisten: noodzaak tot jeugdhulp en noodzaak tot opneming en verblijf. 

Verzoek machtiging gesloten jeugdhulp wordt gedaan door College van B&W (bij verzoek van ouders met gezag) of indien betrekking hebbende op minderjarige met kinderbeschermingsmaatregel (of dat is verzocht), door de RvdK, het OM, of de GI. De wettelijke vertegenwoordiger kan na plaatsing van minderjarige zijn instemming hiervoor intrekken. In dat geval kan de jongere nog twee weken gesloten geplaatst blijven, om in die tijd een verzoek tot OTS met gesloten uithuisplaatsing voor te bereiden. 

De machtiging wordt alleen verleend als: 

• College van de gemeente of de GI die OTS/voogdij uitoefent heeft bepaald dat het nodig is. 

• De kinderrechter t.a.v. een jeugdige die onder toezicht is gesteld, of een OTS wordt verzocht, of wanneer College of GI niet heeft bepaald dat de jeugdige jeugdhulp nodig heeft. Dit kan alleen wanneer RvdK heeft verklaard dat aan de voorwaarden van de machtiging is voldaan en een gekwalificeerde gedragswetenschapper die de jongere heeft onderzocht, met het verzoek instemt. 

• In bijzondere gevallen kan de kinderrechter de machtiging gesloten jeugdhulp beperken tot een specifieke, in de beschikking genoemde accommodatie. 

Schorsing machtiging gesloten jeugdhulp 

Artikel 6.1.12 lid 5 Jeugdwet geeft de jeugdhulpaanbieder de bevoegdheid om tenuitvoerlegging van machtiging gesloten jeugdhulp te schorsen. Dit kan wanneer het naar het oordeel van de jeugdhulpaanbieder niet langer nodig is te voorkomen dat de jeugdige zich onttrekt aan de jeugdhulp die hij nodig heeft of daaraan door anderen wordt onttrokken. Eerst moet wel een gekwalificeerde gedragswetenschapper hiermee instemmen. 

De schorsing kan ook weer worden ingetrokken. Dit kan een stok achter de deur zijn bij overplaatsing naar ambulante hulp thuis. De jeugdige of zijn wettelijk vertegenwoordiger kan bij de kinderrechter verzoeken om een beslissing tot schorsing intrekking van een schorsing geheel of gedeeltelijk vervallen te verklaren.  

Voor 2015 vielen 18-21-jarigen ook nog binnen de regeling van de gesloten jeugdzorg. Mag dit? Volgens artikel 5 EVRM mag vrijheidsbeneming om opvoedkundige redenen alleen bij minderjarigen. Hierom werd de bepaling onverbindend verklaard. In de praktijk werden gesloten plaatsingen voor jongvolwassenen alleen nog verlengd als sprake was van instemming van alle directbetrokkenen of voor zeer korte duur ter afronding van een behandeling. Zorgen: er leek geen alternatief te zijn om de jongvolwassene de ingezette behandeling te laten afmaken zonder machtiging gesloten jeugdzorg. 

In artikel 6.2.2 lid 1 Jeugdwet is vastgelegd dat een machtiging gesloten jeugdhulp slechts uitgevoerd mag worden in een geregistreerde gesloten accommodatie of een specifiek daartoe aangewezen deel van een geregistreerde gesloten accommodatie van een jeugdhulpaanbieder. De rechter kan hiervan afwijken: hij kan de uitvoering ook laten opleggen in een inrichting. Dit kan alleen bij een jeugdige die op het tijdstip van de machtiging is opgenomen in een inrichting. Toepassing geschiedt alleen met instemming van jeugdige (of, jonger dan 16: door gezag). De tenuitvoerlegging in een inrichting geschiedt slechts voor de termijn die nodig is om de behandeling/opleiding af te ronden.  

Een plaatsing in een accommodatie voor gesloten jeugdhulp is een measure of last resort. Dit wordt alleen gedaan als College B&W of GI heeft bepaald dat een voorziening op het gebied van jeugdhulp en verblijf niet zijnde verblijf bij een pleegouder nodig is. De voorkeur gaat uit naar het plaatsen in een gezinsvervangende omgeving. 

Onderwijs 

De Jeugdwet stelt dat een leerplichtige jeugdige ook gedurende de tenuitvoerlegging van de machtiging aan zijn leerplicht moet voldoen. De jeugdhulpaanbieder moet aan die verplichtingen voldoen (i.p.v. ouder). Hoe? Gelegenheid naar een reguliere school te gaan of binnen accommodatie of op het daarbij behorende terrein zelf in scholing voorzien. 

Spoedmachtiging gesloten jeugdhulp 

Indien een machtiging gesloten jeugdhulp niet kan worden afgewacht, kan de kinderrechter op verzoek een spoedmachtiging gesloten jeugdhulp verlenen. Wanneer? Noodzakelijk i.v.m. ernstige opgroei- of opvoedingsproblemen van de jeugdige (of ernstig vermoeden daarvan) en opneming en verblijf noodzakelijk zijn om te voorkomen dat jeugdige zich aan jeugdhulp onttrekt/door anderen wordt onttrokken. Kinderrechter beslist dit. 

Wanneer tot een spoedmachtiging wordt overgegaan kan het dat dit gebeurt voordat de minderjarige is gehoord. In dit geval moet minderjarige en andere belanghebbenden wel binnen twee weken gehoord worden, anders verliest de beschikking haar kracht. Verder is de instemming nodig van een gedragswetenschapper die de jeugdige met het oog daarop kort tevoren heeft onderzocht.  

