Tijdperk van de 

mediterrane 

beschaving

‘Korte 

Middeleeuwen’  

Late Middeleeuwen: 

scholastiek 

Vroeg-moderne tijd: 

renaissance en 

humanisme  

Moderne tijd : 

rationalisme en 

romantiek

Post-moderne tijd  

(tot 565)

(500-1000) 

(1000-1350) 

(1350-1650) 

(1650-1914)

(1914-heden) 

Koninkrijk / Vroege 

Republiek 

(750 tot 264 v. Chr)

Late Republiek 

(264 tot 27 v. Chr) 

Principaat 

(27 v. Chr. tot 284) 

Dominaat 

(284 tot 565) 

• rond 750 v. Chr.: Stichting rijk

• 509 v. Chr.: Verdrijving vd koningen

• Spanningen tussen 

Patriciërs (gentes) en 

Plebejers 

• 367 v. Chr: Leges 

Liciniae  (regeling magistra-tuur) 

• Fas / nefas – ius / iniuria 

• Ius = ius civile: van 

en voor de Romeinse 

burgers (niet opgeschreven) 

• Mos maiorum 

• rond 450 v. Chr XII-

Tafelenwet (opgeschre-ven) 

leges actiones 

• Legis actio proces, 2 fasen: Fase in iure 

& Fase apud iudicem 

• Romeins recht: ubi 

remedium, ibi ius  

(actueel recht: ubi ius, ibi 

remedium) 

• 286 v. Chr Lex Hor-tensia 

    Plebiscieten = leges 

(gelijk)

• Uitbreiding rijk 

tussen 200-50 v. Chr 

• 1^e eeuw v. Chr: burger-oorlogen 

• Invloed Grieken 

• Legis actio voldoet niet meer 

• Praetor krijgt rol in recht-spraak 

• Praetor urbanus  (toe-passing ius civile in gewone recht-banken) 

• Praetor pere-

grinus 242 v. Chr 

(rechtspraak voor vreemdelingen) 

• Ius gentium 

• Formula-proces 

• 2 fasen blijven 

• Actio in factum of actio 

utilis 

• Opstellen formula 

Romeinse recht aan het einde van de Late Republiek: 

- Ius civile: XII-Tafelenwet, 

mos maiorum en leges 

- Ius praetorium: edict van 

de praetor 

(ius gentium = natuurrecht) 

• Romeinse Rijk bereikt grootste 

omvang 

• Keizer als princeps inter pares / opbouw vd keizerlijkmacht 

• Periode van machtsverdeling, 

Wankelende grenzen, minder binding met Rome 

• Opkomst ambtenarij 

• Crisis van de 3e eeuw 

• Vastlopen evolutie edict van praetor 

• Edictum Perpetuum 

• Cognitio extraordinaria proces 

•1^e  fase, rechter als keizerlijke ambtenaarhoger beroep, sterk schriftelijke procedure • Bloei klassieke Romeinse recht van 50 v. Chr – 250 Chr 

• Invloed Griekse filosofie + retorica 

• Rechtswetenschappers 

• Advies in de praktijk, aanzet 

Systematisering van de

Institutiones van Gaius 

• Hoogbloei Romeinse Rechtswetenschap (top rond200) 

• Keizerlijke usurpatie (ius respendondi ex auctoritaprincipis) 

• Senaatsconsulta 

• Keizerlijke wetgeving: edicta, mandata, rescripta, decreta = constitutiones 

• Keizer als dominus (= heer) 

• Bouw Constantinopel 

• 395 definitieve splitsting in Oost- en West-

Romeinse rijk 

• 476 val West-Romeinse rijk 

• Justinianus de Grote (527-565) 

• Cognitio extraordinaria proces  

• Roep om vereenvoudiging en zekerheid m.b.t.responsae en rescripta) 

regulering invloed van

rechtswetenschappers 

• Teloorgang rechtswetenschap 

• Citeerwetten 

• Citeerwet van 426 

• Codificatie van Justinianus (bedoeld om 

Romeins recht vast te leggen) 