Voorwaardelijke machtiging gesloten jeugdhulp 

De voorwaardelijke machtiging is volgens de wetgever opgenomen om in combinatie met de mogelijkheid tot schorsing een trajectbenadering mogelijk te maken. Daarbij begint de jeugdige zijn behandeltraject in gesloten setting en voltooit hij dit in een steeds meer open setting. Als de machtiging gesloten jeugdhulp tijdens de schorsing afloopt, kan volgens de wetgever een voorwaardelijke machtiging worden gebruikt om de mogelijkheid van terugplaatsing in de accommodatie voor gesloten jeugdhulp te behouden. Aan deze machtiging kunnen voorwaarden worden verbonden en de jeugdige kan bij overtreding van die voorwaarden alsnog worden opgenomen in een gesloten accommodatie. De voorwaardelijke machtiging kan ook worden ingezet voordat een jeugdige in een gesloten accommodatie wordt geplaatst. 

Een eerste voorwaardelijke machtiging kan voor de duur van maximaal 6 maanden worden afgegeven; verlengingen van voorwaardelijke machtigingen zijn telkens ten hoogste een jaar geldig. Deze machtiging kan slechts worden verleende als de gemeente of GI die OTS/voogdij uitoefent, heeft bepaald dat de jeugdige een voorziening op het gebied van jeugdhulp nodig heeft. Met het verzoek tot de machtiging moet worden ingestemd door een gekwalificeerde gedragswetenschapper. De kinderrechter verleent slechts een voorwaardelijke machtiging als een hulpverleningsplan wordt overlegd (voorwaarden + toezicht + vorm jeugdhulp, opgesteld door jeugdhulpaanbieder). De rechter kan voorwaarden stellen. De machtiging kan alleen worden verleend als de jeugdige instemt met de voorwaarden of als redelijkerwijs aan te nemen is dat hij de voorwaarden zal naleven. Het hulpverleningsplan dat bij de machtiging hoort, kan nadat de machtiging is verleend slechts met instemming van de jeugdige door de jeugdhulpaanbieder worden gewijzigd. 

Als de jeugdige zich niet aan de voorwaarden houdt, kan hij door de jeugdhulpaanbieder worden opgenomen in een gesloten setting. Hiervoor moet de jeugdhulpaanbieder zich eerst op de hoogte stellen van de actuele situatie t.a.v. de opgroei- en opvoedingsproblemen van de jeugdige. De jeugdhulpaanbieder moet de jeugdige uiterlijk vier dagen na zijn beslissing om hem te doen opnemen daarvan schriftelijk in kennis stellen en moet daarbij de motieven voor deze beslissing noemen. De jeugdige of zijn wettelijk vertegenwoordiger kan aan de kinderrechter verzoeken om deze beslissing tot opnemen vervallen te verklaren. Tegen de beslissing van de kinderrechter kan hoger beroep ingesteld worden bij het gerechtshof. Aan de jeugdige wordt een raadsman toegevoegd. 

Procedurele vereisten 

Het vrijheidsbenemende karakter van een machtiging gesloten jeugdhulp betekent dat extra rechtswaarborgen nodig zijn voor de minderjarige.  

• Verzoekende partij overlegt een afschrift van besluit waarin gemotiveerd is aangegeven waarom een plaatsing in een gesloten instelling noodzakelijk is. 

• Verklaring van gekwalificeerde gedragswetenschapper met instemming. 

• In crisissituaties is ook verklaring van een gedragswetenschapper nodig die kort daarvoor de jeugdige heeft onderzocht. 

• Kinderrechter is verplicht om jeugdige, ouder/verzorger met gezag en degene die de jeugdige als behorende tot zijn gezin verzorgt en opvoedt te horen. Als kinderrechter vaststelt dat een persoon niet bereid is gehoord te worden, dan kan hij besluiten dit achterwege te laten. 

• Verzoeker moet ook gehoord worden. 

• Mogelijkheid om een familiegroepsplan op te stellen (behalve als ouders dit niet willen, of dit niet kan vanwege concrete bedreigingen in de ontwikkeling van het kind). 

• De jeugdige krijgt ambtshalve een raadsman toegevoegd in procedures betreffende een plaatsing in een gesloten accommodatie. De minderjarige die 12 jaar of ouder is, is ten aanzien van zaken betreffende gesloten jeugdhulp bekwaam om in en buiten rechte op te treden. Dit geldt ook voor kinderen jonger dan 12 jaar die in staat worden geacht tot een redelijke waardering van belangen ter zake. 

• De machtiging vervalt indien deze niet binnen drie maanden ten uitvoer is gelegd. 

• Er moet een afschrift van de beschikking worden gestuurd aan de jeugdige van 12 jaar en ouder, degene die het gezag over de jeugdige uitoefent, degene die de jeugdige als behorende tot zijn gezin opvoedt en verzorgt, de verzoeker en de raadsman van de jeugdige. 

Rechtspositie jeugdige bij verblijf accommodatie voor gesloten jeugdhulp 

Het uitgangspunt is dat de jeugdhulpaanbieder ‘verantwoorde hulp’ biedt en de ruimte krijgt om dit zelf nader in te vullen aan de hand van globaal geformuleerde wettelijke kaders. De accommodaties moeten een regeling vaststellen waarin wordt uitgewerkt welke personen welke maatregelen, methoden en beperkingen kunnen inzetten en waarin is geregeld op welke wijze tot toepassing wordt besloten + huisregels met ordelijke gang van zaken.  

In het kader van de gesloten jeugdhulp kunnen vrijheidsbeperkende maatregelen worden toegepast. Dit is mogelijk om de handhaving van de huisregels te waarborgen. De wet noemt de volgende maatregelen: 

• Het verbod zich op te houden op in het hulpverleningsplan aangegeven plaatsen en zo nodig de tijdstippen waarop dat verbod geldt; 

• Tijdelijke plaatsing in afzondering; 

• Tijdelijke overplaatsing; 

• Holding (vastpakken en vasthouden, zonder toepassing van mechanische middelen) 

Voor de toepassing van de tijdelijke plaatsing in afzondering en de tijdelijke overplaatsing moet melding worden gedaan aan de GI die de maatregel van kinderbescherming uitoefent en de ouders als de jeugdige niet onder toezicht staat. 

Behandelmethoden kunnen worden toegepast voor zover dit nodig is om het doel van het verblijf te bereiken of ter afwending van gevaar voor de gezondheid of veiligheid van de jeugdige of anderen. De toestemming van de jeugdige en/of diens ouders of voogd is niet vereist. De Jeugdwet gaat ervan uit dat beperkingen in het contact met de buitenwereld nodig kunnen zijn om te voorkomen dat het doel van het verblijf van de jeugdige wordt tegengewerkt. Bepaalde personen en instanties hebben te allen tijde toegang tot de jeugdige. Verder zijn er controlemaatregelen toegestaan: 

• Onderzoek aan lichaam en kleding; 

• Onderzoek van urine op de aanwezigheid van gedragsbeïnvloedende middelen; 

• Onderzoek van de kamer van de jeugdige op aanwezigheid van voorwerpen die hij niet in zijn bezit mag hebben; 

• Onderzoek van poststukken afkomstig van of bestemd voor de jeugdigen op de aanwezigheid van voorwerpen, doch slechts in aanwezigheid van de jeugdige.  

Voorwerpen die niet in het bezit van de jeugdige mogen zijn, worden in beslag genomen en voor de jeugdige bewaard of met zijn toestemming vernietigd, dan wel aan een opsporingsambtenaar ter hand gesteld. De genoemde maatregelen, methoden en beperkingen worden slechts toegepast voor zover ze zijn opgenomen in het hulpverleningsplan. Instemming van gedragswetenschapper is hierbij noodzakelijk. In noodsituaties gelden andere regels. Noodmaatregelen mogen slechts zeven dagen achtereen worden toegepast. De termijn wordt voldoende geacht om het hulpverleningsplan aan te passen indien het nemen van deze maatregelen ook structureel nodig lijkt.  

De regeling van verlof: de jeugdige kan de accommodatie verlaten als dit onderdeel uitmaakt van het hulpverleningsplan. Verlof is mogelijk als dit vanuit hulpverleningsoogpunt verantwoord wordt geacht. De Jeugdwet verplicht de jeugdhulpaanbieder het verlof in te trekken als verblijf buiten de accommodatie niet langer verantwoord is gezien de problemen van de jeugdige en biedt hem de mogelijkheid tot intrekking als niet aan de voorwaarden wordt voldaan.  

Tijdens vervoer naar en verblijf in de rechtbank kan de jeugdige vastgepakt/vastgehouden worden.  

De jeugdige/ouders met gezag kunnen een klacht over de toepassing van beperkende maatregelen indienen bij de klachtencommissie van de jeugdhulpaanbieder. De klager kan zich laten bijstaan door een vertrouwenspersoon of een andere persoon. Klachtencommissie: jurist, gedragswetenschapper, arts, psychiater. De klachtencommissie moet binnen vier weken beslissen. Tegen een beslissing van de klachtencommissie kan beroep worden ingesteld bij de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming.  

Inleiding 

Ouders kunnen in hun gezag over hun minderjarige kinderen worden beperkt met een maatregel van jeugdbescherming. Ouders vinden in de procedure veelal instanties (zoals RvdK, GI) tegenover zich, waarbij geen sprake is van gelijkwaardigheid. De Nederlandse wetgeving voorziet ouders niet van ambtshalve toevoeging van een advocaat, waarmee een gelijkwaardigere positie zou kunnen ontstaan in de procedure. Ouders kunnen (afhankelijk van hoogte inkomen) wel gebruik maken van gesubsidieerde rechtsbijstand, waarbij ze altijd een eigen bijdrage dienen te betalen. Forder is van mening dat ouders in jeugdbeschermingsprocedures recht hebben op toevoeging van een advocaat als het om moeilijke zaken gaat. Daarnaast geeft recente jurisprudentie van EHRM aanleiding voor de stelling dat een ouder die bij een jeugdbeschermingsmaatregel wordt betrokken het recht heeft te worden aangeraden juridische bijstand te nemen in de zaak. 

Rechtsbijstand volgens het EHRM in het licht van artikel 6 en 8 EVRM 

Uit artikel 6 EVRM heeft het EHRM een aantal algemene beginselen geformuleerd: iemand die betrokken is in een procedure waarin zijn/haar burgerlijke rechten worden bepaald, heeft niet automatisch het recht om te worden voorzien in rechtsbijstand of wettelijke vertegenwoordiging. Artikel 6 EVRM garandeert wel het recht op toegang tot een rechter. Dit recht kan worden geschonden indien iemand niet is voorzien van assistentie door een advocaat, terwijl deze assistentie onmisbaar is voor een effectieve toegang tot de rechter. Het recht op toegang tot een rechter is echter niet absoluut en kan aan beperkingen worden onderworpen. 