• 4 delen: Institutiones, Digesta, Codex, 

Novellae (Later Corpus Iuris Civilis) 

• Codicem facere 

• Eerste privaat initiatief 

• Codex Gregorianus 291 

• Codex Hermogenianus 295 

• Dan keizerlijk initiatief 

• Codex Theodosianus 438 

• Suum cuique tribuere (= ieder het zijne 

doen toekomen). Het hele Romeinse recht 

draait erom om de burger juridisch  aan zijn trekken te laten komen 

Tijdperk van de 

mediterrane 

beschaving

‘Korte 

Middeleeuwen’  

Late Middeleeuwen: 

scholastiek 

Vroeg-moderne tijd: 

renaissance en 

humanisme  

Moderne tijd : 

rationalisme en 

romantiek

Post-moderne tijd  

(tot 565)

(500-1000) 

(1000-1350) 

(1350-1650) 

(1650-1914)

(1914-heden) 

Korte Middeleeuwen

Late Middeleeuwen

Late ME (vervolg)

Late ME (verv.)

• Germaanse stamkonink-rijken 

• Leges barbarorum 

• Leges romanorum 

• Frankische rijk 

• Hoogtepunt onder Karel 

de Grote 

• 800 kroning tot keizer in 

Rome 

• Capitularia: wetgeving 

• Feodale stelstel 

(leenstelsel) 

• 850-1000: crisis in het Westen •843 Verdrag van Verdun (erfverdeling) :: Europa in 3-en 

• Invallen Noormannen, 

Saracenen en Magyaren 

• Uiteenvallen werking 

leenstelstel 

9^e en 10e eeuw versnipperd autarkisch beeld 

11^e eeuw herleving (West-)Europa 

Klimaatverandering ( betere oogsten,

marktplaatsen (handel), steden )

• Economische opleving, herleving steden, 

herstel centrale gezag, expansie van het 

Westen 

• Beperking van de vorstenmacht: 

• Extern: door Paus en keizer 

• Intern: door de standen 

Keizer is keizer van het heilige Romeinse rijk 

• Opkomst constitutionalisme en parlementarisme 

• Steden, privileges (o.a. stadsrechten) 

• Intellectuele herleving 

•Opkomst universiteiten Tot 11e eeuw: kloosters en abdijen 

11e eeuw: kathedraalscholen, stadsscholen 

Eind 11e en 12e eeuw: hogere faculteiten 

• Investituurstrijd 1075 

Uitbouw pauselijke macht en kerkelijk 

recht 

• Herontdekking geschriften Aristoteles (12

-13e eeuw) 

•Scholastiek (vroege tot 1263 / late na 1263) Christendom als geopenbaarde godsdienst

Auctoritas: canon van gezaghebbende tekst-en (achterhalen goddelijke waarheid) 

Interpretatieapparaat: distinctio–aequiparatio 

Oplossing door heen en weer redeneren 

Concurrentie redeneren vs. geloven 

• Herontdekking Romeins recht 

• Rond 1070 herontdekking Digesten 

• Hersamenstelling Corpus iuris civilis 

• School van Bologna 

•  stromingen: Glossatoren – Commenta-toren  

• Glossatoren (tot 1263) 

• Uitleg / interpretatie Corpus iuris civilis 

• Glossa ordinaria van Accursius 

• Commentatoren (na 1263) 

• Lossere omgang teksten 

• Sedes materiae 

• Uitbreiding bronnenmateriaal 

• Commentaren, tractaten, consilia 

• Hoogbloei 14e eeuw 

(Bartolus van Sassoferrato – Baldus de Ubaldis) 

• Canoniek recht 1140-1378 

• Decreet van Gratianus 

• Corpus Iuris Canonici (1582) 

• Ius commune (=gemeen recht) vanaf 114 eeuw

• 2 pijlers: Romeins recht & Canoniek 

recht  

• Rationalisering 

• Romano-canonieke 

procedure 

Iura propria 

• Receptie: opname 

begrippen en regels 

• Acculturatie: vormelijke 

aanpassing’ 

• Verschriftelijking 

• Verwetenschappelijking. 