Naast het recht op toegang tot een rechter is een tweede aspect van artikel 6 EVRM van belang: het beginsel van procedurele eerlijkheid. Een procespartij moet in staat zijn daadwerkelijk deel te nemen aan de procedure, onder meer door zaken ter ondersteuning van zijn/haar beweringen naar voren te kunnen brengen. Net als bij andere aspecten van 6 EVRM, is de ernst van hetgeen op het spel staat voor de procespartij van belang voor het beoordelen van de adequaatheid en eerlijkheid van de procedures. 

Forder geeft o.b.v. uitspraak van EHRM aan dat uit artikel 6 EVRM voortvloeit dat ouders in jeugdbeschermingsprocedures recht hebben op toevoeging van een advocaat, mits het om moeilijke zaken gaat. Ze wijst erop dat de mate van emotionele betrokkenheid van ouders hierbij van belang is.  

Rechtsbijstand in het licht van artikel 8 EVRM nader bepaald

Uit uitspraken van EHRM volgt dat kwetsbare ouders in jeugdbeschermingsprocedures op grond van artikel 8 EVRM recht hebben op verhoogde procesbescherming, waaraan uitvoering gegeven kan worden door ouders te voorzien in bijstand van een advocaat. EHRM: aanvullende maatregelen moeten worden genomen als ouders anders niet begrijpen wat er voor hen op het spel staat in de procedure en niet effectief aan de procedure kunnen deelnemen. Hierbij geldt de voorwaarde dat het moet gaan om een complexe procedure met (mogelijk) verstrekkende gevolgen.  

Rechtsbijstand in de Nederlandse jeugdbeschermingsprocedure 

In de Nederlandse wetgeving is niet voorzien in ambtshalve toevoeging van een advocaat aan ouders in de jeugdbeschermingsprocedure en er is ook niets geregeld over het informeren van ouders over de mogelijkheid van (gesubsidieerde) rechtsbijstand. Ouders zijn niet verplicht zich te laten bijstaan. Ouders kunnen op de zitting waar het verzoekschrift wordt behandeld in persoon verschijnen of bij een gemachtigde. Wanneer de ouder in persoon verschijnt, waartoe de rechter kan bevelen, mag hij zich laten bijstaan door een raadsman.  

De Nederlandse praktijk 

Uit onderzoek naar de participatie van ouders bij de OTS-zitting, volgt dat ouders lang niet altijd rechtsbijstand hebben. Op basis van observaties kan worden vastgesteld dat wanneer er wel een advocaat aanwezig was, de advocaat met de inzet van zijn juridische kennis bijdroeg aan de procesvoering, hetgeen van belang is in het licht van effectieve toegang tot de rechter en procedurele eerlijkheid voor ouders. Advocaten brachten argumenten naar voren als verweer op het verzoek, ze konden uitleg geven aan ouders die iets niet begrepen, advocaten konden de rechter helpen met het benaderen van ouders, soms vulde de advocaat de ouders aan, soms sprak alleen de advocaat. 

10.1 Inleiding 

Afstammingsrecht: kern familierecht > regelt afstamming door geboorte tussen ouders en kinderen en daarmee de fundamentele vraag wie juridisch bezien familie van elkaar zijn (‘tot elkaar in een familierechtelijke betrekking staan’). Afstammingsrecht komt voor bij vader en moeder, of bij twee moeders. Vestigen van afstamming: 1) geboorte uit moeder; 2) geboorte tijdens huwelijk; 3) erkenning; 4) gerechtelijke vaststelling ouderschap; 5) adoptie. Afstammingsrecht regelt niet alleen ontstaan van afstamming tussen ouders en kind, maar ook het verbreken ervan.  

10.2 Kenmerken en beginselen 

Afstemmingsrecht is dwingend recht (kan niet van worden afgeweken). Belangen en beginselen: 

• Het belang van een kind om twee ouders te hebben; 

• Minimaal één (meestal juridische moeder) ouder en maximaal twee ouders. 

• Het belang van de biologische afstamming en rechtszekerheid; 

• Bij het verbreken van afstamming is het een belangrijk criterium of de ouder de biologische ouder van het kind is. 

• Rechtszekerheid: de afstammingsband is een rechtsverhouding die niet te makkelijk verbroken kan worden. 

10.3 Belangrijke ontwikkelingen 

• 1998: afstammingsrecht sterker aangesloten bij biologische afstamming; 

• 1 april 2014: Wet Juridisch ouderschap voor de vrouwelijke partner van de moeder: afstamming voor de meemoeder geïntroduceerd en mogelijkheden voor de bekende donor die in een nauwe persoonlijke betrekking tot het kind staat, om vader te worden, vergroot. 

Moeilijkheid van het hedendaagse afstammingsrecht, twee kanten: 

• Huwelijk is niet langer het enige aanknopingspunt, omdat er ook buiten het huwelijk sprake kan zijn van het samenvallen van grondslagen voor ouderschap. 

• Door technische en maatschappelijke ontwikkelingen is het mogelijk geworden dat meer dan twee ouders betrokken zijn bij de beslissing een kind op de wereld te zetten.  

• Bijv. Bij twee vrouwen: sociaal en intentioneel ouderschap bij meemoeder, biologisch ouderschap bij donor. 

10.4 De rechtsgevolgen van afstamming 

Afstammingsrecht leidt tot het ontstaan van een familierechtelijke betrekking tussen het kind, zijn ouders en diens bloedverwanten. Rechtsgevolgen van het zijn van ouder en kind staan binnen Boek 1 BW: gezag over minderjarige kinderen, recht op omgang, ouders en kinderen zijn verplicht elkaar te onderhouden, geslachtsnaam van kind. Buiten Boek 1 BW is het zijn van ouder en kind in het erfrecht, nationaliteitsrecht, erf- en schenkbelasting en socialezekerheidsrecht ook van groot belang. 

10.5 Verhouding tot andere rechtsgebieden (adoptie en gezag) 

Niet alleen door afstamming, maar ook door adoptie kan een familierechtelijke betrekking tussen kind en adoptieouders ontstaan.  

Het gezag is een rechtsfiguur die van afstamming te onderscheiden is: gezag heeft alleen betrekking op minderjarigen en houdt een plicht tot opvoeding en verzorging in. In de regel is het zo dat degene die de juridisch ouder van een kind is, ook het gezag heeft of kan krijgen. Andersom hoeft degene die gezag heeft (en sociale ouder) niet altijd de juridische ouder van het kind te zijn. Afstamming is dus een levenslange band met veel rechtsgevolgen, waarvan gezag er (in de meeste gevallen) een is. 

10.6 Internationaal recht 

Van belang zijn het EVRM en het Verdrag voor de Rechten van het Kind. Artikel 8 EVRM (bescherming van recht op familie- en privéleven) is een kernbepaling voor het afstammingsrecht. Bij Verdrag voor de rechten van het kind gaat het om artikel 3 (belangen van het kind vormen de eerste overweging), artikel 7 (recht om ouders te kennen en door hen te worden opgevoed), artikel 10 (het niet gescheiden worden van het kind en zijn ouders, tenzij dit noodzakelijk is in het belang van het kind).  

10.7 Vestigen van afstamming van de vader 

10.7.1 Inleiding 

Vier manieren: huwelijksvaderschap, vaderschap door erkenning, gerechtelijke vaststelling van vaderschap en adoptie. 

10.7.2 Wettelijke terminologie voor vaders 

• Biologische vader (wettelijke term) 

• Verwekkers: biologische vader die het kind op natuurlijk wijze heeft doen ontstaan. 

• Donoren: biologische vader die het kind op niet natuurlijke wijze heeft verwekt bij de geboortemoeder (kunstmatige donorinseminatie). 

• Bekende donoren: ouders kennen donor. 

• Onbekende donoren: gegevens worden wel geregistreerd door ziekenhuis/kliniek. 

• Niet-biologische vader (niet-wettelijke term): de instemmende levensgezel van de moeder > de man die heeft ingestemd met een daad die de verwekking van het kind tot gevolg kan hebben gehad. 

Wordt de term vader of ouder gebruikt, dan gaat het doorgaans om de juridische ouder, maar een bekende donor die in een nauwe persoonlijke betrekking staat tot het kind is daarmee onder omstandigheden gelijkgesteld.  

10.7.3 Vader door formele relatie met de geboortemoeder 

Huwelijksvaderschap: vader van een kind is de man die op het moment van de geboorte van het kind gehuwd is of een geregistreerd partnerschap heeft met de vrouw uit wie het kind geboren is. Veronderstelling: de man met wie de moeder van het kind getrouwd is, is de biologische en sociale vader. Of de man daadwerkelijk de biologische vader is, is voor het ontstaan van de afstammingsband niet van belang. 

Wanneer het kind geboren wordt voorafgaand aan het huwelijk of geregistreerd partnerschap, dan ontstaat geen vaderschap van rechtswege. De man zal het kind dan moeten erkennen. Overlijdt de echtgenoot of geregistreerde partner voor de geboorte van het kind, dan is aannemelijk dat de man de biologische vader van het kind is.  

Voor heteroparen geldt dat, indien ze een formele relatie hebben op het moment van geboorte, de man altijd van rechtswege de vader is, of er nu een donor aan te pas is gekomen of niet. Dit is anders voor vrouwenparen. 

10.7.4 Vader door erkenning 

Aard van erkenning: erkenning is een eenzijdige, ongerichte rechtshandeling, die kan plaatsvinden bij een akte van erkenning opgemaakt door een ambtenaar van de Burgerlijke Stand of die door de notaris wordt opgesteld in een notariële akte. Erkenning houdt in dat de man het kind als het zijne erkent, maar het is geen waarheidshandeling (er wordt niet nagegaan of de man de biologische vader is). 

Voorwaarden voor erkenning: 

• Nietig is de erkenning door een man die geen huwelijk met de moeder van het kind mag sluiten (te nauwe familie). 

• Minimum leeftijdgrens voor erkenners: man moet minimaal 16 jaar zijn, meisjes onder de 16 jaar kunnen wel juridisch moeder worden.  

• Erkenning is niet mogelijk als het kind al twee ouders heeft. 

• Erkenning door een met een ander gehuwde man kan direct bij de ambtenaar plaatsvinden. 

• Een kind kan altijd worden erkend, ook als het meerderjarig is. Vanaf 12 jaar moet het kind wel schriftelijk instemmen. 

De moeder dient toestemming te geven voor de erkenning door de vader. In de praktijk is een bijzonder belangrijke voorwaarde dat de moeder van een kind onder de 16 jaar toestemming voor de erkenning door de man moet geven. In dit opzicht is de positie van mannen die getrouwd zijn sterker: zij worden juridisch vader zonder enige toestemming of rechterlijke toets, en ongeacht of ze de biologische vader zijn.  

Als de moeder en/of het kind van 12 jaar en ouder geen toestemming geeft voor de erkenning, voorziet de wet een noodoplossing: de man kan de rechter om vervangende toestemming vragen voor de erkenning. Daaraan is wel de voorwaarde verbonden dat de man de verwekker van het kind is of de biologische vader die in een nauwe persoonlijke betrekking tot het kind staat (donor). Donor moet dus wel nauwe persoonlijke betrekking hebben, verwekker niet. Is de man geen verwekker of staat de donor niet in een nauwe persoonlijke betrekking tot het kind, dan is het verzoek niet-ontvankelijk.  