• Hoger beroep 

• Inquisitoire 

procedure 

• Schriftelijk en 

bewijsvoering 

• Koning is keizer en wat hem behaagt is de wet 

Tijdperk van de 

mediterrane 

beschaving

‘Korte 

Middeleeuwen’  

Late Middeleeuwen: 

scholastiek 

Vroeg-moderne tijd: 

renaissance en 

humanisme  

Moderne tijd : 

rationalisme en 

romantiek

Post-moderne tijd  

(tot 565)

(500-1000) 

(1000-1350) 

(1350-1650) 

(1650-1914)

(1914-heden) 

Vroeg-moderne tijd 

(1350-1650) 

Vroeg-moderne tijd (vervolg) 

(1350-1650) 

Moderne tijd 

(1650-1914) 

 Historische visie op de Oudheid 

Francesco Petrarca 

• Oudheid 

• Middeltijd 

• Nieuwe tijd 

• Renaissance van de 12e eeuw: scholastiek 

De 15e eeuw: 

• Steden 

• Staatsradon 

• Boekdrukkunst (ideeën verspreiden) 

• Einde 100-jarige oorlog 

• Val Constantinopel (Oost-Romeinse rijk 1453) 

‘Korte Middeleeuwen’   

(500-1000) 

•Grote ontdekkingsreizen (Columbus / Vasco da Gama) 

• Kritiek op de kerk’ 

Groot Schisma, Jan Hus, Luther, Henri VIII 

•Koningshuizen gaan voor het eerst beleggen, 

lenen, 

investeren in banken 

• Van feodale naar dynastieke vorstenstaat 

Koning staat niet boven de goddelijke wet 

• Bourgondisch-Habsburgse Nederlanden 

•centralisatie en egalisatie van bestuur en 

rechtspraak 

•unificatie van het recht: optekening, homo-logatie, centrale wetgeving 

•rechtspraak en receptie van het Romeinse recht 

Teloorgang Respublica Christiana, na 1530/1550: 

• Geen universeel gezag van de paus 

• Geen universeel gebruik van kerkelijk recht 

• Opkomst Staat  extern soeverein 

• Verzet tegen absolutisme Karel V en Philips II 

• Unie van Utrecht (1579 

• Plakkaat van Verlating (1581) 

• Ontstaan van de Republiek der Verenigde Nederlanden 

• Provinciale staten, Staten Generaal, Raad van 

State, Stadhouder(s), wetgeving en costumen 

• Renaissance rond 1500: humanisme 

• Studia humanitatum 

• Humanist gaat voor wat de mens kan, kennis 

verwerven, talige kennis 

• Studie van oude teksten als historische bronnen 

(relativering auctoritas) 

• Oudheid als voorbeeld (emulatio: wedijver) 

• Historisch-filologische methode van tekstanalyse 

• Reconstructie oorspronkelijke teksten 

• Grotere belangstelling eigen tijd 

• Secularisatie 

• Tweede generatie (na 1550) meer praktijkgericht 

• Rooms-Hollands recht 

• Hollandse Elegante School, Hugo Grotius, Rooms-

Hollands recht 

 School van natuurrecht 

• Economie en maatschappij 

• Verlichting en politieke verlichting 

• Interne soevereiniteit 

• Politieke filosofen 

• Nationalisme 

• Rationalisme  Romantiek (reactie op) 

• Historische school 

• Volkenrecht / volkenrechtdoctrine 

• Machiavelli 

• Grotius (1583-1645) 

•Volkenrecht is natuurrecht en menselijk, posi-tief recht (pacta sunt servanda) 

• De school van het natuurrecht 

• Rationalisme 

• Wetenschappelijke revolutie van de 17e

 eeuw 

• Galileo Galilei: heliocentrisme, twee 

onderscheiden kenniswerelden 

• René Descartes: je pense donc je suis,

constructivisme, intellegibiliteit want rationa-liteit van de wereld 

• Charles Perrault: oudheid niet meer toon-aangevend, 

redelijk denken leidt tot eenduidige waarheid.