Als het verzoek ontvankelijk is, komt het aan op de inhoudelijke beoordeling. De rechter dient het verzoek om vervangende toestemming te beoordelen aan de hand van de wettelijke maatstaf (belangen van moeder en ontwikkeling kind worden meegenomen). 

Erkenning heeft geen terugwerkende kracht. Wel is het mogelijk een kind prenataal te erkennen. De erkenning heeft dan gevolg vanaf de geboorte van het kind.  

10.7.5 Vader door gerechtelijke vaststelling van het vaderschap 

Gerechtelijke vaststelling van het vaderschap: mogelijkheid dat een man tegen zijn wil gedwongen kan worden tot juridisch vaderschap. Of de moeder kiest voor een gerechtelijke vaststelling van het vaderschap is aan haar. De gerechtelijke vaststelling biedt overigens ook de mogelijkheid om het kind een vader te geven als de man is overleden. 

Er zijn twee gronden waarop het vaderschap kan worden vastgesteld. Indien vaststaat dat aan een van deze twee voorwaarden is voldaan, moet de rechter het vaderschap vaststellen, er is geen ruimte voor belangenafweging. Gronden:  

• De man is de verwekker van het kind; 

• Biologische afstamming 

• De man heeft als levensgezel van de moeder ingestemd met een daad die de verwekking van het kind tot gevolg kan hebben gehad; 

• Bestaansverantwoordelijkheid voor het kind 

m.b.t. bewijs van verwekkerschap is een DNA-onderzoek niet verplicht en niet afdwingbaar. Ook uit andere feiten en omstandigheden kan de rechter afleiden dat de man de verwekker (niet) is. De rechter mag feiten waarover de partijen twisten, niet als vaststaand aannemen. Partijen zijn verplicht mee te werken aan deskundigenonderzoek.  

Voorwaarden: 

• Kind heeft al twee ouders > gerechtelijke vaststelling is niet mogelijk; 

• Geen afstammingsband wanneer er sprake is van nauwe bloedverwanten; 

• Man onder de 16 jaar; 

• Verzoek tot vaststelling van vaderschap kan worden ingediend door de moeder van een kind onder de 16 jaar en door het kind. Voor moeder geldt een termijn van vijf jaar na de geboorte (of vijf jaar na de datum waarop ze bekend is geworden met de identiteit). Voor het kind geldt geen termijn.  

Een belangrijk gevolg van de gerechtelijke vaststelling van het vaderschap is de terugwerkende kracht tot aan de geboorte van het kind. Dit is dus anders dan bij de erkenning. Vanuit erfrechtelijk opzicht is de terugwerkende kracht van belang. 

10.7.6 Vader door adoptie 

Ook de man die een kind heeft geadopteerd, is juridisch vader en staat tot het kind in een familierechtelijke betrekking.  

10.8 Vestigen van moederschap 

10.8.1 Inleiding 

Moederschap kan op dezelfde wijzen ontstaan als vaderschap, aangevuld met een extra mogelijkheid. Moeder is namelijk ook de vrouw uit wie het kind geboren is.  

10.8.2 Ingrijpende aanpassing van het afstammingsrecht 

Met de hervorming van 2014 is het afstammingsrecht voor moeders grotendeels gelijk geworden aan het afstammingsrecht voor vaders. Waarom? > de wetgever heeft het oog gehad op twee vrouwen die met een donor een kind krijgen en opvoeden. Bestaande opties (geboorte en adoptie) zijn uitgebreid met het moederschap van rechtswege door geboorte tijdens huwelijk, erkenning en de gerechtelijk vaststelling van het ouderschap. De wijziging wordt verschillend gewaardeerd in de literatuur. Hoe men de wet ook waardeert, feit is dat de biologische afstamming als fundament van het afstammingsrecht met de nieuwe wetswijziging gedeeltelijk verlaten is. Een kind kan immers biologisch gezien niet van twee moeders afstammen. 

10.8.3 Moeder door geboorte 

Een kind staat altijd in een afstammingsrechtelijke relatie tot de vrouw uit wie het geboren is. Deze vrouw is de biologische moeder en doorgaans ook degene van wie het recht mag aannemen dat zij de sociale moeder zal zijn. Ook als de geboortemoeder niet de genetische moeder is, geldt dat zij de juridisch moeder is. Ook een draagmoeder wordt van rechtswege juridisch moeder.  

10.8.4 Moeder door een formele relatie met de geboortemoeder 

Moederschap voor de tweede moeder kan in bepaalde situaties op een vergelijkbare manier met vaderschap van rechtswege ontstaan.  

Het moederschap van rechtswege ontstaat alleen indien het kind verwekt is door kunstmatige inseminatie met hulp van een onbekende donor. Zij is dan niet de biologische ouder van het kind, maar intentioneel en sociaal ouderschap zijn voldoende fundament voor het juridisch ouderschap. Als bewijs dat van een onbekende donor gebruik is gemaakt, dient bij de geboorteaangifte van het kind een verklaring te worden overgelegd van de Stichting Donorgegevens. Indien aan de voorwaarde is voldaan, geldt de meemoeder dus vanaf de geboorte van rechtswege als moeder. 

Ook de vrouw die pas nadat de geboortemoeder via kunstmatige donorbevruchting is behandeld met haar trouwt of een geregistreerd partnerschap sluit (voor het kind wordt geboren), wordt van rechtswege moeder als de verklaring wordt overlegd. In dat geval is sprake van sociaal ouderschap. De wet stelt als voorwaarde een formele relatie met de geboortemoeder op het moment van geboorte van het kind. Dat kan een huwelijk of een geregistreerd partnerschap zijn. 

De regel dat vaders die overlijden voor de geboorte van hun kind toch juridisch vader kunnen worden, is ook van toepassing op de meemoeder.  

10.8.5 Moeder door erkenning 

Door erkenning wordt de vrouw de tweede moeder van het kind. Erkenning is dus bijvoorbeeld van belang als de moeders samen met een bekende donor een kind krijgen. Ook als de moeders wel een onbekende donor gebruikt hebben, maar geen formele relatie met elkaar hebben op het moment dat het kind wordt geboren, moet de meemoeder het kind erkennen voor het ontstaan van een juridische afstammingsband. 

Regels voor erkenning zijn voor vaders en moeders op hoofdlijnen gelijk. Ook voor meemoeder is vereist dat geboortemoeder instemt met erkenning. Bij weigering kan een verzoek om vervangende toestemming worden ingediend bij de rechtbank. De drempel voor de maatstaf bij de rechter is voor vaders wel lager dan voor moeders. 

10.8.6 Moeder door gerechtelijke vaststelling van het moederschap 

Meemoeder was instemmend levensgezel. Er is dus sprake van intentioneel ouderschap en de meemoeder heeft samen met de geboortemoeder procreationele verantwoordelijkheid voor het kind. De termijn waarbinnen de geboortemoeder een verzoek kan indienen is vijf jaar na de geboorte van het kind. Voor het kind geldt geen termijn.  

10.9 Het verbreken van afstammingsbanden 

10.9.1 Inleiding 

De biologische afstamming is van groot belang bij de vraag of het doorsnijden van de afstammingsbanden mogelijk is. Het doorsnijden van gevestigde banden maakt inbreuk op artikel 8 EVRM. Het gaat om dwingend recht dat niet ter vrije bepaling van de partijen staat. Partijen kunnen dus niet op grond van een onderlinge overeenkomst afspreken dat een van hen niet langer de juridische ouder van het kind is. Drie vragen zijn van belang: 

1. Op welke grondslag kan een verzoek worden ingediend? 

2. Wie kan een verzoek indienen? 

3. Binnen welke termijn dient een verzoek ingediend te zijn? 

Dit is niet in één wettelijke bepaling geregeld, maar per rechtsfiguur afzonderlijk: voor het verbreken van de band tussen de echtgenoot/geregistreerde partner van de moeder en het kind, is de regeling van de ontkenning van het huwelijks vaderschap/moederschap van belang, voor ouderschap ontstaan door erkenning, is de regeling van vernietiging van de erkenning beslissend. 

Het moederschap van de geboortemoeder is niet te verbreken, behalve in het geval dat het kind later door een andere ouder geadopteerd wordt. Ook kan de band die ontstaan is door een gerechtelijke vaststelling niet verbroken worden.  

10.9.2 Het ontkennen van huwelijks ouderschap 

Onder voorwaarden is het mogelijk het huwelijkse vaderschap te verbreken. De grond voor een ontkenning is dat de man niet de biologische vader van het kind is. Dat betekent dat het verzoek toewijsbaar is als de man niet de verwekker is en niet degene wiens sperma is gebruikt. Is het sperma van de echtgenoot gebruikt, dan kan het vaderschap niet ontkend worden. De grond dat de man niet de biologische vader is, is de enige grond. 

20e eeuw: eeuw van het kind > leerplicht en aanvaarding van kinderwetten in 1901. Commentaar op de 21e eeuw: onvoldoende recht aan aparte status van jeugd (bijv. Afname en opslag van DNA > geen rekening gehouden met leeftijd van betrokkenen). Ander kritiekpunt: adolescentenstrafrecht: makkelijker het gewone strafrecht bij 16- en 17-jarigen (terwijl aantal jeugdige daders gewoon afneemt).   

Als we een totaalbeeld willen vormen van de jeugd, moeten we kijken naar de meer objectieve indicatoren (i.p.v. alleen naar de grote drama’s). Dan kunnen we constateren dat het in het algemeen in ons land juist heel goed gaat met de jeugd en met hun opvoeding. Daarnaast staat ons land op de eerste plek van de Unicef-studie naar Welzijn van het kind. En toch heeft men tegenwoordig de neiging om de jeugd keihard aan te pakken (nodig voor de toekomst?) > dit is een serieuze bedreiging voor de kinderbescherming. 

Uitgangspunt van kinderbescherming: het schadebeginsel 

Al generaties lang kennen wij grote collectieve en individuele verschillen van inzicht op het gebied van de opvoeding. Hoe met deze pluriformiteit en fundamenteel meningsverschil om te gaan? Er is gekozen voor een prudente overheid: een overheid die zich terughoudend opstelt waar het gaat om pedagogische waardeoordelen, maar die tegelijkertijd wel een heldere grondslag kent voor mogelijk ingrijpen in de opvoeding, namelijk waar het aantoonbaar ernstig mis dreigt te gaan. ‘Smalle’ liberale moraal: enerzijds een pacificerende taak richting grote verschillen in pedagogische opvattingen om van daaruit anderzijds met kracht en precisie te kunnen formuleren waar we het over eens zijn en wanneer de overheid dus moet bijsturen of ingrijpen op het uiterst gevoelige terrein van de opvoeding. 

Wat dient nu precies de rol van de staat te zijn gegeven deze pedagogische dissensus? 