Tijdperk van de 

mediterrane 

beschaving

‘Korte 

Middeleeuwen’  

Late Middeleeuwen: 

scholastiek 

Vroeg-moderne tijd: 

renaissance en 

humanisme  

Moderne tijd : 

rationalisme en 

romantiek

Post-moderne tijd  

(tot 565)

(500-1000) 

(1000-1350) 

(1350-1650) 

(1650-1914)

(1914-heden) 

Moderne tijd (vervolg) 

(1650-1914) 

Moderne tijd (vervolg) 

(1650-1914) 

Moderne tijd (vervolg) 

(1650-1914) 

• Gottfried Wilhelm Leibniz, Samuel Pufendorf, Christian Wolff, Jean 

Domat 

• Thomas Hobbes (1588-1679) 

• Als eerste het idee van het sociaal contract 

- iedereen onder Leviathan = hoogste autoriteit 

- iedereen onder positief recht 

Pas als Leviathan niet meer voor het zelfbehoud van de staat kan 

zorgen, kan hij worden afgezet 

• Natuurtoestand (ieder voor zich) 

• John Locke (1632-1704) 

• Uitvoerend: vorst 

• Wetgevend: degenen die het contract sluiten, parlement 

Bijv. de vorst mag alleen doen wat er in het contract is afgesproken 

• Jean-Jacques Rousseau: De natuurtoestand was geweldig. Toen was iedereen gelukkig (ideaaltoestand). 

•Er moet een nieuw sociaal contract komen. Zoveel mogelijk zoals in de 

natuurtoestand. 

•Hij probeerde een manier te vinden om het volk zich zelf de wet te laten stellen 

• De verlichting

•Vooruitgangsoptimisme (mechanisch wereldbeeld, intelligibiliteit van de 

wereld, beheersbaarheid en verbeterbaarheid van natuur en mens 

• Emancipatiebeweging (deïsme, tolerantie, natuurlijke vrijheden) 

• De politieke verlichting 

• Gelijkheid: tegen standenmaatschappij, scheiding der machten, 

rechtszekerheid door eenheid 

• Engeland: machtsstrijd parlement en koning 

• Willem wordt stadhouder / koning 

• Bill of rights 

• Amerikaanse revolutie 

• No taxation without representation 

• Boston tea party  Amerikaanse 

onafhankelijkheidsoorlog 

• Inspiratie: Plakkaat van Verlatinge 

• Declaration of independence 1776 

• Franse revolutie 

• 1789 Franse Revolutie 

• Assemblée Nationale: afschaffing 

standensysteem en feodaliteit – 

grondwet 

• Bataafse omwenteling 

• Codificatiebeweging: het zo volledig 

mogelijk en systematisch bijeenbrengen 

van grote onderdelen van nieuw recht in wetboeken, invloed van: humanisme, 

natuurrechtsdenken, 

verlichting (In Duitsland, Frankrijk, 

Nederlanden) 

• Restauratie 

•De Romantiek (eind 18e

 eeuw) 

• Reactie op rationalisme 

• Aandacht voor individu en zijn 

ontplooiing 

• Zet zich af, lijkt op de 

Verlichting 

• Natuur is het grote raadsel 

• Griezelige dingen zijn 

fascinerend 

• Zoetigheid (bambi) 

• Nationalisme 

Montesquieu, F.W. Hegel 

• De historische school 

• Friedrich Carl von Savigny 

• Terugkeer naar Justiniaanse 

bronnen 

• Gebroeders Grim 

• Pandektisme 

• Reacties op de codificaties 

• Legisme, wetspositivisme 

• 20e eeuw: Postmodernisme

• Fragmentatie 

• Vervaging onderscheid 

privaat- en publiekrecht 

• Methodenpluralisme 

• Rol van de rechter en de 

rechtsleer 

• Stees meer specialisatie 

• Nationaal en Europees recht