• Schadebeginsel: er dient en er kan slechts met dwang in de opvoedingssituatie worden ingegrepen als de gezondheid of de ontwikkeling van het kind ernstig wordt bedreigd, of als er sprake is van concrete en aantoonbare schade en er serieus risico van herhaling bestaat. 

• Dit is ook de klassieke betekenis van de overheid als parents patriae: niet als gids voor goed ouderschap, maar als achtervang in noodgeval. 

Prudentie afgezet tegen perfectionisme en preventionisme 

Perfectionisme 

• Heeft de vraag een corrigerende taak wat betreft tekortschieten in de opvoeding (volgens kinderen)? Onze wetgeving is hier duidelijk over: als de ouders voldoen aan hun wettelijke verplichtingen tot verzorging en opvoeding heeft de overheid hier geen enkele rol, onverschillig in hoeverre de kinderen tevreden zijn over die opvoeding en verzorging. Als de overheid haar minimalistische criteria zou laten varen en zou kiezen voor inhoudelijke eisen betreffende de opvoeding, zou zij zich schuldig maken aan perfectionisme, dat wil zeggen dat zij het recht zou gebruiken om een specifieke opvatting van goede opvoeding aan de ouders op te leggen.  

• Casus Laura Dekker: 2 kampen: betuttelende overheid of ‘gevaarlijke’ vader.  

• Pedagogische nihilisten (anti-paternalisme) benaderen kinderen als zelf verantwoordelijke individuen, die al dan niet samen met hun ouders keuzes moeten maken en daartoe volledige vrijheid behoren te hebben en dus ook niet door tradities beperkt moeten worden > objectieve kennis omtrent problemen en gevaren voor gezonde kinderlijke ontwikkeling horen daarbij irrelevant of tenminste secundair te zijn. Pedagogische nihilisten vinden eigenlijk dat we überhaupt geen kinderbescherming en geen enkele vorm van overheidsverantwoordelijkheid m.b.t. opvoedings- en onderwijskwesties nodig hebben. Zij zien een dergelijke verantwoordelijkheid slechts als een irrelevante schim uit een ver verleden. 

• Kamp van kinderbeschermers, abstract paternalisme en perfectionisme: men signaleerde niet bepaald schadelijk gedrag van de vader, en men had evenmin specifieke, concrete klachten omtrent zijn pedagogische handelen, maar men veroordeelde de algehele houding, visie en opvoedingsstijl van de vader in het algemeen. 

• Rechtbank: stelde randvoorwaarden op en ondertoezichtstelling > met haar uitspraak wijst zij de vader terecht, die in feite te weinig oog had voor deze randvoorwaarden. Maar tegelijkertijd geeft zij aan dat zij geen reden ziet voor ingrijpen in de opvoedingsrelatie tussen Laura en haar vader. Het voorstel van de Raad tot voorlopige voogdij en uithuisplaatsing stoelde op een typische perfectionistische rechtvaardiging. 

Preventionisme 

• Doorschietende preventie 

• Wantrouwen jegens ouders was groot na invoering van de kinderwetten in 1901. Vooral bij ouders die arm waren. Dit werd zichtbaar in situaties waarin kinderen via beschermingsmaatregelen of strafrechtelijk ingrijpen uit huis werden geplaatst. Pas halverwege vorige eeuw drong door dat het contact tussen ouders en kind eerder verbeterd diende te worden dan verbroken, in het belang van het kind. 

• Vanaf de 21e eeuw lijkt het wantrouwen tegen (nu alle) ouders weer terug > preventie in termen van het absoluut willen uitsluiten van risico’s en het bieden van ‘zekere veiligheid’. 

• Maakbaarheidsgedachte: gaat gepaard met een onvermogen om te aanvaarden dat er zich ook in onze samenleving af en toe nauwelijks te bevatten menselijke drama’s kunnen voordoen.  

• Drie zichtbare fenomenen: 

• Recente toename van het aantal ondertoezichtstellingen en uithuisplaatsingen van minderjarigen. ‘Savannah’-effect: niet als gevolg van sterk toegenomen gezinsproblemen, maar als direct gevolg van het streven herhaling van drama’s als met Savannah te voorkomen. 

• Wetsvoorstel herziening kinderbeschermingsmaatregelen 

• Maatregel van opgroeiondersteuning: lichte vorm van OTS. Pas in 2000 werd de vraag opgeworpen om OTS te verruimen. 

• De aanleg van een amper nog te volgen aantal digitale kinddossiers: ‘voorzorgcultuur’. 

• Kritiek op vooronderstelling dat zaken kunnen worden voorkomen door de aanleg van digitale dossiers: de omvangrijke dossiervorming biedt nauwelijks uitzicht op betere mogelijkheden om dergelijke tragische incidenten te voorkomen. 

• De zin van massale dossiervorming: het gaat met de Nederlandse jeugd en opvoeding in het algemeen beter dan ooit. Het ligt meer voor de hand om gericht gegevens te verzamelen over probleemgevallen, zodat passende zorg kan worden geboden. 

• Effectiviteit: vanwege de enorme aantallen kunnen we verwachten dat kinderbeschermers eerder het zicht op de werkelijke probleemgevallen wordt ontnomen dan aangescherpt. 

• Gebrek aan transparantie m.b.t. de meeste van deze proactief verzamelde kennis: wie mag bij deze gegevens? Hoe krijgen ouders en kinderen inzicht? Wat gebeurt er met foute gegevens? Overal waar op dit moment sprake is van digitalisering van gegevens zien we een parallelle verzwakking van de rechtspositie van de betrokkenen. 

Dus: pedagogen uitdrukkelijk adviseren net als artsen een afwachtend beleid te voeren > energie en middelen richten op de ernstige gevallen.